فلک
لغت‌نامه دهخدا
فلک . [ ف َ ل َ ] (ع اِ) چرخ . گردون .سپهر. ج ، افلاک ، فُلُک . (منتهی الارب ). جای گردش ستارگان . ج ، افلاک ، فلک [ ف ُ ل ُ / ف ُ ]. (اقرب الموارد). مجموع آسمان به عقیده ٔ قدما. (فرهنگ فارسی معین ). آسمان . چرخ . گردون . سپهر. سماء. از بابلی پولوکو . (یادداشت مؤلف ) :
هفت سالار کاندرین فلک اند
همه گرد آمدند در دو و داه .
یخچه بارید و پای من بفسرد
ورغ بربند یخچه را ز فلک .
فلک مر جامه ای را ماند ازرق
ورا همچون طراز خوب کرکم .
ز گردش دل آسمان چاک شد
ز گردش فلک روی پرخاک شد.
به بالای او تخت را شاه نیست
به دیدار او در فلک ماه نیست .
یکی خوب پرمایه انگشتری
فروزنده چون بر فلک مشتری .
با سماع چنگ باش از چاشتگه تا آن زمانک
بر فلک پیدا شود پروین چو سیمین شفترنگ .
کمینه عضوی از جاه او فزون ز فلک
کمینه جزوی از قدر او مِه از کیوان .
فلک مر قلعه و مر باغ او را
به پیروزی درافکنده ست بنیان .
و هر کس که آن را از فلک و کواکب و بروج داند آفریدگار را از میانه بردارد. (تاریخ بیهقی ).
زین فلک بیرون تو کی دانی که چیست
کاین حصاری بس بلند و بی در است .
چو تو خود کنی اختر خویش را بد
مدار از فلک چشم نیک اختری را.
بنگر که چه باید همیت کردن
تا بر تو فلک را ظفر نباشد.
فلک نه ای و بقدر بلند چون فلکی
عُمَرنه ای و به عدل تمام چون عُمَری .
گر حسن تو بر فلک زند خرگاهی
از هر برجی جدا بتابد ماهی .
گر به اندازه ٔ همت طلبم
فلکم زیر نگین بایستی .
ناله گر سوی فلک رفت رواست
سایه باری به زمین بایستی .
از پی خونریز جان خاکیان
شهربندی شد فلک در کوی تو.
چون فلک سکون خویش در حرکت یافت . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ).
ای به زمین بر چو فلک نازنین
نازکشت هم فلک و هم زمین .
زآنگه که دلم چو آفتابی شد
در خود همه چون فلک سفر کردم .
غبار اگر بر فلک رود همچنان خسیس بود. (گلستان ).
گر نبودی امید راحت و رنج
پای درویش بر فلک بودی .
ابر و باد و مه و خورشیدو فلک در کارند
تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری .
دارم ز جفای فلک آینه گون
پرآه دلی که سنگ از او گردد خون
روزی به هزار غم به شب می آرم
تا خود فلک از پرده چه آرد بیرون .
فلک به مردم نادان دهد زمام مراد
تو اهل دانش و فضلی همین گناهت بس .
چون فلک یار خود نشاید ساخت
با بد و نیک او بباید ساخت .
- پرده برداشتن فلک ؛ کنایت از قایم شدن قیامت . (فرهنگ فارسی معین ).
- چرخ فلک ؛ فلک . آسمان :
چرخ فلک هرگز پیدا نکرد
چون تو یکی سفله ٔ دون و ژکور.
- شیر فلک ؛کنایت از برج اسد است :
آن نگویم کز دم شیر فلک وز آفتاب
پرچم و طامش برای خنگ و اشقر ساختند.
از سر تیغش دل شیر فلک ترسد که شیر
دیدن آتش همانا برنتابد بیش ازاین .
- علم فلک ؛ نجوم . (فرهنگ فارسی معین ).
