پر
لغت‌نامه دهخدا
پر. [ پ َ/ پ ِرر ] (اِ) قصبه و انبوبه و نای گونه ای شاخی ، که بر آن چیزهای خرد چون مو رسته و تن و بال پرندگان بدان پوشیده است . ریش . || بال و پر. (برهان ). جناح . تیریز. دست باشد از کتف تا سر انگشتان و آنرا بال خوانند. (جهانگیری ). از سر کتف تا سر انگشتان . (برهان ) :
پرّ کنده چنگ و چنگل ریخته
خاک گشته باد خاکش بیخته .
چنانکه مرغ هواپر و بال برهنجد
تو بر خلایق بر، پرّ مردمی برهنج .
چو باز را بکند بازدار مخلب و پر
بروز صید بر او کبک راه بندد و چال .
چواین تخت بی شاه و بی تاج گشت
ز خون مرز چون پرّ درّاج گشت .
که خرچنگ را نیست پر عقاب
نپرد عقاب از بر آفتاب .
ز مردم زمین دید چون پر زاغ
سیه چهره و چشمها چون چراغ .
چو اندر هوا باز گسترد پر
بترسد ز چنگال او کبک نر.
قلم بود که ز جائی بتو سخن گوید
که مرغ اگر ز سرش بگذرد بریزدپر.
دشمن خواجه به بال و پر خود مغروراست
که هلاک و اجل مورچه اندر پر اوست .
به نیزه کرگدن را برکند شاخ
بزوبین بشکند سیمرغ را پر.
شب از حمله ٔ روز گردد ستوه
شود پرّزاغش چو پرّ خروه .
جغد که با باز و با کلنگان کوشد
بشکندش پرّ و مرز گردد لت لت .
نگاه کن که بحیلت همی هلاک کنند
ز بهر پرّ نکو طاوسان پران را.
ننهاده اند در پر جغد و غراب و زاغ
آن چابکی که در پر باز سبک پر است .
منطق ملک جهانها همت است
بال و پرّ مرغ جانها همت است .
دشمن طاوس آمد پرّ او.
در لغت خوانده ام که پر ریش است
پیش دانشور لغت پرداز.
تو پا می بینی و من پر طاوس .
|| قُذّه و آن پری است که بر بن تیر تعبیه کنند تسریع حرکت را :
خدنگی برآورد دیگر چو آب
نهاده بر آن چار پر عقاب .
ابی پر و پیکان یکی تیر کرد
بدشت اندر آهنگ نخجیر کرد.
بدو هفته از گنج شاه اردشیر
نماند از بهای یکی پرّ تیر.
برآمد ز لشکر ده و دار و گیر
بپوشید روی هوا پرّ تیر.
گر انداختم من سوی اردشیر
برو برگذر یافتی پر تیر.
بزد تیر بر پشت آن گور نر
گذر کرد بر گور پیکان و پر.
بزد بر بر و سینه ٔ شیر چاک
گذر کرد پیکان و پر تا بخاک .
بزد بر سُرین یکی گور نر
گذر کرد بر گور پیکان و پر.
کسی پرّ و پیکان تیرش ندید
ببالای آن گور شدناپدید.
ز گرد سواران و از پرّ تیر
سر کوه شد همچو دریای قیر.
|| تیر چهارپر، مریخ . || ترک کلاه و جز آن . پهلو. ضلع: شش پر؛شش پهلو. کلاه چارپر؛ کلاه چهارترک :
بسر برنهاده کلاه دوپر
به آئین ترکان ببستش کمر.
رسید پر کلاهش بلی به چه ، به فلک
گذشت همت او از چه ، از بر کیوان .
بر هر یکی ز پرّ کلاه چهار پر
روز و شب از فرشته نگهبان چهار باد.
آن جهانی نیست کاندر لافگاه نوبهار
کج نهد بر سر کلاه چارپر ترک سمن .
|| برگ . ورق در گل . برگ گل : و پرپر کردن گل ؛ اوراق آنرا از یکدیگر جدا کردن . چای پرسیاه ، چای پرسفید. || ریزه های چیزی ، چون کاه و مانند آن :
امان خواهد ز پر کاه باد چون بیند
فکنده عفو تو در خرمن عقاب آتش .
|| پرَه ، دامن و کنار هر چیز: پر بیابان ، پره ٔ بیابان ، پره ٔ بینی ،پر بینی ، پر کلاه ، پره ٔ کلاه :
از مدحت ایشان نگر که ایدون
گشته است مطرّز پر مقالم .
