نیز
لغت‌نامه دهخدا
نیز. (ق ) هم . (از انجمن آرا) (از آنندراج ) (ناظم الاطباء). مرادف «هم » است . (از رشیدی ). ایضاً. (انجمن آرا) (برهان قاطع). افاده ٔ معنی اشتراک ماسبق کند به کلمه ٔ دیگر و مرادف لفظ هم و واو عطف است . (آنندراج ) :
نه آن زن بیازرد روزی بنیز
نه این را از آن اندهی بود نیز.
ای برّ تو رسیده به هر تنگ چاره ای
از حال من ضعیف بجو نیز پاره ای .
لب بخت پیروز را خنده ای
مرا نیز مروای فرخنده ای .
نباشم بر این نیز همداستان
که شاهان ما در گه باستان .
برآمد بر این نیزروز دراز
نجست اختر نامور جز فراز.
ز چیز کسان بی نیازیم نیز
که دشمن بود دوست از بهر چیز.
گفت من نیز گیرم اندر کون
سبلت و ریش و موی و لنج ترا.
سمر درست بود نادرست نیز بود
تو تا درست نیابی سخن مکن باور.
ترسی که کسی نیز دل من برباید
کس دل نرباید به ستم چون تو ربائی .
من نیز از این پس تان ننمایم آزار.
اولیا و حشم به خانه ٔ وی رفتند و بی اندازه مال بردند وی نیز مثال داد تا آنچه آوردند جمله نسخت کردند. (تاریخ بیهقی ). این فصل نیز به پایان آمد. (تاریخ بیهقی ). بونصر مشکان نیز با دبیر التونتاش بگفت بدانچه شنود. (تاریخ بیهقی ).
چون کار همه ساخته شد از کرم تو
باید که شود ساخته کار شعرا نیز.
چو من بنوازم و دارم عزیزش
صواب آید که بنوازی تو نیزش .
گرفتم که سیم و زر و چیز نیست
چو سعدی زبان خوشت نیز نیست .
چو ما را به دنیا تو کردی عزیز
به عقبی همین چشم داریم نیز.
هرچه بر نفس خویش نپسندی
نیز بر نفس دیگران مپسند.
غیرتم دل گرفت و دامن نیز
گفتم ای روزگار با من نیز.
ای حافظ ار مراد میسر شدی مدام
جمشید نیز دور نماندی ز تخت خویش .
|| همچنین . بعلاوه . (یادداشت مؤلف ) : پیر شده ام و از کار بمانده ، و نیز نذر دارم که نیز هیچ شغلی نکنم . (تاریخ بیهقی ). نیز آن معانی که پیغام داده شد باید که بشنود. (تاریخ بیهقی ). خوردنیها به صحرا مغافصةً پیش آوردندی و نیز میزبانیهای بزرگ کردی . (تاریخ بیهقی ). و نیز نور ادب دل را زنده کند. (کلیله و دمنه ). نیز آنکه سعی برای آخرت کند مرادهای دنیا بتبعیت بیابد. (تاریخ بیهقی ).
نیز به فرمان تن بدکنش
خفته مکن دیده ٔ بیدار خویش .
|| در حالی که . بعلاوه که . (یادداشت مؤلف ).و حال آنکه :
عیب تنش آن است که آبستن گشته ست
او نیز یکی دخترک تازه جوان است .
|| بعد از این . (برهان قاطع) (انجمن آرا) (آنندراج ). من بعد. (آنندراج ). دیگر. بار دیگر. بعداز این . پس از این . (ناظم الاطباء). باز. سپس . از این پس . مکرر. دیگرباره . (یادداشت مؤلف ) :
نیز ابا نیکوان نماندت جنگ فند
لشکر فریاد نی خواسته نی سودمند.
چون پدید آمد که وی بمرد بر کافری از وی بیزار شد و نیزش دعا نکرد و آمرزش نخواست . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
بپذرفت گشتاسب گفتا که نیز
نفرمایمش دادن از باژ چیز.
