پیسه
لغت‌نامه دهخدا
پیسه . [ س َ / س ِ ] (ص ) سیاه و سپید بهم آمیخته که بتازی ابلق خوانند. و نیز گویند هر رنگ که با سپید آمیخته باشد. (برهان ). پیستک . (پهلوی ). دورنگ . ابلق . (برهان ). دورنگ وپلنگ و یوز را نیز به این مناسبت دورنگی [ پیسه ] گفته اند. (از انجمن آرا). ارقط. مولع. بلقاء. ملمع. ابقع. بقعاء. مجزع . (منتهی الارب ).! خلنگ :
وآن بادریسه هفته ٔ دیگر غضاره شد
و اکنون غضاره همچو یکی غنج پیسه گشت .
همه جانور در جهان گونه گون
درون پیسه باشند و مردم برون .
زلف مشک افشان او بر ماه چون زنجیر بود
ریش سک سک کرد و زلفش پیسه چون زنار شد.
نواری پیسه در گرد میان بسته ست و می لافد
که از انطاکیه قیصر فرستاده ست زنارم .
عدل تو سایه ای ست که خورشید را ز عجز
امکان پیسه کردن آن نیست در شمار.
فطرةاﷲ چیست رنگ خم هو
پیسه ها یکرنگ گردند اندرو.
هرپیسه گمان مبر نهالی است
شایدکه پلنگ خفته باشد.
تمیمه ؛ مهره ٔ پیسه که در رشته کرده در گردن اندازند برای دفع چشم بد. تدعر؛ زشتگون و پیسه گردیدن روی کسی . المز؛ ستور پیسه . نوی مجزع ؛ دانه ٔ خرما که بسبب سوده شدن بعض جا پیسه گردد.جزع ؛ شبه پیسه ٔ یمانی که چشم را در سپیدی و سیاهی بوی تشبیه دهند. (منتهی الارب ).
- ابر پیسه ؛ ابر سیاه و سفید، دورنگ .
- پیسه چرم ؛ چرم دورنگ .پوست ابلق ستور :
دم گرگ چون پیسه چرم ستوری
مجره همیدون چو سیمین سطبلی .
- پیسه رسن ؛ رسن پیسه . طناب دورنگ :
دهر گردنده بدین پیسه رسن پورا!
خیمه خواهدت همی کرد خبرداری ؟
روز و شب را دهر حبلی ساخته ست
کشت خواهدمان بدین پیسه رسن .
چهارم قوت وهم است ... چون آن قوتی که بزغاله فرق کند میان مادر خویش و گرگ ، کودک فرق کند میان رسن پیسه و مار. (چهارمقاله ).
باد سحری چو بردمم ز دهن
مار پیسه کنم ز پیسه رسن .
- دله ٔ پیسه ؛ دله ٔ سیاه و سفید :
روز و شب از قاقم و قندز جداست
این دله ٔ پیسه پلنگ اژدهاست .
- سیه پیسه ؛ که یک رنگ آن سیاه است :
این باز سیه پیسه نگر بی پر و چنگال
کو هیچ نه آرام همی یابد و نه هال .
- غنچ پیسه ؛ جوال دو رنگ :
وآن باد ریسه هفته ٔ دیگر غضاره شد
واکنون غضاره همچو یکی غنج پیسه گشت .
- کلاپیسه ؛ مخفف کلاغ پیسه . و آن گردان شدن چشم باشد از جای خود چنانکه سیاهی آن پنهان شود بسبب لذت بسیار و یا بسبب ضعف و سستی یا بسبب خشم و قهر :
گفت چون چشمش کلاپیسه شود
فهم کن کان وقت انزالش بود.
- کلاغ پیسه ؛ کلاغ سیاه و سفید رنگ .
- گاوپیسه ؛ گاو ابلق . گاوی با نشانهای سفید :
سپهدار توران ازآن بدتر است
کنون گاو پیسه بچرم اندر است .
دگر گفت آن گاو پیسه کدام
که هستش جهان سربسر چارگام .
روز و شب دیده دو گاوپیسه در قربانگهش
صبح را تیغ و شفق را خون قربان دیده اند.
کعبه روغنخانه دان و روز و شب گاو خراس
گاوپیسه گرد روغنخانه گردان آمده .
- مارپیسه ؛ مار دورنگ . ارقم .
|| (اِ) پیس . مرضی که تن از نشانهای سیاه و سپید دورنگ گردد. ابرص . || (ص ) مبروص . (غیاث ). || (اِ) زر نقد و بدین معنی مشترک است در هندی و فارسی . (غیاث ) :
کله پز را پیسه دادم کله ده ، او پاچه داد
هرکه با کم مایه سودا میکند پا میخورد.