رای او را مگر ملاقاتی
خواست افتاد با فلک ناگاه
اتفاقا بوجه گستاخی
سوی او کرد آفتاب نگاه
هرچه او میگشاد بند قبا
او فرو میکشید پر کلاه .
- پَرِ شال ؛ فاصله ٔ میان کمر و شال ، و لوله ٔ کاغذ و قلمدان را در پیش به پر شال میزدند. || پره ٔ آسیا و چرخ و دولاب . (برهان ): الناعورة؛ پر آسیا. (ملخص اللغات حسن خطیب ).
|| پرتو. (جهانگیری ) (برهان ). روشنی . شعاع . (برهان ) :
گر بنالی بر، تیغت بنگارند به موی
سایه اندر فکند بر سر یک میل آن نال
زیر آن سایه به آب اندر اگر برگذرد
همچو خیش از پَرِ مه ریزه شود ماهی وال .
چشم را صد پر ز نور عکس رخسار شماست
ای که هر دو چشم را یک پر مبادا بی شما.
|| جامه ٔ خواب . (اوبهی ). || مخفف پرنیان :
از کرم پدید آید بی آگهی کرم
چندین قصب و اطلس و خز و پر و دیباه .
- بی پا و پر ؛ بی توان . که کم حاصل باشد چون زمینی :
وگر نابرومند جائی بود
وگر ملک بی پر و پائی بود
که ناکشته باشد بگرد جهان
زمین فرومایگان و مهان
از این هرچه گفتم مخواهید چیز...
- پای و پر. پا و پر. پر و پای ؛ تاب و طاقت ، تاب و توان و قوت . اسباب :
ستودان همی سازدش زال زر
ندارد همی جنگ را پای و پر.
بیامد به پیرامن طیسفون
سپاهی ز اندازه و ز مر فزون [ بسرداری طایر ]
بتاراج داد آنهمه بوم و بر
کرا بود با بیم او پای و پر.
ببینیم تا چیست تان رای و فر
سواری و زیبائی و پای و پر.
خداوند گفت این سرای منست
همی بخت بد رهنمای منست
نه گاو استمی و نه اسب و نه خر
نه مردی و دانش نه پا و نه پر.
بر فلک بی پا و پر دانی که نتوانی شدن
پس چرا برناوری از دین و دانش پا و پر.
|| در اصطلاح بنایان ، تیغه ٔ روی قالب کرده .
|| مایه ٔ اقتحام :
زبان چرب و گویندگی فرّ اوست
دلیری و مردانگی پرّ اوست .
چنین داد پاسخ که این فرّ اوست
بشاهی ز نیک اختری پر اوست .
|| «پر» در پروار در این بیت از رودکی بمعنی مایه ٔ اقتحام است :
گفت دینی راکه این دینار بود
کاین فژاکن موش را پروار بود.
|| حمایت . پناه :
برافروز لشکر تو از فر خویش
سپه را همی دار در پرّ خویش .
چو پیروز باشم هم از فرّ تست
جهان جمله در سایه ٔ پر تست .
جهان ایمن از برز و از فرّ تست
خنک آنکه در سایه ٔ پرّ تست .
چنین داد پاسخ که دانش بفر
بگیرد جهان سر بسر زیر پر.
شهنشاه را مایه زو بود و فر
جهان را همه داشت در زیر پر.
جهان را بداریم در زیر پر
چنان چون پدر داشت به آئین و فر.
بدوگفت رستم ترا کهترم
بشهر تو کرد ایزد آبشخورم ...
اگر پهلوان گیردم زیر پر
خَرَم چارپای و فروشم گهر.
همی مشتری نازد از فر اوی
بنازیم در سایه ٔ پر اوی .
- از پر کلاه او رد شدن ، در تداول عامه ؛ بلا و آسیبی نزدیک او شدن و صدمه نرسانیدن .
- بال و پر ؛ تاب و توان ، پای و پر :
دشمن خواجه به بال و پر خود مغرور است
که هلاک و اجل مورچه اندر پر اوست .
