پاسبان
لغت‌نامه دهخدا
پاسبان . (ص مرکب ، اِ مرکب ) (از پاس و بان حافظ، حارس .) حارس . (مهذب الاسماء). آنکه شب بدرگاه ملوک پاس دارد. (صحاح الفرس ). نگاهبان . نگهبان . قراول . یَزَک .جاندار. پادَه . جانه دار. پاد. محافظ. محافظت کننده . (برهان ). حافظ. مراقب . رقیب . نگهدار. راصد. دارنده ٔ پاس . که شبها حراست کند. بدرقه . راعی . قراول . عاس ّ (ج ِ عَسس ) : و بر این کوه پاسبان است و دیده بان است که کافر ترک را نگاه دارد. (حدود العالم ).
ز دیوان نبینی نشسته یکی
جز از جادوان پاسبان اندکی .
ز دیوان جنگی ده و دوهزار
بشب پاسبانند بر کوهسار.
همیشه خرد پاسبان تو باد
همه نیکی اندر گمان تو باد.
وز آنجا بفرمود تا پاسبان
برآرد ز بالای باره فغان .
بفرمود تا پاسبانان شهر
هر آنکس کش از مهتری بود بهر.
مگر پاسبانان کاخ همای
هلا زود برخیز و چندین مپای .
چو باران بدی ناودانی نبود
بشهر اندرون پاسبانی نبود.
بباید به هر گوشه ای دیده بان
طلایه بروز و بشب پاسبان .
چو دین را بود پادشاپاسبان
تواین هر دو را جز برادر مخوان .
یکی پادشا پاسبان جهان
نگهبان گنج کهان و مهان .
که دانش به شب پاسبان منست
خرد تاج بیدارجان منست .
بشب پاسبان را نخواهم بمزد
براهی که باشم نترسم ز دزد.
چنین گفت پس شاه با پهلوان
که ایدر همی باش روشن روان
شب و روز گرد طلایه بپای
سواران با دانش و رهنمای
همان دیده بان دار و هم پاسبان
نگهدار لشکر بروز و شبان .
چو تنگ اندرآمد شبانان بدید
بر آن میش و بز پاسبانان بدید.
از آن مرز نشنید آواز کس
غو پاسبانان و بانگ جرس .
نه روزش طلایه نه شب پاسبان
سپاه است همچون رمه بی شبان .
غو پاسبانان و بانگ جرس
همی آمد از دور از پیش و پس .
فرنگیس با رنج دیده بسر
بخواب اندر آورده بودند سر
ز پیمودن راه و رنج شبان
مر آن هر دو را گیو بد پاسبان .
طلایه بباید بروز و شبان
مخسبید در خیمه بی پاسبان .
بروز اندرون دیده بان داشتی
بتیره شبان پاسبان داشتی .
همی پاسبان برخروشید سخت
که گشتاسپ شاه است فیروزبخت .
مدارید بازار بی پاسبان
که راند همی نام ما بر زبان .
وز آن روی طلحند پیش سپاه
چنین گفت کای پاسبانان گاه .
که ما پاسبانیم و گنج آن تست
فدا کردن جان و رنج آن تست .
ز هر برزنی مهتری را بخواند
بدروازه بر پاسبانان نشاند.
طلایه ز هر سو برون تاختند
بهر باره ای پاسبان ساختند.
گر ایدونکه فرمان دهی بردرت
یکی بنده ام پاسبان سرت .
همه پاسبانان بنام قباد
همی کرد باید بهرپاس یاد.
چو آواز آن پاسبانان شنید
غمی گشت و شادان دلش بردمید.
بهر جای بر باره شد دیده بان
نگهبان بروز و بشب پاسبان .
گزند آمد از پاسبان بزرگ
کنون اندر آید سوی رخنه گرگ .
بنام تو تا پاسبانان بشب
به ایران زمین برگشایند لب .
ببد روز پیکار و تیره شبان
طلایه بروز و بشب پاسبان .
همه دام و دد پاسبان منند
مهان جهان کهتران منند.
اگر شاه با داد و فرخ پیست
خرد بیگمان پاسبان ویست .