پای تو از میانه رفت و زنت
ماند کالم که نیز شو نکند.
چنو نه هست ونه بود و نه نیز خواهد بود
فراق او متواتر هوای او سرمد.
بار ولایت بنه از دوش خویش
نیز بدین بار میاز و مدن .
مرانیز هنگام آسودن است
ترا رزم بدخواه پیمودن است .
چنین شاه بر گاه هرگز مباد
نه آنکس که گیرد از او نیز یاد.
وز آن پس یکی نیز نگشاد لب
پر از غم همی بود تا نیمه شب .
سخن هرچه گفتم به مادر بگوی
نبیند همانا مرا نیز روی .
گر مرا از تو به سه بوسه نباشد نظری
اندرین شهر ز من نیز نیابی خبری .
در آن گروه که آن جنگ دید زآن اقلیم
پسر نزاید نیز از نهیب آن مادر.
مرا با تو نباشد نیزگفتار
نه پرخاش و نه پیکار و نه آزار.
نبات و سنگ ها مرا گفتند بهترین خلقان را تو یافتی نیز هیچ اندیشه مدار. (تاریخ سیستان ). چون کار بر رتبیل تنگ شد یک خروار زر هدیه فرستاد و ضمان کرد که نیز حرب نکنم . (تاریخ سیستان ). گفت ازین بخور بخوردم گفت نیز بخور نیز بخوردم . (تاریخ سیستان ). طاهر از چشم امیر بیفتاد و آبش تیره شد چنانکه نیز هیچ شغل نکرد و در عطلت گذشته شد. (تاریخ بیهقی ص 449). خواجه گفت هنوز چیزی نشده است نامه ها باید نبشت به انکار وی و ملامت تا نیز چنین نکند.(تاریخ بیهقی ص 394). گرگانیان به روی خداوند خویش شمشیر کشیدند و عاصی شدند نیز این ناحیت به چشم نبینند. (تاریخ بیهقی ص 468).
چنان گردد این کاخ ازآن پس نهان
که نیزش نبیند کس اندر جهان .
تا حمله برد جود تو بر گنج شایگان
با کس نیاز نیزنپیوست کارزار.
آنچه کم شد چنان نیابی بیش
آنچه گم شد چنان نیابی نیز.
نیز منویس نامه های امید
بیش مفرست رقعه های نیاز.
چون هرون نوشته ٔ یحیی بخواند لونش بگردید و نیز کس او را خندان ندید تا بمرد. (مجمل التواریخ ). اگر ببینم که نیز کسی به سرای او رود گردنش بزنم . (مجمل التواریخ ). بعد از آن بادی سیاه برآمد و باز پس افکندشان و نیز کس را ندیدیم . (مجمل التواریخ ). استاد امام از آن ساعت باز قول کرد که نیز به بد شیخ ما سخن نگوید. (اسرارالتوحید ص 195).
گر باره کشد راعی حزمش نبود راه
جز خارج او نیز نزول حدثان را.
ور پره زند لشکر عزمش نبود فک
جز داخل او نیز ردیف سرطان را.
این جوان را بگوئید تا نیز این سخن نه نهد و نه بردارد و ما را چون زنان دیگر نپندارد. (سندبادنامه ص 185). توبه کردم که نیز در این دریا خوض نکنم و در این گرداب غوطه نخورم . (سندبادنامه ص 270). او بنده ای است ما را که اگر خواهد از برای او آسمان بر زمین زنیم ... او را به تو نمودیم اما نیزش نبینی . (تذکرةالاولیاء عطار). || بیش . دیگر. (یادداشت مؤلف ). بیشتر. بیش از آن . بیش از این :
آخر کآرام گیرد و نچخد نیز
درش کند استوار مرد نگهبان .
که گفتار خیره نیرزد به چیز
از این در سخن چند رانیم نیز.
فدا کرده ای جان و فرزند و چیز
ز سالار شاهان چه خواهند نیز.
ترا با من اکنون چه کار است نیز
سپردم ترا تخت و آرام و چیز.
