گرد
لغت‌نامه دهخدا
گرد. [ گ َ ] (اِ) هندی باستان ورت ، ورتات (چرخیدن )، وخی عاریتی ودخیلی گرد ، منجی گارایی ، پهلوی ورت (گرد، غبار). خاک ، و خاک برانگیخته را خصوصاً گویند. (برهان ) (آنندراج ). غبار. خاک برخاسته : مه نیسان شبیخون کرد گویی بر مه کانون
که گردون گشت از او پرگرد و هامون گشت از او پرخون .
اسماعیل گفت : اگر فرونمی آیی همچنین سر فرودآور تا گرد و خاک از سر و رویت پاک کنم و بشورم . (ترجمه ٔ طبری ).
بخیزد یکی تند گرد از میان
که روی اندر آن گرد گردد نَغام .
بیامد پس آزاده شیرو چو گرد
دلش گشت پرخون و رخسار زرد.
سحرگه سواری بیامد چو گرد
سخنهای پیران همه یاد کرد.
چو لشکر بیامد ز دشت نبرد
تنان پر ز خون و سران پر ز گرد.
گویی که شنبلید همه شب زریر کوفت
تا برنشست گرد به رویش بر، از زریر.
گردی بر آبی بیخته ، زر از ترنج انگیخته
خوشه ز تاک آویخته ، مانند سعدالاخبیه .
الا وقت صبوح است ، نه گرم است و نه سرد است
نه ابر است و نه خورشید، نه باد است و نه گرد است .
کوه پرنوف شد هوا پرگرد
از تک اسب و بانگ و نعره ٔ مرد.
بیفتاد وگرد و خاک و دود آتش برآمد. (تاریخ بیهقی ).
ز خون رخ به غنجار بند و دخور
ز گرد اندرآورد چادر به سر.
اندر حصار من نرسد گرد روزگار
چشم زمانه خیره شد اندر غبار من .
بیا از گرد ره در دیده بنشین
که گرد راه بنشانم ز دیده .
از درش گردی که آرد باد صبح
سرمه ٔ چشم جهان بین من است .
راستی را چه گرد برخیزد
با سخایش از این محقر خاک .
بر نمد چوبی اگر آن مرد زد
بر نمد کی چوب زد بر گرد زد.
تو ز دوری می نبینی غیر گرد
اندکی پیش آ ببین در گرد مرد.
خاکساران جهان را به حقارت منگر
تو چه دانی که در این گرد سواری باشد.
از خاک وجود من شاید که گلی روید
جایی که بود گردی امید سواری هست .
- ازگرد راه رسیدن ؛ به محض رسیدن از جایی . به محض رسیدن از سفر :
به شهر فغنشور شد با سپاه
بزد خیمه گردش هم از گرد راه .
ز گرد راه چو عنقا به آشیانه ٔ باز
بسوی بنده خرامیده شاه بنده نواز.
- به گرد یا در گرد کسی رسیدن یا نرسیدن و عدم وصول به گرد کسی ؛ کنایه از درنیافتن کسی بسبب سرعت رفتن او یا نرسیدن به پایه و مقام او :
لیکن به گرد عسجدی او از کجا رسد
چون هست ترکتازی او با خران لنگ .
از کفات ایام و دهات روزگار کس در گرد او نرسد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ).
به گرد او نرسد پای جهد من هیهات
ولیک تا رمقی در تن است میپویم .
به گرد پای سمندش نمیرسد مشتاق
که دست بوس کنم تا بدان دهن چه رسد.
کمال فضل ترا من به گرد می نرسم
مگر کسی کند اسب سخن از این به زین .
گفتم عنان مرکب تازی بگیرمش
لیکن وصول نیست به گرد سمند او.
گوئی از صحبت ما نیک به تنگ آمده بود
بار بربست و به گردش نرسیدیم و برفت .
- سر کسی را به گرد آوردن یا ز گرد آوردن ؛ کنایه از کشتن . سر او را جدا کردن .نابود کردن :
هر آن کس که باتو بجوید نبرد
سراسر برآور سرانْشْان به گرد.
جهاندار محمود کاندر نبرد
سر سرکشان اندرآرد به گرد.
گر او با تهمتن نبرد آورد
سر خویشتن را ز گرد آورد.
|| (اِمص ) گردیدن . چرخ زدن . (برهان ). گردش :
به بندوی و گستهم کرد آنچه کرد
نیاساید این چرخ گردون ز گرد.
ابرسیر و بادگرد و رعدبانگ و برق جه
کوه کوب و سیل بر وشخ نورد و راهجوی .
|| (اِ) غم . اندوه . (از برهان ) (از آنندراج ) :
ز گیتی هر آن کس که او چون تو بود
سرش پر ز گرد ودلش پر ز دود.