- بپر ؛ پردار. باپر :
برون رفت بانو ز پیش پدر
بر گیو شد همچو مرغی بپر.
جهاندار گر مرغ گردد بپر
برین چرخ گردان نیابد گذر.
از آن پس جهانجوی خسته جگر
برون کرد گردی چو مرغی بپر.
از غلامان حصاری چو حصاری پَرَه کرد
گرد دشتی که به صد ره نپرد مرغ بپر.
ز سرما و آوای دیو وهزبر
ز مار بپر و اژدهای دژبر.
فرسته همی شد چو مرغ بپر
به هر منزلی بر هیونی دگر.
- پر افکندن ؛ بال و پر ریختن مرغان . عاجز آمدن . مقهور گشتن . مانده و عاجز شدن :
راهی چون پشته پشته سنگ و در آن راه
سینه ٔ ماران بنعل گشته مصور
بنهد اندر زمینش شیر همی چنگ
بفکند اندر هواش مرغ همی پر.
بدرّید چنگ و دل شیر نر
عقاب دلاور بیفکند پر.
وَهم را بین که نیز برگشته ست
پر بیفکنده پای ز آبله ریش .
در هوای تو ملک پر بفکند
اینچنین کت حسن بر در میزند.
- پر انداختن ؛ کنایه از عاجز شدن و زبون گردیدن و فروماندن باشد و بمعنی پر ریختن و تولک کردن جانوران پرنده و پر مهره کردن یعنی خوردن پر و برگردانیدن از معده و آنرا بترکی اوخشی گویند و آن دلیل هضم شدن طعمه و پاک گردانیدن از معده است و بمعنی مجرد گشتن و نشاط کردن هم هست . (برهان ). عاجز و زبون شدن و فروماندن . (رشیدی ) :
داد در این دور پر انداخته ست
در پر سیمرغ وطن ساخته ست .
- پر باز کردن ؛ رفتن .(تتمه ٔ برهان ).
- || جفت شدن . (تتمه ٔ برهان ).
- پر برآوردن ؛ برآمدن پر مرغ : حمم الفرخ ؛ پر برآورد چوزه . (منتهی الارب ).
- || پرواز کردن سریع و بشتاب رفتن :
همایون تکاور برآورد پر
بشد نزد سالار خورشیدفر.
ز جوش سواران و بانگ تبر
همی سنگ خارا برآورد پر.
بنزد منوچهر شد زال زر
چنان شد که گفتی برآورد پر.
- پر پیشین (در طیور) ؛ قادِمه . ج ، قوادم .
- پر دادن کسی را ؛ وی را تجمل و دستگاه و قدرت دادن . تشجیع کردن .
- پر ریختن ؛ پر افکندن . پر انداختن . عاجز شدن :
آنجا که عقاب پر بریزد
از پشه ٔ لاغری چه خیزد.
- || مجرد گردیدن از علائق . (تتمه ٔ برهان ).
- پر ریزان کردن ؛ تو لک کردن مرغ .
- پر زدن ؛ بهم برزدن بال :
همچو مرغ نیم بسمل در فراق
پر زدم بسیار تا بیجان شدم .
- پر زدن دل برای چیزی ؛ نهایت شایق و آرزومند آن بودن .
- پر شکستن مرغ ؛ پر باهم جمع کردن مرغ برای پریدن . (غیاث اللغات ).
- پر کاه ؛ یک پاره خرد از کاه . چیزی حقیر و اندک . سخت خرد و ناچیز :
که حاجت نبدشان بیک پر کاه
اگرچه که ره بسته شد سال و ماه .
از آنچه می بدهد تا بدانچه می گیرد
تفاوتست چو از زرّ گاه تا پر کاه .
مور را بر کوه اگر راهی بود
کوه در چشمش پر کاهی بود.
تو سَرو خرامانی و من که پَر لاغر
اکنون چه توان کرد تو آنی و من اینم .
- پر گستردن ؛ خفض جناح . خضوع :
چو زال اندر آمد به پیش پدر
زمین را ببوسید و گسترد پر.
زمانی در اندیشه بد زال زر
برآورد یال و بگسترد پر.
- پَرِ مَگَس یا پرّ مگس ؛ بال مگس .
- || کنایه از هر چیز بسیار تنک و نازک باشد. (برهان ).
- || نوعی از اسلحه است . (برهان ) (رشیدی ).
