هیزم
لغت‌نامه دهخدا
هیزم . [ زُ ] (اِ) وقاد. وقید.وقود. (منتهی الارب ). حطب . هیمه . چوب برای سوختن . چوب خشک سوختنی . (غیاث اللغات ) (آنندراج ) :
شب زمستان بود کپی سرد یافت
کرمکی شب تاب ناگاهی بتافت
کپیان آتش همی پنداشتند
پشته ٔ هیزم بدو برداشتند.
هیزم خواهم همی دو امنه ز جودت
جو دو جریب و دو خم سیکی چون خون .
به صد کاروان اشتر سرخ موی
همه هیزم آورد پرخاشجوی .
بیامد دوان پهلوان شادکام
برآورد هیزم فراوان به بام .
بی وفا هست دوخته به دو نخ
بدگهر هست هیزم دوزخ .
عشق آتش تیز و هیزم تاخ منم
گر عشق بماند همچنین آخ تنم .
وانکس که بود بی هنر چو هیزم
جز درخور نار سقر نباشد.
دو عاشق را بهم خوشتر بود روز
دو هیزم را بهم خوشتر بود سوز.
بعضی به کسر زاء ضبط کرده اند به استناد این بیت نظامی :
همه سختی از بستگی لازم است
چو در بشکنی خانه پرهیزم است .
و این بیت از مولوی :
آدمی راآدمیت لازم است
عود را گر بو نباشد هیزم است .
و این خطا است زیرا که اختلاف توجیه جائز داشته اند فکیف که روی متحرک گردیده باشد. (آنندراج ).
- هیزم دان ؛ جای هیزم . محطب . هیزم خانه .
- هیزم سوختن :
یکی هولناک آتش افروختند
نشستند و هیزم همی سوختند.
- هیزم شکاف ؛ هیزم شکن :
هیزم شکاف پیری فرزانه گاه نزع
میگفت با قرینش و میمرد ناگزیر.
- هیزم شکستن :
ترا تیشه دادم که هیزم شکن
ندادم که دیوار مسجد بکن .
- هیزم شکن ؛ آنکه هیمه های بزرگ را برای سوختن به قطعات کوچک و خرد شکند :
هست چو انگشت کژب و بر سر آن کژب
غرچه ٔ هیزم شکن تبر زده یک بار.
- هیزم شکنی ؛ شغل و عمل هیزم شکن .
- هیزم فروش ؛ حطاب . (دهار) :
گل از بوستان باده نوشان برند
خس و خارهیزم فروشان برند.
- هیزم کش ؛ کسی که هیمه جمع میکند و برای سوخت فراهم می آورد. آنکه چوبهای ریزه را در آتش اندازد تا درگیرد. (آنندراج ) :
میان دو کس جنگ چون آتش است
سخن چین بدبخت هیزم کش است .
- هیزم کشی ؛ شغل و عمل هیزم کش : پیشه ٔ ایشان شبانی و هیزم کشی و مزدوری بودی . (فارسنامه ٔ ابن بلخی ).
- امثال :
چوب صندل بو ندارد هیزم است .
دو هیزم را بهم بهتر بود سوز .
هیزم تر به کسی فروختن .
هیزم تر دود برآرد نه نور .
شب زمستان بود کپی سرد یافت
کرمکی شب تاب ناگاهی بتافت
کپیان آتش همی پنداشتند
پشته ٔ هیزم بدو برداشتند.
هیزم خواهم همی دو امنه ز جودت
جو دو جریب و دو خم سیکی چون خون .
به صد کاروان اشتر سرخ موی
همه هیزم آورد پرخاشجوی .
بیامد دوان پهلوان شادکام
برآورد هیزم فراوان به بام .
بی وفا هست دوخته به دو نخ
بدگهر هست هیزم دوزخ .
عشق آتش تیز و هیزم تاخ منم
گر عشق بماند همچنین آخ تنم .
وانکس که بود بی هنر چو هیزم
جز درخور نار سقر نباشد.
دو عاشق را بهم خوشتر بود روز
دو هیزم را بهم خوشتر بود سوز.
بعضی به کسر زاء ضبط کرده اند به استناد این بیت نظامی :
همه سختی از بستگی لازم است
چو در بشکنی خانه پرهیزم است .
و این بیت از مولوی :
آدمی راآدمیت لازم است
عود را گر بو نباشد هیزم است .
و این خطا است زیرا که اختلاف توجیه جائز داشته اند فکیف که روی متحرک گردیده باشد. (آنندراج ).
- هیزم دان ؛ جای هیزم . محطب . هیزم خانه .
- هیزم سوختن :
یکی هولناک آتش افروختند
نشستند و هیزم همی سوختند.
- هیزم شکاف ؛ هیزم شکن :
هیزم شکاف پیری فرزانه گاه نزع
میگفت با قرینش و میمرد ناگزیر.
- هیزم شکستن :
ترا تیشه دادم که هیزم شکن
ندادم که دیوار مسجد بکن .
- هیزم شکن ؛ آنکه هیمه های بزرگ را برای سوختن به قطعات کوچک و خرد شکند :
هست چو انگشت کژب و بر سر آن کژب
غرچه ٔ هیزم شکن تبر زده یک بار.
- هیزم شکنی ؛ شغل و عمل هیزم شکن .
- هیزم فروش ؛ حطاب . (دهار) :
گل از بوستان باده نوشان برند
خس و خارهیزم فروشان برند.
- هیزم کش ؛ کسی که هیمه جمع میکند و برای سوخت فراهم می آورد. آنکه چوبهای ریزه را در آتش اندازد تا درگیرد. (آنندراج ) :
میان دو کس جنگ چون آتش است
سخن چین بدبخت هیزم کش است .
- هیزم کشی ؛ شغل و عمل هیزم کش : پیشه ٔ ایشان شبانی و هیزم کشی و مزدوری بودی . (فارسنامه ٔ ابن بلخی ).
- امثال :
چوب صندل بو ندارد هیزم است .
دو هیزم را بهم بهتر بود سوز .
هیزم تر به کسی فروختن .
هیزم تر دود برآرد نه نور .