همه سر پر ازگرد و دیده پرآب
کسی را نبد خورد و آرام و خواب .
سپه دید چون کوه آهن روان
همه سر پر از گرد و تیره روان .
|| شادی . بیغمی . (از برهان ) (از آنندراج ). || برق و آن شعله ای است که به وقت باریدن باران در هوا بهم میرسد. (برهان ). || (نف ) بمعنی گردنده است . (از حاشیه ٔ برهان چ معین ). گردنده . (آنندراج ). و در این معنی به صورت صفت مرکب آید:
چه جوئیم از این گنبد تیزگرد
که هرگزنیاساید از کار کرد.
و رجوع به تیزگرد شود. || (اِ) جنسی از ابریشم و ابریشمینه . (برهان ) (آنندراج ). || یکی از نامهای آفتاب . (برهان ). || بوی خوش . (برهان ) (آنندراج ) :
نی عجب ار جای برف گرد بنفشه ست از آنک
معدن کافور هست خطه ٔ هندوستان .
|| نفع. فایده . منفعت . (از برهان ) (از آنندراج ). || گردون . فلک . (برهان ). مجازاً آسمان و فلک . (حاشیه ٔ برهان چ معین ) :
که تا این زمان هرچه رفت از نبرد
به کام دل ما همی گشت گرد.
|| عکس . (برهان ). جهانگیری این معنی را آورده و بیت ذیل را از انوری شاهد آن قرار داده :
گر خام نبسته ست صبا رنگ ریاحین
از گرد چرا رنگ دهد آب روان را؟
رشیدی پس از نقل قول جهانگیری گوید: «اما ظاهراً در این بیت ، گرده باید خواند نه گرد». مؤلف سراج اللغه بر جهانگیری اعتراض کرده و گفته اگر رنگ چیزی خام باشد وقت شستن خود رنگ در آب میریزد نه عکس آن ، پس معنی شعر این است که صبا رنگ ریاحین را خام بسته است که رنگ بشکل گرد در آب ریخته رنگین کرده است . در این معنی لفظ «گرد» در شعر مذکور بمعنی اول است . (از فرهنگ نظام ). اما همین بیت در دیوان انوری چ تبریز ص 2 و نیز در نسخه ٔ خطی متعلق به کتابخانه ٔ دهخدا چنین آمده :
گر خام نبسته ست صبا رنگ ریاحین
از عکس چرا رنگ دهد آب روان را
و شاید مؤلف جهانگیری با تقابل نسخ ، معنی مذکور را برای «گرد» استنباط کرده است . (حاشیه ٔ برهان قاطع چ معین ).
که گردون گشت از او پرگرد و هامون گشت از او پرخون .
اسماعیل گفت : اگر فرونمی آیی همچنین سر فرودآور تا گرد و خاک از سر و رویت پاک کنم و بشورم . (ترجمه ٔ طبری ).
بخیزد یکی تند گرد از میان
که روی اندر آن گرد گردد نَغام .
بیامد پس آزاده شیرو چو گرد
دلش گشت پرخون و رخسار زرد.
سحرگه سواری بیامد چو گرد
سخنهای پیران همه یاد کرد.
چو لشکر بیامد ز دشت نبرد
تنان پر ز خون و سران پر ز گرد.
گویی که شنبلید همه شب زریر کوفت
تا برنشست گرد به رویش بر، از زریر.
گردی بر آبی بیخته ، زر از ترنج انگیخته
خوشه ز تاک آویخته ، مانند سعدالاخبیه .
الا وقت صبوح است ، نه گرم است و نه سرد است
نه ابر است و نه خورشید، نه باد است و نه گرد است .
کوه پرنوف شد هوا پرگرد
از تک اسب و بانگ و نعره ٔ مرد.
بیفتاد وگرد و خاک و دود آتش برآمد. (تاریخ بیهقی ).
ز خون رخ به غنجار بند و دخور
ز گرد اندرآورد چادر به سر.
اندر حصار من نرسد گرد روزگار
چشم زمانه خیره شد اندر غبار من .
بیا از گرد ره در دیده بنشین
که گرد راه بنشانم ز دیده .
از درش گردی که آرد باد صبح
سرمه ٔ چشم جهان بین من است .
راستی را چه گرد برخیزد
با سخایش از این محقر خاک .
بر نمد چوبی اگر آن مرد زد
بر نمد کی چوب زد بر گرد زد.
تو ز دوری می نبینی غیر گرد
اندکی پیش آ ببین در گرد مرد.
خاکساران جهان را به حقارت منگر
تو چه دانی که در این گرد سواری باشد.
از خاک وجود من شاید که گلی روید
جایی که بود گردی امید سواری هست .