- پیسه بودن کسی ؛ با او نفاق و دوروئی و دورنگی ورزیدن :
چنین داد پاسخ بدو [ هومان ] پهلوان [ رستم ]
که ای نامور گرد روشن روان
بزرگان که از تخمه ٔ ویسه اند
دورویند و با هر کسی پیسه اند.
وآن بادریسه هفته ٔ دیگر غضاره شد
و اکنون غضاره همچو یکی غنج پیسه گشت .
همه جانور در جهان گونه گون
درون پیسه باشند و مردم برون .
زلف مشک افشان او بر ماه چون زنجیر بود
ریش سک سک کرد و زلفش پیسه چون زنار شد.
نواری پیسه در گرد میان بسته ست و می لافد
که از انطاکیه قیصر فرستاده ست زنارم .
عدل تو سایه ای ست که خورشید را ز عجز
امکان پیسه کردن آن نیست در شمار.
فطرةاﷲ چیست رنگ خم هو
پیسه ها یکرنگ گردند اندرو.
هرپیسه گمان مبر نهالی است
شایدکه پلنگ خفته باشد.
تمیمه ؛ مهره ٔ پیسه که در رشته کرده در گردن اندازند برای دفع چشم بد. تدعر؛ زشتگون و پیسه گردیدن روی کسی . المز؛ ستور پیسه . نوی مجزع ؛ دانه ٔ خرما که بسبب سوده شدن بعض جا پیسه گردد.جزع ؛ شبه پیسه ٔ یمانی که چشم را در سپیدی و سیاهی بوی تشبیه دهند. (منتهی الارب ).
- ابر پیسه ؛ ابر سیاه و سفید، دورنگ .
- پیسه چرم ؛ چرم دورنگ .پوست ابلق ستور :
دم گرگ چون پیسه چرم ستوری
مجره همیدون چو سیمین سطبلی .
- پیسه رسن ؛ رسن پیسه . طناب دورنگ :
دهر گردنده بدین پیسه رسن پورا!
خیمه خواهدت همی کرد خبرداری ؟
روز و شب را دهر حبلی ساخته ست
کشت خواهدمان بدین پیسه رسن .
چهارم قوت وهم است ... چون آن قوتی که بزغاله فرق کند میان مادر خویش و گرگ ، کودک فرق کند میان رسن پیسه و مار. (چهارمقاله ).
باد سحری چو بردمم ز دهن
مار پیسه کنم ز پیسه رسن .
- دله ٔ پیسه ؛ دله ٔ سیاه و سفید :
روز و شب از قاقم و قندز جداست
این دله ٔ پیسه پلنگ اژدهاست .
- سیه پیسه ؛ که یک رنگ آن سیاه است :
این باز سیه پیسه نگر بی پر و چنگال
کو هیچ نه آرام همی یابد و نه هال .
- غنچ پیسه ؛ جوال دو رنگ :
وآن باد ریسه هفته ٔ دیگر غضاره شد
واکنون غضاره همچو یکی غنج پیسه گشت .
- کلاپیسه ؛ مخفف کلاغ پیسه . و آن گردان شدن چشم باشد از جای خود چنانکه سیاهی آن پنهان شود بسبب لذت بسیار و یا بسبب ضعف و سستی یا بسبب خشم و قهر :
گفت چون چشمش کلاپیسه شود
فهم کن کان وقت انزالش بود.
- کلاغ پیسه ؛ کلاغ سیاه و سفید رنگ .
- گاوپیسه ؛ گاو ابلق . گاوی با نشانهای سفید :
سپهدار توران ازآن بدتر است
کنون گاو پیسه بچرم اندر است .
دگر گفت آن گاو پیسه کدام
که هستش جهان سربسر چارگام .
روز و شب دیده دو گاوپیسه در قربانگهش
صبح را تیغ و شفق را خون قربان دیده اند.
کعبه روغنخانه دان و روز و شب گاو خراس
گاوپیسه گرد روغنخانه گردان آمده .
- مارپیسه ؛ مار دورنگ . ارقم .
|| (اِ) پیس . مرضی که تن از نشانهای سیاه و سپید دورنگ گردد. ابرص . || (ص ) مبروص . (غیاث ). || (اِ) زر نقد و بدین معنی مشترک است در هندی و فارسی . (غیاث ) :
کله پز را پیسه دادم کله ده ، او پاچه داد
هرکه با کم مایه سودا میکند پا میخورد.
- پیسه بودن کسی ؛ با او نفاق و دوروئی و دورنگی ورزیدن :
چنین داد پاسخ بدو [ هومان ] پهلوان [ رستم ]
که ای نامور گرد روشن روان
بزرگان که از تخمه ٔ ویسه اند
دورویند و با هر کسی پیسه اند.