- || گاهی بطریق استعاره شمشیر جوهردار را گویند. تیغ گوهردار. (برهان ). بلارک . (رشیدی ).
- || جوهر تیغ. (رشیدی ).
- || جنسی از جامه ابریشمی .(برهان ). نوعی از جامه ٔ ابریشمین لطیف و نازک . (رشیدی ). قماش ابریشمین . نوعی است از بافته ٔ ابریشمی که در غایت نزاکت و لطافت باشد. (جهانگیری ) :
بوالای پرّ مگس بین و دامک
ز باب ار ندیدی و دام عناکب .
نخوت شرب بوالا که ز پرّ مگس است
چیست در باغ چو طاوس مگس هست بکار.
قیف یک پرّمگس در دل والا ننشست
یارب این قلب شناسی ز که آموخته بود.
والای پر مگس کی باشد چو سینه ٔ باز
کی در هوا مگس را باشد مجال بازی .
- || نوعی از نی نواختن و خوانندگی . (برهان ).نوا. (رشیدی ).
- || مزامیر. (رشیدی ).
- پَرِ مَگَسی ؛ جوهر شمشیر و فولاد جوهردار. (برهان ).
- پَرِ نان ، منسَغَه . دسته ٔ پَرِ دُم مرغ که از آن کلیچه و نان را نشان کنند. (منتهی الارب در ذیل منسغه ).
- پر نهادن ؛ پر افکندن . عاجز آمدن :
مرغ کاینجا رسید پر بنهد.
- || کنایه از بیرون کردن باشد کسی را از جائی و دفع نمودن وآواره ساختن و از سر خود به لطایف الحیل وا کردن . (برهان ).
- در پر کلاغ نهادن ؛ نظیر سنگ قلاب کردن به امید خود رها کردن : بگفتار امیرک بیهقی و سه چهار درمانده غرور بخورد و لشکری در پر کلاغ نهاده تا ببینی که چه رود. (تاریخ بیهقی ).
- سیخ پر شدن جوجه ؛ برآمدن انبوبه های بر او بی آنکه موی بر انبوبه ها رسته باشد.
- امثال :
پر من است که بر من است ؛ نظیر از ماست که برماست .
مثل پر پرستو؛ سخت سیاه :
لبان لعل چون خون کبوتر
سواد زلف چون پر پرستو.
مثل پرّ پشه ؛ سخت تُنک :
نار چو لعل تو است گربدو نیمه کنی
از سر پرّ پشه دانه ٔ نار خجند.
مثل پر حواصل ؛ سخت سپید :
نبات زرین گردد به آب چون نقره
زمین حواصل پوشد ز ابر چون سیماب .
فلک در سایه ٔ پر حواصل
زمین را پر طوطی کرد حاصل .
مثل پر زاغ ، چون پر زاغ ؛ نهایت سیاه . سخت تاریک :
روی او در گیسوی چون پر زاغ
همچو خورشیدی همه چشم و چراغ .
چون شنیدند این سخن مرغان باغ
شد جهان بر چشمشان چون پر زاغ .
مثل پر غراب ، چون پرغراب ؛ سیاه تاریک :
از وصالت گشت فالم سعد چون فر همای
گر ز هجرت گشت روزم تیره چون پر غراب .
ز خون نماید روی زمین چو چشم همای
ز گرد گردد روی هوا چو پرغراب .
چون غرابم بدور بینی از آن
تیره شد روز من چو پر غراب .
زمین چو کام نهنگ و گیا چو پنجه ٔ شیر
سپهر چون دم طاوس و شب چو پر غراب .
در اوایل عهد شباب که موی عارض چون پر غراب بود. (مقامات حمیدی ).
می خورم سرختر از چشم خروس
در شب تیره تر از پر غراب .
همای بخت همایون تو سیه گردد (؟)
ز رنج روز بداندیش تو چو پر غراب .
مثل پر کلاغ ؛ گیسویی سخت سیاه . ابروانی با وسمه ٔ سیر و تند. و رجوع به امثال و حکم شود.
ترکیب ها:
- افکنده پر . (فردوسی ). بادپَر. بپر (مرغ بپر). بی پر. (فردوسی ). پا و پر. (فردوسی ). پای و پر. (فردوسی ). پُرپَر. تیزپر. (فردوسی ). چارپر. (فردوسی ). چوب پَر. دوپر. (فردوسی ). سبک پر. سپیدپر، سه پر. کم پَر. (فردوسی ). شَه پَر. رجوع به رده وردیف این کلمات شود.