عسجدی نام او تو نیز مبر
چه کنی خیره گرد او لک و پک .
ای پسر نیز مرا سنگدل و تند مخوان
تندی و سنگدلی پیشه ٔ تست ای دل و جان .
گر گرد خوار کاری گردی تو نیز با ما
آری تو خویشتن را نزدیک ما به خواری .
گفت یا غلام هزار دینار دیگر فراآور... غلام گفت دینار نیز نماند اندر خزینه . (تاریخ سیستان ). به یک مجلس من این راست کنم چنانکه نیز در این ابواب سخن نباید گفت . (تاریخ بیهقی ص 222). حدیث وی کوتاه باید کرد که همداستان نیستم که نیز حدیث او کنید. (تاریخ بیهقی ).
نباید مگر نیز خون ریختن
رهند این دو لشکر از آویختن .
اکنون آن آماس فرونشست و ماده ها پالود و نیز بدان حاجت نماند. (سندبادنامه ص 209). || هیچ . هیچ گاه . (یادداشت مؤلف ). هرگز :
نانک کشکینْت روا نیست نیز
نان سمد خواهی گرده ٔ کلان .
هرکه نامخت از گذشت روزگار
نیز ناموزد ز هیچ آموزگار.
نگر تا نترسیداز مرگ و چیز
که کس بی زمانه نمرده ست نیز.
پس از روزگار منوچهر باز
نیامد چو تو نیز گردن فراز.
ازین پس مرا جز به شمشیر تیز
نباشد سخن نیز تا رستخیز.
چنین گفت با کید کآن چند چیز
که کس را به گیتی نبوده ست نیز.
بدین زورو این فره و دستبرد
ندیدم به آوردگه نیز گرد.
پس از آن تا آنگاه که به وزارت عراق رفت ... نیز در حدیث کتابت سخن برننهاد وفرونگذاشت . (تاریخ بیهقی ص 143). بدان خدای کی ترا بحق به خلق فرستاد تا اسلام آورده ام نیز سرکشی نکرده ست . (کیمیای سعادت ). ابلیس او را وسوسه کرد که تو اکنون دروغزن شدی پیش قوم و سوگند خورد که نیز پیش ایشان نروم . (مجمل التواریخ ). از آن نژاد او نیز کسی را ملکت نبود. (مجمل التواریخ ). ترا چنان فتنه گردانید که نیز سخن نیکخواهان در تو اثر نمی کند. (رشیدی ).
حق همی داند که زآن دم تا کنون
نیز بر ناورده ام یک دم به کام .
روز به نماز شام رسید و نیز بوی گل وصل معشوق به مشام او نرسید. (سندبادنامه ص 183).
|| دیگر :
خورش ساز و آرامشان ده به خورد
نشاید جز این چاره ای نیز کرد.
از آن دو یکی را بپرداختند
جز این چاره ای نیز نشناختند.
|| باری :
چرا همی نچمم تا کند چرا تن من
که نیز تا نچمم کار من نگیرد چم .
ابا آن همه مردی و زور دست
ترا زور و مردی چو او نیز هست .
- نیز هم ؛ همچنان . همچنین . ایضاً :
زبان آورش گفت تو نیز هم
چو خسرو مکن روی بر ما دژم .
کسی دیگر از رنج ما برخورد
نماند بر او نیز هم بگذرد.
اختلاف حالات و حکایات مختلف نیز هم بود، آن قدر احتیاط که توانستم به جا آوردم . (تذکرةالاولیاء).
ز غصه جان به لب آمد مرا و طرفه تر آنک
ز آه سرد لبم نیز هم به جان آمد.
با همه سالوس و با ما نیز هم .
تو فرزندپیغمبر را نشایستی مرا نیز هم نشایی . (مجمل التواریخ ). به سخن آمد و گفت نیز هم بدان خدای ایمان دارم که شما. (مجمل التواریخ ).
دل رفت و صبر و دانش ما مانده ایم و جانی
گر غم غم تو باشد این نیز هم برآید.
