توختن
لغت‌نامه دهخدا
توختن . [ تو ت َ ](مص ) توزیدن . (فرهنگ جهانگیری ) (فرهنگ رشیدی ). این لغت از اضداد است . (فرهنگ جهانگیری ) (برهان ) (از انجمن آرا) (از آنندراج ) . خواستن . (فرهنگ جهانگیری ) (برهان ) (آنندراج ). جُستن . (برهان ). خواستن و آرزو کردن و جستن و جستجو نمودن . (ناظم الاطباء). مصدر دوم آن توزش است . توختم ، توز: کین توختن . (از یادداشت بخط مرحوم دهخدا) :
یکایک همه نام و کین توختیم
همه شهر آباد او سوختیم .
چو تو ساز گیری به کین توختن
سپاهت کند غارت و سوختن .
به رهّام فرمود پس پهلوان
که ای تاج و تخت و خرد راروان
برو با سواران سوی میسره
بکردار نوروز هور از بره
بدان آبگون خنجر نیوسوز
چو شیر ژیان از یلان رزم توز.
مظفری که به اندیشه کین تواند توخت
ز پیل آهن یشک و ز شیر آهن خای .
چون چنان گشت که در دست عنان تاند داشت
کینه توزد به گه جنگ ز هر کینه وری .
چنان گشاید و کین توزد و عدو شکرد
به تیغ تیز و کمان بلند و تیر خدنگ .
چون باد بدو درنگرد دلْش بسوزد
با کینه ٔ دیرینه ازو کینه نتوزد.
اگر بخشائی از من بستر و گاه
چرا گیری ازو مشتی جو و کاه
بمشتی کاه وی را میهمان کن
به جان توزی دلم را شادمان کن .
اگرچه دلْش بر رامین همی سوخت
ز رشک رفته در دل کین همی توخت .
زمانی ز کین پدر توختن
نیاسودی از غارت و سوختن .
به تیغ و سنان هر کجا کینه توخت
گهی دل درید و گهی سینه سوخت .
همه یاد دار آنچت آموختم
که من کین بدین چاره ها توختم .
شاه رومی چون هزیمت شد ز ما
شاه زنگی کینه خواهد توختن .
گفت از افراسیاب ترک ، کینه ٔ پدر خواهیم توخت . (فارسنامه ٔ ابن البلخی ). به قوت و پادشاهی تو کینه از افراسیاب بتوزیم . (فارسنامه ٔ ابن البلخی ). مرغان ... عزیمت بر توختن کین مصمم گردانیدند. (کلیله و دمنه ).
زمانه بادز اعدای دولتت کین توز
که تا به دولت تو کین محنتم توزم .
به وصال تو همه کینه بتوزم ز فراق
کس مباد از پی وصل تو کین توز پدر.
خواه اسب جفا زین کن و زی مهر رهی تاز
خواه تیغ جفا آخته کن کین ز رهی توز.
از پی کین توختن از خصم تو
آب زره دارد و آتش سنان .
از دود جگر سلاح کردم
تا کین دل از فلک بتوزم .
ای شاه زخصم ملک کین باید توخت
وین قاعده زآفتاب باید آموخت .
- جان توختن ؛ جان خواستن . خواهانی .
- جنگ توختن ؛ جنگ جستن . جنگ خواستن .
- رزم توختن ؛ رزم خواستن . جنگ توختن .
- کین توختن ؛ کینه توختن .
- کینه توختن ؛ کینه جستن . کینه خواستن .
|| گزاردن . (اوبهی ). گزاردن وام و جز آن ... (فرهنگ رشیدی ). گزاردن و واپس دادن چیزی به صاحب اعم از اینکه قرض و وام باشد یا امانت . (برهان ). ادا کردن و واگزاردن . (آنندراج ). ادا کردن . (از انجمن آرا). ادا نمودن . (از غیاث اللغات ). چیزی که از کسی رسیده باشد باز بدو رسانیدن . (شرفنامه ٔمنیری ). واپس دادن و ادا کردن وام ... (ناظم الاطباء). قضا کردن . گزاردن وامی را. پرداختن . ادا کردن . گذاشتن ، پرداختن دین . (یادداشت بخط مرحوم دهخدا) :
بجمله خواهم یک ماهه بوسه از تو بتا
به کیچ کیچ نخواهم که فام من توزی .
نز شره گنج خواسته توزی
بل کز آن وام سائلان توزی .
بتوزیم وام کسی کش درم
نباشد دل خویش دارد به غم .
هنرهای شاهانش آموختم
از اندرز وام خرد توختم .
چنین گفت از هرکه آموختم
همی وام جان و خرد توختم .
چوگوئی که وام خرد توختم
همه هرچه بایستم آموختم
یکی نغز بازی کند روزگار
که بنشاندت پیش آموزگار.
دل بر تمام توختن وام ، سخت کن
با این دو وام دار، ترا کی رود دلام ؟
تا زیم ، وام بر او توزم
به دعائی که بی ریا باشد.