پرّ کنده چنگ و چنگل ریخته
خاک گشته باد خاکش بیخته .
چنانکه مرغ هواپر و بال برهنجد
تو بر خلایق بر، پرّ مردمی برهنج .
چو باز را بکند بازدار مخلب و پر
بروز صید بر او کبک راه بندد و چال .
چواین تخت بی شاه و بی تاج گشت
ز خون مرز چون پرّ درّاج گشت .
که خرچنگ را نیست پر عقاب
نپرد عقاب از بر آفتاب .
ز مردم زمین دید چون پر زاغ
سیه چهره و چشمها چون چراغ .
چو اندر هوا باز گسترد پر
بترسد ز چنگال او کبک نر.
قلم بود که ز جائی بتو سخن گوید
که مرغ اگر ز سرش بگذرد بریزدپر.
دشمن خواجه به بال و پر خود مغروراست
که هلاک و اجل مورچه اندر پر اوست .
به نیزه کرگدن را برکند شاخ
بزوبین بشکند سیمرغ را پر.
شب از حمله ٔ روز گردد ستوه
شود پرّزاغش چو پرّ خروه .
جغد که با باز و با کلنگان کوشد
بشکندش پرّ و مرز گردد لت لت .
نگاه کن که بحیلت همی هلاک کنند
ز بهر پرّ نکو طاوسان پران را.
ننهاده اند در پر جغد و غراب و زاغ
آن چابکی که در پر باز سبک پر است .
منطق ملک جهانها همت است
بال و پرّ مرغ جانها همت است .
دشمن طاوس آمد پرّ او.
در لغت خوانده ام که پر ریش است
پیش دانشور لغت پرداز.
تو پا می بینی و من پر طاوس .
|| قُذّه و آن پری است که بر بن تیر تعبیه کنند تسریع حرکت را :
خدنگی برآورد دیگر چو آب
نهاده بر آن چار پر عقاب .
ابی پر و پیکان یکی تیر کرد
بدشت اندر آهنگ نخجیر کرد.
بدو هفته از گنج شاه اردشیر
نماند از بهای یکی پرّ تیر.
برآمد ز لشکر ده و دار و گیر
بپوشید روی هوا پرّ تیر.
گر انداختم من سوی اردشیر
برو برگذر یافتی پر تیر.
بزد تیر بر پشت آن گور نر
گذر کرد بر گور پیکان و پر.
بزد بر بر و سینه ٔ شیر چاک
گذر کرد پیکان و پر تا بخاک .
بزد بر سُرین یکی گور نر
گذر کرد بر گور پیکان و پر.
کسی پرّ و پیکان تیرش ندید
ببالای آن گور شدناپدید.
ز گرد سواران و از پرّ تیر
سر کوه شد همچو دریای قیر.
|| تیر چهارپر، مریخ . || ترک کلاه و جز آن . پهلو. ضلع: شش پر؛شش پهلو. کلاه چارپر؛ کلاه چهارترک :
بسر برنهاده کلاه دوپر
به آئین ترکان ببستش کمر.
رسید پر کلاهش بلی به چه ، به فلک
گذشت همت او از چه ، از بر کیوان .
بر هر یکی ز پرّ کلاه چهار پر
روز و شب از فرشته نگهبان چهار باد.
آن جهانی نیست کاندر لافگاه نوبهار
کج نهد بر سر کلاه چارپر ترک سمن .
|| برگ . ورق در گل . برگ گل : و پرپر کردن گل ؛ اوراق آنرا از یکدیگر جدا کردن . چای پرسیاه ، چای پرسفید. || ریزه های چیزی ، چون کاه و مانند آن :
امان خواهد ز پر کاه باد چون بیند
فکنده عفو تو در خرمن عقاب آتش .
|| پرَه ، دامن و کنار هر چیز: پر بیابان ، پره ٔ بیابان ، پره ٔ بینی ،پر بینی ، پر کلاه ، پره ٔ کلاه :
از مدحت ایشان نگر که ایدون
گشته است مطرّز پر مقالم .