- ازگرد راه رسیدن ؛ به محض رسیدن از جایی . به محض رسیدن از سفر :
به شهر فغنشور شد با سپاه
بزد خیمه گردش هم از گرد راه .
ز گرد راه چو عنقا به آشیانه ٔ باز
بسوی بنده خرامیده شاه بنده نواز.
- به گرد یا در گرد کسی رسیدن یا نرسیدن و عدم وصول به گرد کسی ؛ کنایه از درنیافتن کسی بسبب سرعت رفتن او یا نرسیدن به پایه و مقام او :
لیکن به گرد عسجدی او از کجا رسد
چون هست ترکتازی او با خران لنگ .
از کفات ایام و دهات روزگار کس در گرد او نرسد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ).
به گرد او نرسد پای جهد من هیهات
ولیک تا رمقی در تن است میپویم .
به گرد پای سمندش نمیرسد مشتاق
که دست بوس کنم تا بدان دهن چه رسد.
کمال فضل ترا من به گرد می نرسم
مگر کسی کند اسب سخن از این به زین .
گفتم عنان مرکب تازی بگیرمش
لیکن وصول نیست به گرد سمند او.
گوئی از صحبت ما نیک به تنگ آمده بود
بار بربست و به گردش نرسیدیم و برفت .
- سر کسی را به گرد آوردن یا ز گرد آوردن ؛ کنایه از کشتن . سر او را جدا کردن .نابود کردن :
هر آن کس که باتو بجوید نبرد
سراسر برآور سرانْشْان به گرد.
جهاندار محمود کاندر نبرد
سر سرکشان اندرآرد به گرد.
گر او با تهمتن نبرد آورد
سر خویشتن را ز گرد آورد.
|| (اِمص ) گردیدن . چرخ زدن . (برهان ). گردش :
به بندوی و گستهم کرد آنچه کرد
نیاساید این چرخ گردون ز گرد.
ابرسیر و بادگرد و رعدبانگ و برق جه
کوه کوب و سیل بر وشخ نورد و راهجوی .
|| (اِ) غم . اندوه . (از برهان ) (از آنندراج ) :
ز گیتی هر آن کس که او چون تو بود
سرش پر ز گرد ودلش پر ز دود.
همه سر پر ازگرد و دیده پرآب
کسی را نبد خورد و آرام و خواب .
سپه دید چون کوه آهن روان
همه سر پر از گرد و تیره روان .
|| شادی . بیغمی . (از برهان ) (از آنندراج ). || برق و آن شعله ای است که به وقت باریدن باران در هوا بهم میرسد. (برهان ). || (نف ) بمعنی گردنده است . (از حاشیه ٔ برهان چ معین ). گردنده . (آنندراج ). و در این معنی به صورت صفت مرکب آید:
چه جوئیم از این گنبد تیزگرد
که هرگزنیاساید از کار کرد.
و رجوع به تیزگرد شود. || (اِ) جنسی از ابریشم و ابریشمینه . (برهان ) (آنندراج ). || یکی از نامهای آفتاب . (برهان ). || بوی خوش . (برهان ) (آنندراج ) :
نی عجب ار جای برف گرد بنفشه ست از آنک
معدن کافور هست خطه ٔ هندوستان .
|| نفع. فایده . منفعت . (از برهان ) (از آنندراج ). || گردون . فلک . (برهان ). مجازاً آسمان و فلک . (حاشیه ٔ برهان چ معین ) :
که تا این زمان هرچه رفت از نبرد
به کام دل ما همی گشت گرد.
|| عکس . (برهان ). جهانگیری این معنی را آورده و بیت ذیل را از انوری شاهد آن قرار داده :
گر خام نبسته ست صبا رنگ ریاحین
از گرد چرا رنگ دهد آب روان را؟
رشیدی پس از نقل قول جهانگیری گوید: «اما ظاهراً در این بیت ، گرده باید خواند نه گرد». مؤلف سراج اللغه بر جهانگیری اعتراض کرده و گفته اگر رنگ چیزی خام باشد وقت شستن خود رنگ در آب میریزد نه عکس آن ، پس معنی شعر این است که صبا رنگ ریاحین را خام بسته است که رنگ بشکل گرد در آب ریخته رنگین کرده است . در این معنی لفظ «گرد» در شعر مذکور بمعنی اول است . (از فرهنگ نظام ). اما همین بیت در دیوان انوری چ تبریز ص 2 و نیز در نسخه ٔ خطی متعلق به کتابخانه ٔ دهخدا چنین آمده :
گر خام نبسته ست صبا رنگ ریاحین
از عکس چرا رنگ دهد آب روان را
و شاید مؤلف جهانگیری با تقابل نسخ ، معنی مذکور را برای «گرد» استنباط کرده است . (حاشیه ٔ برهان قاطع چ معین ).