- فلک اندازه کردن ؛ کنایت از بلندمرتبه شدن و بزرگی یافتن . (فرهنگ فارسی معین ).
ترکیب های دیگر:
- فلک آسا . فلک آوازه . فلک احتشام . فلک اطلس . فلک افروز.فلک اقتدار. فلک الاعظم . فلک الافلاک . فلک الاقصی . فلک البروج . فلک الدوله . فلک الدین . فلک المحیط. فلک المستقیم . فلک المعالی . فلک انداز کردن . فلک بان . فلک برپای دار. فلک پایگه . فلک پایه . فلک پرواز. فلک پناه . فلک پیما. فلک پیوند. فلک تاج . فلک ثابته . فلک جاه . فلک حامل . فلک دست . فلک ده . فلک رای . فلک رفعت . فلک رو. فلک روب . فلک زدگی . فلک زده . فلک سان . فلک سر. فلک سواری . فلک سیر. فلک شناس . فلک صید. فلک غلام . فلک فرسا. فلک فعال . فلک وش . فلکه . فلک همت . فلکی . رجوع به هر یک از این کلمات در ردیف خود شود.
|| هر یک از بخشهای هفت یا نه گانه ٔ آسمان که مدار سیاره ای است به عقیده ٔ قدما. (فرهنگ فارسی معین ). قدما افلاک را نُه می گفتند: فلک قمر، فلک عطارد، فلک زهره ،فلک شمس ، فلک مریخ ، فلک مشتری ، فلک زحل ، فلک البروج و فلک اطلس . (یادداشت مؤلف ) :
تا بدین هفت فلک سیر کند هفت اختر
همچنین هفت به دیدار بود هفت اورنگ .
|| مستدار و معظم هر چیزی . || موج دریای جنبان و مضطرب . || آب که باد آن را جنبانیده باشد. (منتهی الارب ) (اقرب الموارد). || تلی از ریگ که گرد آن فضایی است . || قطعه هایی از زمین که گرد باشد و مرتفعتر از اطراف خود باشد. (از اقرب الموارد). واحد آن فلکه است . (اقرب الموارد) (از منتهی الارب ). و بصورت فلاک جمع بسته شود، در واحد آن لام ساکن است . (از اقرب الموارد).
هفت سالار کاندرین فلک اند
همه گرد آمدند در دو و داه .
یخچه بارید و پای من بفسرد
ورغ بربند یخچه را ز فلک .
فلک مر جامه ای را ماند ازرق
ورا همچون طراز خوب کرکم .
ز گردش دل آسمان چاک شد
ز گردش فلک روی پرخاک شد.
به بالای او تخت را شاه نیست
به دیدار او در فلک ماه نیست .
یکی خوب پرمایه انگشتری
فروزنده چون بر فلک مشتری .
با سماع چنگ باش از چاشتگه تا آن زمانک
بر فلک پیدا شود پروین چو سیمین شفترنگ .
کمینه عضوی از جاه او فزون ز فلک
کمینه جزوی از قدر او مِه از کیوان .
فلک مر قلعه و مر باغ او را
به پیروزی درافکنده ست بنیان .
و هر کس که آن را از فلک و کواکب و بروج داند آفریدگار را از میانه بردارد. (تاریخ بیهقی ).
زین فلک بیرون تو کی دانی که چیست
کاین حصاری بس بلند و بی در است .
چو تو خود کنی اختر خویش را بد
مدار از فلک چشم نیک اختری را.
بنگر که چه باید همیت کردن
تا بر تو فلک را ظفر نباشد.
فلک نه ای و بقدر بلند چون فلکی
عُمَرنه ای و به عدل تمام چون عُمَری .
گر حسن تو بر فلک زند خرگاهی
از هر برجی جدا بتابد ماهی .
گر به اندازه ٔ همت طلبم
فلکم زیر نگین بایستی .
ناله گر سوی فلک رفت رواست
سایه باری به زمین بایستی .