خرد پاسبان باشد و نیکخواه
سرش برگذارد ز ابر سیاه .
بنام تو بر پاسبانان بشب
به روم و به ایران گشایند لب .
دولت او در ولایت کارساز
هیبت او بر رعیت پاسبان .
چنان گشت بازارهای ولایت
که برخاست از پاسبان پاسبانی .
چند پاسبان گماشته بودند چنانکه هیچکس را یک درم زیان نرسید. (تاریخ بیهقی ).
طلایه دلاور کن و مهربان
بگردان بهر پاس شب پاسبان .
وین خوار سوی آنکس است کو را
بر منظردل عقل پاسبان است .
سر درکشیدفتنه و روی جهان ندید
تا شد ز دوده خنجر تو پاسبان ملک .
تا پرستاره بود ز گل باغ را چمن
پیوسته بود بلبل در باغ پاسبان .
در هیچ وقت بی شفقت نیست کوتوال
هر شب کند زیادت بر من دو پاسبان .
من آن خوارم اندر جهان ای شگفت
که نیکو نگه داردم پاسبان .
شمشیر پاسبان ملک است و نگاهبان ملت . (نوروزنامه ).
مار اگر چه بخاصیت نه نکوست
پاسبان درخت صندل اوست .
بد بد است ارچه نیک دان باشد
سگ سگ است ارچه پاسبان باشد.
در کار خصم خفته نباشی بهیچ حال
زیرا چراغ دزد بودخواب پاسبان
رسید قاعده ٔ عدل تو بدان درجت
که پنبه را شود امروز پاسبان آتش .
بر فراز باره ٔاو پاسبان در نیمشب
ماه را چون چشم ماهی دیدی از سوی مغاک .
فتنه ز تو خفته بخواب عروس
دولت بیدار تو را پاسبان .
پاسبانش اگر خواستی منطقه ٔ جوزا بگرفتی . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ).
روز صیادم بدو شب پاسبان
شیر نر بود او نه سگ ای پهلوان .
ز جور حادثه ایمن چگونه خسبد ملک
اگر نه خنجر هندیش پاسبان باشد.
پادشه پاسبان درویش است
گرچه نعمت بفر دولت اوست .
به بانگ دهل خواجه بیدار گشت
چه داند شب پاسبان چون گذشت .
شنیدم که طغرل شبی در خزان
گذر کرد بر هندوئی پاسبان .
سلطان چو خوابش میبرد از پاسبانانش چه غم .
عجب نیست گر ظالم از من بجان
برنجد که دزداست و من پاسبان
تو هم پاسبانی به انصاف و داد
که حفظ خدا پاسبان تو باد.
خفته خبر ندارد سر در کنار جانان
کاین شب دراز باشد در چشم پاسبانان .
شبی چند در صحبت او بود چندانکه بر درمهاش اطلاع یافت ببرد و بخورد... بامدادان دیدند عرب را گریان ... گفتند حال چیست مگر آن درمهای ترا دزد برد گفت نه که پاسبان برد. (نسخه ای از گلستان سعدی ). و گفت خداوند مرا مالک این ملک گردانیده است تا بخورم و ببخشم نه پاسبان که نگاه دارم . (گلستان ).و حکما گویند چهار کس از چهار کس بجان برنجند حرامی از سلطان و دزد از پاسبان و فاسق از غمّاز و روسپی از محتسب . (گلستان ).
دلی را معرفت باشد که در جان باشدش ایمان
کسی را پاسبان باید که در خان باشدش کالا.
با چنین مایه کاستواری تست
پاسبان تو هوشیاری تست .
دزد را جای بر درخت به است
پاسبان را نظر به رخت به است .
پاسبان حرم دل شده ام شب همه شب
تا در این پرده جز اندیشه ٔ او نگذارم .
خار اگر پاسبان نخل نبودی
بر زبر نخل کس ندیدی خرما.
|| کسی که ازطرف شهربانی مأمور حفظ نظم و آسایش شهر است . این کلمه بجای «آژان دُ پلیس » پذیرفته شده است . (فرهنگستان ). || شب زنده دار. (برهان ).