رای او را مگر ملاقاتی
خواست افتاد با فلک ناگاه
اتفاقا بوجه گستاخی
سوی او کرد آفتاب نگاه
هرچه او میگشاد بند قبا
او فرو میکشید پر کلاه .
- پَرِ شال ؛ فاصله ٔ میان کمر و شال ، و لوله ٔ کاغذ و قلمدان را در پیش به پر شال میزدند. || پره ٔ آسیا و چرخ و دولاب . (برهان ): الناعورة؛ پر آسیا. (ملخص اللغات حسن خطیب ).
|| پرتو. (جهانگیری ) (برهان ). روشنی . شعاع . (برهان ) :
گر بنالی بر، تیغت بنگارند به موی
سایه اندر فکند بر سر یک میل آن نال
زیر آن سایه به آب اندر اگر برگذرد
همچو خیش از پَرِ مه ریزه شود ماهی وال .
چشم را صد پر ز نور عکس رخسار شماست
ای که هر دو چشم را یک پر مبادا بی شما.
|| جامه ٔ خواب . (اوبهی ). || مخفف پرنیان :
از کرم پدید آید بی آگهی کرم
چندین قصب و اطلس و خز و پر و دیباه .
- بی پا و پر ؛ بی توان . که کم حاصل باشد چون زمینی :
وگر نابرومند جائی بود
وگر ملک بی پر و پائی بود
که ناکشته باشد بگرد جهان
زمین فرومایگان و مهان
از این هرچه گفتم مخواهید چیز...
- پای و پر. پا و پر. پر و پای ؛ تاب و طاقت ، تاب و توان و قوت . اسباب :
ستودان همی سازدش زال زر
ندارد همی جنگ را پای و پر.
بیامد به پیرامن طیسفون
سپاهی ز اندازه و ز مر فزون [ بسرداری طایر ]
بتاراج داد آنهمه بوم و بر
کرا بود با بیم او پای و پر.
ببینیم تا چیست تان رای و فر
سواری و زیبائی و پای و پر.
خداوند گفت این سرای منست
همی بخت بد رهنمای منست
نه گاو استمی و نه اسب و نه خر
نه مردی و دانش نه پا و نه پر.
بر فلک بی پا و پر دانی که نتوانی شدن
پس چرا برناوری از دین و دانش پا و پر.
|| در اصطلاح بنایان ، تیغه ٔ روی قالب کرده .
|| مایه ٔ اقتحام :
زبان چرب و گویندگی فرّ اوست
دلیری و مردانگی پرّ اوست .
چنین داد پاسخ که این فرّ اوست
بشاهی ز نیک اختری پر اوست .
|| «پر» در پروار در این بیت از رودکی بمعنی مایه ٔ اقتحام است :
گفت دینی راکه این دینار بود
کاین فژاکن موش را پروار بود.
|| حمایت . پناه :
برافروز لشکر تو از فر خویش
سپه را همی دار در پرّ خویش .
چو پیروز باشم هم از فرّ تست
جهان جمله در سایه ٔ پر تست .
جهان ایمن از برز و از فرّ تست
خنک آنکه در سایه ٔ پرّ تست .
چنین داد پاسخ که دانش بفر
بگیرد جهان سر بسر زیر پر.
شهنشاه را مایه زو بود و فر
جهان را همه داشت در زیر پر.
جهان را بداریم در زیر پر
چنان چون پدر داشت به آئین و فر.
بدوگفت رستم ترا کهترم
بشهر تو کرد ایزد آبشخورم ...
اگر پهلوان گیردم زیر پر
خَرَم چارپای و فروشم گهر.
همی مشتری نازد از فر اوی
بنازیم در سایه ٔ پر اوی .
- از پر کلاه او رد شدن ، در تداول عامه ؛ بلا و آسیبی نزدیک او شدن و صدمه نرسانیدن .
- بال و پر ؛ تاب و توان ، پای و پر :
دشمن خواجه به بال و پر خود مغرور است
که هلاک و اجل مورچه اندر پر اوست .
- بپر ؛ پردار. باپر :
برون رفت بانو ز پیش پدر
بر گیو شد همچو مرغی بپر.
جهاندار گر مرغ گردد بپر
برین چرخ گردان نیابد گذر.
از آن پس جهانجوی خسته جگر
برون کرد گردی چو مرغی بپر.