ز وام شاهی تو صد یکی نتوخت از آنک
بر این مزور فیروزه فام ، داری فام .
این نه از وام توختن باشد
بی نیازی فروختن باشد.
عقل حقش نتوخت ، گرچه بتافت
عجز در راه او شناخت شناخت .
چند باشی روز و شب دلسوز و بدساز ای پسر
فام شادی توز و اسب بی غمی تاز ای پسر.
خاقانی وام غم نتوزد چه کند
چون گفت بلاست بس ندوزد چه کند
شمع از تن و سر، درنفروزد چه کند
جان آتش و دل پنبه ، نسوزد چه کند؟
ایا ستوده بزرگی که وام شکر ترا
زبان بنده ٔ تو، توختن نمی داند.
ما به کدام آبرو ذکر وصالت کنیم
شکر وصالت هنوز می نتوان توختن .
|| فروکردن . (فرهنگ جهانگیری ) (برهان ) (از انجمن آرا) (از آنندراج ) :
چاهیست در رهت که پدرْت اندر او فتاد
تا توختی در او چو پدر، تو مکابره .
خلق اگر در تو توخت ناگه خار
تو گل خویش ازو دریغ مدار.
|| کشیدن . (فرهنگ جهانگیری ) (فرهنگ رشیدی ) (برهان ) (از انجمن آرا) (از آنندراج ) (صحاح الفرس ) (ناظم الاطباء) :
فرائین چو تاج کیان برنهاد
همی گفت چیزی کش آمد بیاد
همی گفت شاهی کنی یک زمان
نشینی بر تخت زر شادمان
به از بندگی توختن شست سال
پراکنده گنج و برآورده یال .
به جلالت ، عنان دولت توز
به سعادت ، بساط فخر سپر.
|| جمع نمودن و اندوختن و حاصل کردن . (برهان ). جمع کردن . (آنندراج ) (ازغیاث اللغات ). اندوختن و یافتن و فراهم کردن بتدریج . (ناظم الاطباء). حاصل کردن . (آنندراج ). جمع نمودن . (انجمن آرا). اندوختن . گرد کردن . (یادداشت بخط مرحوم دهخدا). || دوختن . (برهان ) (ناظم الاطباء). بخیه کردن . || نمودن و آشکار کردن و گستردن . (ناظم الاطباء). || معین در حاشیه ٔ برهان آرد: پهلوی «توختن » (کفاره دادن )، اوستایی «چی » (کفاره دادن )، توجشن (مجازات ، کفاره )، ارمنی «تویژ» (ضرر، کفاره )، «توگن » ، «توژم » (مجازات کردن )، «توژیم » (پرداختن ، کفاره دادن ). (حاشیه ٔ برهان چ معین ).
یکایک همه نام و کین توختیم
همه شهر آباد او سوختیم .
چو تو ساز گیری به کین توختن
سپاهت کند غارت و سوختن .
به رهّام فرمود پس پهلوان
که ای تاج و تخت و خرد راروان
برو با سواران سوی میسره
بکردار نوروز هور از بره
بدان آبگون خنجر نیوسوز
چو شیر ژیان از یلان رزم توز.
مظفری که به اندیشه کین تواند توخت
ز پیل آهن یشک و ز شیر آهن خای .
چون چنان گشت که در دست عنان تاند داشت
کینه توزد به گه جنگ ز هر کینه وری .
چنان گشاید و کین توزد و عدو شکرد
به تیغ تیز و کمان بلند و تیر خدنگ .
چون باد بدو درنگرد دلْش بسوزد
با کینه ٔ دیرینه ازو کینه نتوزد.
اگر بخشائی از من بستر و گاه
چرا گیری ازو مشتی جو و کاه
بمشتی کاه وی را میهمان کن
به جان توزی دلم را شادمان کن .
اگرچه دلْش بر رامین همی سوخت
ز رشک رفته در دل کین همی توخت .
زمانی ز کین پدر توختن
نیاسودی از غارت و سوختن .
به تیغ و سنان هر کجا کینه توخت
گهی دل درید و گهی سینه سوخت .
همه یاد دار آنچت آموختم
که من کین بدین چاره ها توختم .
شاه رومی چون هزیمت شد ز ما
شاه زنگی کینه خواهد توختن .
گفت از افراسیاب ترک ، کینه ٔ پدر خواهیم توخت . (فارسنامه ٔ ابن البلخی ). به قوت و پادشاهی تو کینه از افراسیاب بتوزیم . (فارسنامه ٔ ابن البلخی ). مرغان ... عزیمت بر توختن کین مصمم گردانیدند. (کلیله و دمنه ).
زمانه بادز اعدای دولتت کین توز
که تا به دولت تو کین محنتم توزم .
به وصال تو همه کینه بتوزم ز فراق
کس مباد از پی وصل تو کین توز پدر.