- پاسبان شب ؛ عاس ّ. (ج ، عسس ).
- پاسبان طارم نهم ؛ زحل . (برهان ).
- پاسبان طارم هفتم ؛ کیوان . زحل . (رشیدی ).
- پاسبان فلک . (رشیدی ) ؛ هندوی هفتم چرخ . کیوان . زحل .
ز دیوان نبینی نشسته یکی
جز از جادوان پاسبان اندکی .
ز دیوان جنگی ده و دوهزار
بشب پاسبانند بر کوهسار.
همیشه خرد پاسبان تو باد
همه نیکی اندر گمان تو باد.
وز آنجا بفرمود تا پاسبان
برآرد ز بالای باره فغان .
بفرمود تا پاسبانان شهر
هر آنکس کش از مهتری بود بهر.
مگر پاسبانان کاخ همای
هلا زود برخیز و چندین مپای .
چو باران بدی ناودانی نبود
بشهر اندرون پاسبانی نبود.
بباید به هر گوشه ای دیده بان
طلایه بروز و بشب پاسبان .
چو دین را بود پادشاپاسبان
تواین هر دو را جز برادر مخوان .
یکی پادشا پاسبان جهان
نگهبان گنج کهان و مهان .
که دانش به شب پاسبان منست
خرد تاج بیدارجان منست .
بشب پاسبان را نخواهم بمزد
براهی که باشم نترسم ز دزد.
چنین گفت پس شاه با پهلوان
که ایدر همی باش روشن روان
شب و روز گرد طلایه بپای
سواران با دانش و رهنمای
همان دیده بان دار و هم پاسبان
نگهدار لشکر بروز و شبان .
چو تنگ اندرآمد شبانان بدید
بر آن میش و بز پاسبانان بدید.
از آن مرز نشنید آواز کس
غو پاسبانان و بانگ جرس .
نه روزش طلایه نه شب پاسبان
سپاه است همچون رمه بی شبان .
غو پاسبانان و بانگ جرس
همی آمد از دور از پیش و پس .
فرنگیس با رنج دیده بسر
بخواب اندر آورده بودند سر
ز پیمودن راه و رنج شبان
مر آن هر دو را گیو بد پاسبان .
طلایه بباید بروز و شبان
مخسبید در خیمه بی پاسبان .
بروز اندرون دیده بان داشتی
بتیره شبان پاسبان داشتی .
همی پاسبان برخروشید سخت
که گشتاسپ شاه است فیروزبخت .
مدارید بازار بی پاسبان
که راند همی نام ما بر زبان .
وز آن روی طلحند پیش سپاه
چنین گفت کای پاسبانان گاه .
که ما پاسبانیم و گنج آن تست
فدا کردن جان و رنج آن تست .
ز هر برزنی مهتری را بخواند
بدروازه بر پاسبانان نشاند.
طلایه ز هر سو برون تاختند
بهر باره ای پاسبان ساختند.
گر ایدونکه فرمان دهی بردرت
یکی بنده ام پاسبان سرت .
همه پاسبانان بنام قباد
همی کرد باید بهرپاس یاد.
چو آواز آن پاسبانان شنید
غمی گشت و شادان دلش بردمید.
بهر جای بر باره شد دیده بان
نگهبان بروز و بشب پاسبان .
گزند آمد از پاسبان بزرگ
کنون اندر آید سوی رخنه گرگ .
بنام تو تا پاسبانان بشب
به ایران زمین برگشایند لب .
ببد روز پیکار و تیره شبان
طلایه بروز و بشب پاسبان .
همه دام و دد پاسبان منند
مهان جهان کهتران منند.
اگر شاه با داد و فرخ پیست
خرد بیگمان پاسبان ویست .
خرد پاسبان باشد و نیکخواه
سرش برگذارد ز ابر سیاه .
بنام تو بر پاسبانان بشب
به روم و به ایران گشایند لب .
دولت او در ولایت کارساز
هیبت او بر رعیت پاسبان .
چنان گشت بازارهای ولایت
که برخاست از پاسبان پاسبانی .