از غلامان حصاری چو حصاری پَرَه کرد
گرد دشتی که به صد ره نپرد مرغ بپر.
ز سرما و آوای دیو وهزبر
ز مار بپر و اژدهای دژبر.
فرسته همی شد چو مرغ بپر
به هر منزلی بر هیونی دگر.
- پر افکندن ؛ بال و پر ریختن مرغان . عاجز آمدن . مقهور گشتن . مانده و عاجز شدن :
راهی چون پشته پشته سنگ و در آن راه
سینه ٔ ماران بنعل گشته مصور
بنهد اندر زمینش شیر همی چنگ
بفکند اندر هواش مرغ همی پر.
بدرّید چنگ و دل شیر نر
عقاب دلاور بیفکند پر.
وَهم را بین که نیز برگشته ست
پر بیفکنده پای ز آبله ریش .
در هوای تو ملک پر بفکند
اینچنین کت حسن بر در میزند.
- پر انداختن ؛ کنایه از عاجز شدن و زبون گردیدن و فروماندن باشد و بمعنی پر ریختن و تولک کردن جانوران پرنده و پر مهره کردن یعنی خوردن پر و برگردانیدن از معده و آنرا بترکی اوخشی گویند و آن دلیل هضم شدن طعمه و پاک گردانیدن از معده است و بمعنی مجرد گشتن و نشاط کردن هم هست . (برهان ). عاجز و زبون شدن و فروماندن . (رشیدی ) :
داد در این دور پر انداخته ست
در پر سیمرغ وطن ساخته ست .
- پر باز کردن ؛ رفتن .(تتمه ٔ برهان ).
- || جفت شدن . (تتمه ٔ برهان ).
- پر برآوردن ؛ برآمدن پر مرغ : حمم الفرخ ؛ پر برآورد چوزه . (منتهی الارب ).
- || پرواز کردن سریع و بشتاب رفتن :
همایون تکاور برآورد پر
بشد نزد سالار خورشیدفر.
ز جوش سواران و بانگ تبر
همی سنگ خارا برآورد پر.
بنزد منوچهر شد زال زر
چنان شد که گفتی برآورد پر.
- پر پیشین (در طیور) ؛ قادِمه . ج ، قوادم .
- پر دادن کسی را ؛ وی را تجمل و دستگاه و قدرت دادن . تشجیع کردن .
- پر ریختن ؛ پر افکندن . پر انداختن . عاجز شدن :
آنجا که عقاب پر بریزد
از پشه ٔ لاغری چه خیزد.
- || مجرد گردیدن از علائق . (تتمه ٔ برهان ).
- پر ریزان کردن ؛ تو لک کردن مرغ .
- پر زدن ؛ بهم برزدن بال :
همچو مرغ نیم بسمل در فراق
پر زدم بسیار تا بیجان شدم .
- پر زدن دل برای چیزی ؛ نهایت شایق و آرزومند آن بودن .
- پر شکستن مرغ ؛ پر باهم جمع کردن مرغ برای پریدن . (غیاث اللغات ).
- پر کاه ؛ یک پاره خرد از کاه . چیزی حقیر و اندک . سخت خرد و ناچیز :
که حاجت نبدشان بیک پر کاه
اگرچه که ره بسته شد سال و ماه .
از آنچه می بدهد تا بدانچه می گیرد
تفاوتست چو از زرّ گاه تا پر کاه .
مور را بر کوه اگر راهی بود
کوه در چشمش پر کاهی بود.
تو سَرو خرامانی و من که پَر لاغر
اکنون چه توان کرد تو آنی و من اینم .
- پر گستردن ؛ خفض جناح . خضوع :
چو زال اندر آمد به پیش پدر
زمین را ببوسید و گسترد پر.
زمانی در اندیشه بد زال زر
برآورد یال و بگسترد پر.
- پَرِ مَگَس یا پرّ مگس ؛ بال مگس .
- || کنایه از هر چیز بسیار تنک و نازک باشد. (برهان ).
- || نوعی از اسلحه است . (برهان ) (رشیدی ).
- || گاهی بطریق استعاره شمشیر جوهردار را گویند. تیغ گوهردار. (برهان ). بلارک . (رشیدی ).
- || جوهر تیغ. (رشیدی ).