خواه اسب جفا زین کن و زی مهر رهی تاز
خواه تیغ جفا آخته کن کین ز رهی توز.
از پی کین توختن از خصم تو
آب زره دارد و آتش سنان .
از دود جگر سلاح کردم
تا کین دل از فلک بتوزم .
ای شاه زخصم ملک کین باید توخت
وین قاعده زآفتاب باید آموخت .
- جان توختن ؛ جان خواستن . خواهانی .
- جنگ توختن ؛ جنگ جستن . جنگ خواستن .
- رزم توختن ؛ رزم خواستن . جنگ توختن .
- کین توختن ؛ کینه توختن .
- کینه توختن ؛ کینه جستن . کینه خواستن .
|| گزاردن . (اوبهی ). گزاردن وام و جز آن ... (فرهنگ رشیدی ). گزاردن و واپس دادن چیزی به صاحب اعم از اینکه قرض و وام باشد یا امانت . (برهان ). ادا کردن و واگزاردن . (آنندراج ). ادا کردن . (از انجمن آرا). ادا نمودن . (از غیاث اللغات ). چیزی که از کسی رسیده باشد باز بدو رسانیدن . (شرفنامه ٔمنیری ). واپس دادن و ادا کردن وام ... (ناظم الاطباء). قضا کردن . گزاردن وامی را. پرداختن . ادا کردن . گذاشتن ، پرداختن دین . (یادداشت بخط مرحوم دهخدا) :
بجمله خواهم یک ماهه بوسه از تو بتا
به کیچ کیچ نخواهم که فام من توزی .
نز شره گنج خواسته توزی
بل کز آن وام سائلان توزی .
بتوزیم وام کسی کش درم
نباشد دل خویش دارد به غم .
هنرهای شاهانش آموختم
از اندرز وام خرد توختم .
چنین گفت از هرکه آموختم
همی وام جان و خرد توختم .
چوگوئی که وام خرد توختم
همه هرچه بایستم آموختم
یکی نغز بازی کند روزگار
که بنشاندت پیش آموزگار.
دل بر تمام توختن وام ، سخت کن
با این دو وام دار، ترا کی رود دلام ؟
تا زیم ، وام بر او توزم
به دعائی که بی ریا باشد.
ز وام شاهی تو صد یکی نتوخت از آنک
بر این مزور فیروزه فام ، داری فام .
این نه از وام توختن باشد
بی نیازی فروختن باشد.
عقل حقش نتوخت ، گرچه بتافت
عجز در راه او شناخت شناخت .
چند باشی روز و شب دلسوز و بدساز ای پسر
فام شادی توز و اسب بی غمی تاز ای پسر.
خاقانی وام غم نتوزد چه کند
چون گفت بلاست بس ندوزد چه کند
شمع از تن و سر، درنفروزد چه کند
جان آتش و دل پنبه ، نسوزد چه کند؟
ایا ستوده بزرگی که وام شکر ترا
زبان بنده ٔ تو، توختن نمی داند.
ما به کدام آبرو ذکر وصالت کنیم
شکر وصالت هنوز می نتوان توختن .
|| فروکردن . (فرهنگ جهانگیری ) (برهان ) (از انجمن آرا) (از آنندراج ) :
چاهیست در رهت که پدرْت اندر او فتاد
تا توختی در او چو پدر، تو مکابره .
خلق اگر در تو توخت ناگه خار
تو گل خویش ازو دریغ مدار.
|| کشیدن . (فرهنگ جهانگیری ) (فرهنگ رشیدی ) (برهان ) (از انجمن آرا) (از آنندراج ) (صحاح الفرس ) (ناظم الاطباء) :
فرائین چو تاج کیان برنهاد
همی گفت چیزی کش آمد بیاد
همی گفت شاهی کنی یک زمان
نشینی بر تخت زر شادمان
به از بندگی توختن شست سال
پراکنده گنج و برآورده یال .
به جلالت ، عنان دولت توز
به سعادت ، بساط فخر سپر.
|| جمع نمودن و اندوختن و حاصل کردن . (برهان ). جمع کردن . (آنندراج ) (ازغیاث اللغات ). اندوختن و یافتن و فراهم کردن بتدریج . (ناظم الاطباء). حاصل کردن . (آنندراج ). جمع نمودن . (انجمن آرا). اندوختن . گرد کردن . (یادداشت بخط مرحوم دهخدا). || دوختن . (برهان ) (ناظم الاطباء). بخیه کردن . || نمودن و آشکار کردن و گستردن . (ناظم الاطباء). || معین در حاشیه ٔ برهان آرد: پهلوی «توختن » (کفاره دادن )، اوستایی «چی » (کفاره دادن )، توجشن (مجازات ، کفاره )، ارمنی «تویژ» (ضرر، کفاره )، «توگن » ، «توژم » (مجازات کردن )، «توژیم » (پرداختن ، کفاره دادن ). (حاشیه ٔ برهان چ معین ).