چند پاسبان گماشته بودند چنانکه هیچکس را یک درم زیان نرسید. (تاریخ بیهقی ).
طلایه دلاور کن و مهربان
بگردان بهر پاس شب پاسبان .
وین خوار سوی آنکس است کو را
بر منظردل عقل پاسبان است .
سر درکشیدفتنه و روی جهان ندید
تا شد ز دوده خنجر تو پاسبان ملک .
تا پرستاره بود ز گل باغ را چمن
پیوسته بود بلبل در باغ پاسبان .
در هیچ وقت بی شفقت نیست کوتوال
هر شب کند زیادت بر من دو پاسبان .
من آن خوارم اندر جهان ای شگفت
که نیکو نگه داردم پاسبان .
شمشیر پاسبان ملک است و نگاهبان ملت . (نوروزنامه ).
مار اگر چه بخاصیت نه نکوست
پاسبان درخت صندل اوست .
بد بد است ارچه نیک دان باشد
سگ سگ است ارچه پاسبان باشد.
در کار خصم خفته نباشی بهیچ حال
زیرا چراغ دزد بودخواب پاسبان
رسید قاعده ٔ عدل تو بدان درجت
که پنبه را شود امروز پاسبان آتش .
بر فراز باره ٔاو پاسبان در نیمشب
ماه را چون چشم ماهی دیدی از سوی مغاک .
فتنه ز تو خفته بخواب عروس
دولت بیدار تو را پاسبان .
پاسبانش اگر خواستی منطقه ٔ جوزا بگرفتی . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ).
روز صیادم بدو شب پاسبان
شیر نر بود او نه سگ ای پهلوان .
ز جور حادثه ایمن چگونه خسبد ملک
اگر نه خنجر هندیش پاسبان باشد.
پادشه پاسبان درویش است
گرچه نعمت بفر دولت اوست .
به بانگ دهل خواجه بیدار گشت
چه داند شب پاسبان چون گذشت .
شنیدم که طغرل شبی در خزان
گذر کرد بر هندوئی پاسبان .
سلطان چو خوابش میبرد از پاسبانانش چه غم .
عجب نیست گر ظالم از من بجان
برنجد که دزداست و من پاسبان
تو هم پاسبانی به انصاف و داد
که حفظ خدا پاسبان تو باد.
خفته خبر ندارد سر در کنار جانان
کاین شب دراز باشد در چشم پاسبانان .
شبی چند در صحبت او بود چندانکه بر درمهاش اطلاع یافت ببرد و بخورد... بامدادان دیدند عرب را گریان ... گفتند حال چیست مگر آن درمهای ترا دزد برد گفت نه که پاسبان برد. (نسخه ای از گلستان سعدی ). و گفت خداوند مرا مالک این ملک گردانیده است تا بخورم و ببخشم نه پاسبان که نگاه دارم . (گلستان ).و حکما گویند چهار کس از چهار کس بجان برنجند حرامی از سلطان و دزد از پاسبان و فاسق از غمّاز و روسپی از محتسب . (گلستان ).
دلی را معرفت باشد که در جان باشدش ایمان
کسی را پاسبان باید که در خان باشدش کالا.
با چنین مایه کاستواری تست
پاسبان تو هوشیاری تست .
دزد را جای بر درخت به است
پاسبان را نظر به رخت به است .
پاسبان حرم دل شده ام شب همه شب
تا در این پرده جز اندیشه ٔ او نگذارم .
خار اگر پاسبان نخل نبودی
بر زبر نخل کس ندیدی خرما.
|| کسی که ازطرف شهربانی مأمور حفظ نظم و آسایش شهر است . این کلمه بجای «آژان دُ پلیس » پذیرفته شده است . (فرهنگستان ). || شب زنده دار. (برهان ).
- پاسبان شب ؛ عاس ّ. (ج ، عسس ).
- پاسبان طارم نهم ؛ زحل . (برهان ).
- پاسبان طارم هفتم ؛ کیوان . زحل . (رشیدی ).
- پاسبان فلک . (رشیدی ) ؛ هندوی هفتم چرخ . کیوان . زحل .