- || جنسی از جامه ابریشمی .(برهان ). نوعی از جامه ٔ ابریشمین لطیف و نازک . (رشیدی ). قماش ابریشمین . نوعی است از بافته ٔ ابریشمی که در غایت نزاکت و لطافت باشد. (جهانگیری ) :
بوالای پرّ مگس بین و دامک
ز باب ار ندیدی و دام عناکب .
نخوت شرب بوالا که ز پرّ مگس است
چیست در باغ چو طاوس مگس هست بکار.
قیف یک پرّمگس در دل والا ننشست
یارب این قلب شناسی ز که آموخته بود.
والای پر مگس کی باشد چو سینه ٔ باز
کی در هوا مگس را باشد مجال بازی .
- || نوعی از نی نواختن و خوانندگی . (برهان ).نوا. (رشیدی ).
- || مزامیر. (رشیدی ).
- پَرِ مَگَسی ؛ جوهر شمشیر و فولاد جوهردار. (برهان ).
- پَرِ نان ، منسَغَه . دسته ٔ پَرِ دُم مرغ که از آن کلیچه و نان را نشان کنند. (منتهی الارب در ذیل منسغه ).
- پر نهادن ؛ پر افکندن . عاجز آمدن :
مرغ کاینجا رسید پر بنهد.
- || کنایه از بیرون کردن باشد کسی را از جائی و دفع نمودن وآواره ساختن و از سر خود به لطایف الحیل وا کردن . (برهان ).
- در پر کلاغ نهادن ؛ نظیر سنگ قلاب کردن به امید خود رها کردن : بگفتار امیرک بیهقی و سه چهار درمانده غرور بخورد و لشکری در پر کلاغ نهاده تا ببینی که چه رود. (تاریخ بیهقی ).
- سیخ پر شدن جوجه ؛ برآمدن انبوبه های بر او بی آنکه موی بر انبوبه ها رسته باشد.
- امثال :
پر من است که بر من است ؛ نظیر از ماست که برماست .
مثل پر پرستو؛ سخت سیاه :
لبان لعل چون خون کبوتر
سواد زلف چون پر پرستو.
مثل پرّ پشه ؛ سخت تُنک :
نار چو لعل تو است گربدو نیمه کنی
از سر پرّ پشه دانه ٔ نار خجند.
مثل پر حواصل ؛ سخت سپید :
نبات زرین گردد به آب چون نقره
زمین حواصل پوشد ز ابر چون سیماب .
فلک در سایه ٔ پر حواصل
زمین را پر طوطی کرد حاصل .
مثل پر زاغ ، چون پر زاغ ؛ نهایت سیاه . سخت تاریک :
روی او در گیسوی چون پر زاغ
همچو خورشیدی همه چشم و چراغ .
چون شنیدند این سخن مرغان باغ
شد جهان بر چشمشان چون پر زاغ .
مثل پر غراب ، چون پرغراب ؛ سیاه تاریک :
از وصالت گشت فالم سعد چون فر همای
گر ز هجرت گشت روزم تیره چون پر غراب .
ز خون نماید روی زمین چو چشم همای
ز گرد گردد روی هوا چو پرغراب .
چون غرابم بدور بینی از آن
تیره شد روز من چو پر غراب .
زمین چو کام نهنگ و گیا چو پنجه ٔ شیر
سپهر چون دم طاوس و شب چو پر غراب .
در اوایل عهد شباب که موی عارض چون پر غراب بود. (مقامات حمیدی ).
می خورم سرختر از چشم خروس
در شب تیره تر از پر غراب .
همای بخت همایون تو سیه گردد (؟)
ز رنج روز بداندیش تو چو پر غراب .
مثل پر کلاغ ؛ گیسویی سخت سیاه . ابروانی با وسمه ٔ سیر و تند. و رجوع به امثال و حکم شود.
ترکیب ها:
- افکنده پر . (فردوسی ). بادپَر. بپر (مرغ بپر). بی پر. (فردوسی ). پا و پر. (فردوسی ). پای و پر. (فردوسی ). پُرپَر. تیزپر. (فردوسی ). چارپر. (فردوسی ). چوب پَر. دوپر. (فردوسی ). سبک پر. سپیدپر، سه پر. کم پَر. (فردوسی ). شَه پَر. رجوع به رده وردیف این کلمات شود.