دردم از یار است درمان نیز هم
دل فدای او شد و جان نیز هم .
چو باده نیز هم او خانه زاد آن دهن است
حلاوت لب خود از شکر دریغ مدار.
نه آن زن بیازرد روزی بنیز
نه این را از آن اندهی بود نیز.
ای برّ تو رسیده به هر تنگ چاره ای
از حال من ضعیف بجو نیز پاره ای .
لب بخت پیروز را خنده ای
مرا نیز مروای فرخنده ای .
نباشم بر این نیز همداستان
که شاهان ما در گه باستان .
برآمد بر این نیزروز دراز
نجست اختر نامور جز فراز.
ز چیز کسان بی نیازیم نیز
که دشمن بود دوست از بهر چیز.
گفت من نیز گیرم اندر کون
سبلت و ریش و موی و لنج ترا.
سمر درست بود نادرست نیز بود
تو تا درست نیابی سخن مکن باور.
ترسی که کسی نیز دل من برباید
کس دل نرباید به ستم چون تو ربائی .
من نیز از این پس تان ننمایم آزار.
اولیا و حشم به خانه ٔ وی رفتند و بی اندازه مال بردند وی نیز مثال داد تا آنچه آوردند جمله نسخت کردند. (تاریخ بیهقی ). این فصل نیز به پایان آمد. (تاریخ بیهقی ). بونصر مشکان نیز با دبیر التونتاش بگفت بدانچه شنود. (تاریخ بیهقی ).
چون کار همه ساخته شد از کرم تو
باید که شود ساخته کار شعرا نیز.
چو من بنوازم و دارم عزیزش
صواب آید که بنوازی تو نیزش .
گرفتم که سیم و زر و چیز نیست
چو سعدی زبان خوشت نیز نیست .
چو ما را به دنیا تو کردی عزیز
به عقبی همین چشم داریم نیز.
هرچه بر نفس خویش نپسندی
نیز بر نفس دیگران مپسند.
غیرتم دل گرفت و دامن نیز
گفتم ای روزگار با من نیز.
ای حافظ ار مراد میسر شدی مدام
جمشید نیز دور نماندی ز تخت خویش .
|| همچنین . بعلاوه . (یادداشت مؤلف ) : پیر شده ام و از کار بمانده ، و نیز نذر دارم که نیز هیچ شغلی نکنم . (تاریخ بیهقی ). نیز آن معانی که پیغام داده شد باید که بشنود. (تاریخ بیهقی ). خوردنیها به صحرا مغافصةً پیش آوردندی و نیز میزبانیهای بزرگ کردی . (تاریخ بیهقی ). و نیز نور ادب دل را زنده کند. (کلیله و دمنه ). نیز آنکه سعی برای آخرت کند مرادهای دنیا بتبعیت بیابد. (تاریخ بیهقی ).
نیز به فرمان تن بدکنش
خفته مکن دیده ٔ بیدار خویش .
|| در حالی که . بعلاوه که . (یادداشت مؤلف ).و حال آنکه :
عیب تنش آن است که آبستن گشته ست
او نیز یکی دخترک تازه جوان است .
|| بعد از این . (برهان قاطع) (انجمن آرا) (آنندراج ). من بعد. (آنندراج ). دیگر. بار دیگر. بعداز این . پس از این . (ناظم الاطباء). باز. سپس . از این پس . مکرر. دیگرباره . (یادداشت مؤلف ) :
نیز ابا نیکوان نماندت جنگ فند
لشکر فریاد نی خواسته نی سودمند.
چون پدید آمد که وی بمرد بر کافری از وی بیزار شد و نیزش دعا نکرد و آمرزش نخواست . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
بپذرفت گشتاسب گفتا که نیز
نفرمایمش دادن از باژ چیز.
پای تو از میانه رفت و زنت
ماند کالم که نیز شو نکند.
چنو نه هست ونه بود و نه نیز خواهد بود
فراق او متواتر هوای او سرمد.