از پی خونریز جان خاکیان
شهربندی شد فلک در کوی تو.
چون فلک سکون خویش در حرکت یافت . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ).
ای به زمین بر چو فلک نازنین
نازکشت هم فلک و هم زمین .
زآنگه که دلم چو آفتابی شد
در خود همه چون فلک سفر کردم .
غبار اگر بر فلک رود همچنان خسیس بود. (گلستان ).
گر نبودی امید راحت و رنج
پای درویش بر فلک بودی .
ابر و باد و مه و خورشیدو فلک در کارند
تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری .
دارم ز جفای فلک آینه گون
پرآه دلی که سنگ از او گردد خون
روزی به هزار غم به شب می آرم
تا خود فلک از پرده چه آرد بیرون .
فلک به مردم نادان دهد زمام مراد
تو اهل دانش و فضلی همین گناهت بس .
چون فلک یار خود نشاید ساخت
با بد و نیک او بباید ساخت .
- پرده برداشتن فلک ؛ کنایت از قایم شدن قیامت . (فرهنگ فارسی معین ).
- چرخ فلک ؛ فلک . آسمان :
چرخ فلک هرگز پیدا نکرد
چون تو یکی سفله ٔ دون و ژکور.
- شیر فلک ؛کنایت از برج اسد است :
آن نگویم کز دم شیر فلک وز آفتاب
پرچم و طامش برای خنگ و اشقر ساختند.
از سر تیغش دل شیر فلک ترسد که شیر
دیدن آتش همانا برنتابد بیش ازاین .
- علم فلک ؛ نجوم . (فرهنگ فارسی معین ).
- فلک اندازه کردن ؛ کنایت از بلندمرتبه شدن و بزرگی یافتن . (فرهنگ فارسی معین ).
ترکیب های دیگر:
- فلک آسا . فلک آوازه . فلک احتشام . فلک اطلس . فلک افروز.فلک اقتدار. فلک الاعظم . فلک الافلاک . فلک الاقصی . فلک البروج . فلک الدوله . فلک الدین . فلک المحیط. فلک المستقیم . فلک المعالی . فلک انداز کردن . فلک بان . فلک برپای دار. فلک پایگه . فلک پایه . فلک پرواز. فلک پناه . فلک پیما. فلک پیوند. فلک تاج . فلک ثابته . فلک جاه . فلک حامل . فلک دست . فلک ده . فلک رای . فلک رفعت . فلک رو. فلک روب . فلک زدگی . فلک زده . فلک سان . فلک سر. فلک سواری . فلک سیر. فلک شناس . فلک صید. فلک غلام . فلک فرسا. فلک فعال . فلک وش . فلکه . فلک همت . فلکی . رجوع به هر یک از این کلمات در ردیف خود شود.
|| هر یک از بخشهای هفت یا نه گانه ٔ آسمان که مدار سیاره ای است به عقیده ٔ قدما. (فرهنگ فارسی معین ). قدما افلاک را نُه می گفتند: فلک قمر، فلک عطارد، فلک زهره ،فلک شمس ، فلک مریخ ، فلک مشتری ، فلک زحل ، فلک البروج و فلک اطلس . (یادداشت مؤلف ) :
تا بدین هفت فلک سیر کند هفت اختر
همچنین هفت به دیدار بود هفت اورنگ .
|| مستدار و معظم هر چیزی . || موج دریای جنبان و مضطرب . || آب که باد آن را جنبانیده باشد. (منتهی الارب ) (اقرب الموارد). || تلی از ریگ که گرد آن فضایی است . || قطعه هایی از زمین که گرد باشد و مرتفعتر از اطراف خود باشد. (از اقرب الموارد). واحد آن فلکه است . (اقرب الموارد) (از منتهی الارب ). و بصورت فلاک جمع بسته شود، در واحد آن لام ساکن است . (از اقرب الموارد).