بار ولایت بنه از دوش خویش
نیز بدین بار میاز و مدن .
مرانیز هنگام آسودن است
ترا رزم بدخواه پیمودن است .
چنین شاه بر گاه هرگز مباد
نه آنکس که گیرد از او نیز یاد.
وز آن پس یکی نیز نگشاد لب
پر از غم همی بود تا نیمه شب .
سخن هرچه گفتم به مادر بگوی
نبیند همانا مرا نیز روی .
گر مرا از تو به سه بوسه نباشد نظری
اندرین شهر ز من نیز نیابی خبری .
در آن گروه که آن جنگ دید زآن اقلیم
پسر نزاید نیز از نهیب آن مادر.
مرا با تو نباشد نیزگفتار
نه پرخاش و نه پیکار و نه آزار.
نبات و سنگ ها مرا گفتند بهترین خلقان را تو یافتی نیز هیچ اندیشه مدار. (تاریخ سیستان ). چون کار بر رتبیل تنگ شد یک خروار زر هدیه فرستاد و ضمان کرد که نیز حرب نکنم . (تاریخ سیستان ). گفت ازین بخور بخوردم گفت نیز بخور نیز بخوردم . (تاریخ سیستان ). طاهر از چشم امیر بیفتاد و آبش تیره شد چنانکه نیز هیچ شغل نکرد و در عطلت گذشته شد. (تاریخ بیهقی ص 449). خواجه گفت هنوز چیزی نشده است نامه ها باید نبشت به انکار وی و ملامت تا نیز چنین نکند.(تاریخ بیهقی ص 394). گرگانیان به روی خداوند خویش شمشیر کشیدند و عاصی شدند نیز این ناحیت به چشم نبینند. (تاریخ بیهقی ص 468).
چنان گردد این کاخ ازآن پس نهان
که نیزش نبیند کس اندر جهان .
تا حمله برد جود تو بر گنج شایگان
با کس نیاز نیزنپیوست کارزار.
آنچه کم شد چنان نیابی بیش
آنچه گم شد چنان نیابی نیز.
نیز منویس نامه های امید
بیش مفرست رقعه های نیاز.
چون هرون نوشته ٔ یحیی بخواند لونش بگردید و نیز کس او را خندان ندید تا بمرد. (مجمل التواریخ ). اگر ببینم که نیز کسی به سرای او رود گردنش بزنم . (مجمل التواریخ ). بعد از آن بادی سیاه برآمد و باز پس افکندشان و نیز کس را ندیدیم . (مجمل التواریخ ). استاد امام از آن ساعت باز قول کرد که نیز به بد شیخ ما سخن نگوید. (اسرارالتوحید ص 195).
گر باره کشد راعی حزمش نبود راه
جز خارج او نیز نزول حدثان را.
ور پره زند لشکر عزمش نبود فک
جز داخل او نیز ردیف سرطان را.
این جوان را بگوئید تا نیز این سخن نه نهد و نه بردارد و ما را چون زنان دیگر نپندارد. (سندبادنامه ص 185). توبه کردم که نیز در این دریا خوض نکنم و در این گرداب غوطه نخورم . (سندبادنامه ص 270). او بنده ای است ما را که اگر خواهد از برای او آسمان بر زمین زنیم ... او را به تو نمودیم اما نیزش نبینی . (تذکرةالاولیاء عطار). || بیش . دیگر. (یادداشت مؤلف ). بیشتر. بیش از آن . بیش از این :
آخر کآرام گیرد و نچخد نیز
درش کند استوار مرد نگهبان .
که گفتار خیره نیرزد به چیز
از این در سخن چند رانیم نیز.
فدا کرده ای جان و فرزند و چیز
ز سالار شاهان چه خواهند نیز.
ترا با من اکنون چه کار است نیز
سپردم ترا تخت و آرام و چیز.
عسجدی نام او تو نیز مبر
چه کنی خیره گرد او لک و پک .
ای پسر نیز مرا سنگدل و تند مخوان
تندی و سنگدلی پیشه ٔ تست ای دل و جان .
گر گرد خوار کاری گردی تو نیز با ما
آری تو خویشتن را نزدیک ما به خواری .
گفت یا غلام هزار دینار دیگر فراآور... غلام گفت دینار نیز نماند اندر خزینه . (تاریخ سیستان ). به یک مجلس من این راست کنم چنانکه نیز در این ابواب سخن نباید گفت . (تاریخ بیهقی ص 222). حدیث وی کوتاه باید کرد که همداستان نیستم که نیز حدیث او کنید. (تاریخ بیهقی ).
نباید مگر نیز خون ریختن
رهند این دو لشکر از آویختن .
اکنون آن آماس فرونشست و ماده ها پالود و نیز بدان حاجت نماند. (سندبادنامه ص 209). || هیچ . هیچ گاه . (یادداشت مؤلف ). هرگز :
نانک کشکینْت روا نیست نیز
نان سمد خواهی گرده ٔ کلان .
هرکه نامخت از گذشت روزگار
نیز ناموزد ز هیچ آموزگار.
نگر تا نترسیداز مرگ و چیز
که کس بی زمانه نمرده ست نیز.
پس از روزگار منوچهر باز
نیامد چو تو نیز گردن فراز.
ازین پس مرا جز به شمشیر تیز
نباشد سخن نیز تا رستخیز.
چنین گفت با کید کآن چند چیز
که کس را به گیتی نبوده ست نیز.
بدین زورو این فره و دستبرد
ندیدم به آوردگه نیز گرد.
پس از آن تا آنگاه که به وزارت عراق رفت ... نیز در حدیث کتابت سخن برننهاد وفرونگذاشت . (تاریخ بیهقی ص 143). بدان خدای کی ترا بحق به خلق فرستاد تا اسلام آورده ام نیز سرکشی نکرده ست . (کیمیای سعادت ). ابلیس او را وسوسه کرد که تو اکنون دروغزن شدی پیش قوم و سوگند خورد که نیز پیش ایشان نروم . (مجمل التواریخ ). از آن نژاد او نیز کسی را ملکت نبود. (مجمل التواریخ ). ترا چنان فتنه گردانید که نیز سخن نیکخواهان در تو اثر نمی کند. (رشیدی ).
حق همی داند که زآن دم تا کنون
نیز بر ناورده ام یک دم به کام .
روز به نماز شام رسید و نیز بوی گل وصل معشوق به مشام او نرسید. (سندبادنامه ص 183).
|| دیگر :
خورش ساز و آرامشان ده به خورد
نشاید جز این چاره ای نیز کرد.
از آن دو یکی را بپرداختند
جز این چاره ای نیز نشناختند.
|| باری :
چرا همی نچمم تا کند چرا تن من
که نیز تا نچمم کار من نگیرد چم .
ابا آن همه مردی و زور دست
ترا زور و مردی چو او نیز هست .
- نیز هم ؛ همچنان . همچنین . ایضاً :
زبان آورش گفت تو نیز هم
چو خسرو مکن روی بر ما دژم .
کسی دیگر از رنج ما برخورد
نماند بر او نیز هم بگذرد.
اختلاف حالات و حکایات مختلف نیز هم بود، آن قدر احتیاط که توانستم به جا آوردم . (تذکرةالاولیاء).
ز غصه جان به لب آمد مرا و طرفه تر آنک
ز آه سرد لبم نیز هم به جان آمد.
با همه سالوس و با ما نیز هم .
تو فرزندپیغمبر را نشایستی مرا نیز هم نشایی . (مجمل التواریخ ). به سخن آمد و گفت نیز هم بدان خدای ایمان دارم که شما. (مجمل التواریخ ).
دل رفت و صبر و دانش ما مانده ایم و جانی
گر غم غم تو باشد این نیز هم برآید.
دردم از یار است درمان نیز هم
دل فدای او شد و جان نیز هم .
چو باده نیز هم او خانه زاد آن دهن است
حلاوت لب خود از شکر دریغ مدار.