فرزانه
لغت‌نامه دهخدا
فرزانه . [ ف َ ن َ / ن ِ ] (ص ) حکیم . دانشمند. عاقل . (برهان ). بخرد. فرزان . فیلسوف . مقابل دیوانه . (یادداشت به خط مؤلف ). در زبان پهلوی فرزانک ، در هندی باستان پْرَ، پیشوند به معنی پیش + جان یا جانتی به معنی شناختن و فهمیدن . قیاس کنید با جان در زبان ارمنی به معنی دانستن . (از حاشیه ٔ برهان چ معین ) :
ابله و فرزانه را فرجام ، خاک
جایگاه هر دو اندر یک مغاک .
فرزانه تر از تو نبود هرگز مردم
آزاده تر از تو نبرد خلق گمانه .
چرا این مردم دانا و زیرک سار و فرزانه
به تیمار و عذاب اندر، ابا دولت به پیکار است .
نباشد میل فرزانه به فرزند و به زن هرگز
ببرد نسل این هر دو نبرد نسل فرزانه .
چنین یافت پاسخ ز فرزانگان
ز خویشان نزدیک و بیگانگان .
بپرسید از او دخت افراسیاب
که فرزانه شاها چه دیدی به خواب .
به رستم چنین گفت کاوس کی
که ای گرد فرزانه ٔ نیک پی .
فرزانه ای برفت و ز رفتنش هر زیان
دیوانه ای بماند و ز ماندنش هیچ سود.
نبوم ناسپاس از او که ستور
سوی فرزانه ، بهتر از نسپاس .
فرزانه و صدر اجل و صاحب عالم
کافراخته شد زو عَلَم صاحب رایان .
ستوده نایب فرزانه فخر دین احمد
که فخر دین را هست از جمال او مفخر.
این از آن پرسان که آخر نام این فرزانه چیست ؟
وآن بدین گویان که آخر جای این ساحر کجا؟
گیرم آن فرزانه مُرد آخر خیالش هم نمرد
هم خیالش دیدمی در خواب اگر بغنودمی .
فی المثل تو خود اگر آب خوری
جز ز جوی دل فرزانه مخور.
دل شاه شوریده شد زین شمار
ز فرزانه درخواست تدبیر کار.
خبر دادندش آن فرزانه پیران
ز نزهتگاه آن اقلیم گیران .
اگر برجان خود لرزد پیاده
به فرزینی کجا فرزانه گردد؟
چون خلیل حق اگر فرزانه ای
آتش آب توست و تو پروانه ای .
جوانی هنرمند و فرزانه بود
که در وعظ چالاک و مردانه بود.
گزیدند فرزانگان دست فوت
که در طب ندیدند داروی موت .
خلق میگویند جاه و فضل در فرزانگی است
گو: مباش اینها که ما فارغ از این فرزانه ایم .
به درآی ای حکیم فرزانه
پر نشاید نشست در خانه .
نقد امروز مده نسیه ٔ فردا مستان
که یقین را ندهد مردم فرزانه به شک .
مرد فرزانه کز بلا ترسد
عجب در فکر او خطا نبود.
گر از این منزل ویران به سوی خانه روم
دگرآنجا که روم عاقل و فرزانه روم .
- فرزانه خوی ؛ کنایه از پسندیده خوی به اعتبار زیرکی و فطانت . (آنندراج ).
- فرزانه رای ؛ آنکه رای و اندیشه ٔ حکیمانه دارد :
پزشکان گزین دار فرزانه رای
به هر درد دانا و درمان نمای .
کهن دار دستورفرزانه رای
به هر کار یکتادل و رهنمای .
- فرزانه رایی ؛ نیک اندیشی . بخردی . فرزانگی :
به جا آر فرزانه رایی بسی
یک امروزشان کن ز درگه گسی .
- فرزانه زن ؛ زن بخرد و عاقل :
چنین پاسخ آورد فرزانه زن
که با موبدی یکدل و رایزن .
- فرزانه گوهر ؛ پاک نژاد :
به باده درون گوهر آید پدید
که فرزانه گوهر بود یا پلید.
- فرزانه مرد ؛ مرد بخرد. مقابل فرزانه زن :
فریبش نخورده ست فرزانه مرد
که گیتی چو دامی است پر داغ و درد.
- فرزانه هوش ؛ بخرد. باهوش . فرزانه رای :
همان نیز ملاح فرزانه هوش
«مشو» گفت «بر جان سپردن مکوش ».
همیدونش دستور فرزانه هوش
بسی گفت کاین جنگ و کین را مکوش .
|| نزد محققین آنکه مجرد و مطلق العنان باشد. (برهان ). || شریف . پاک نژاد. محترم . || سعادتمند. || مبارک . خجسته . || بافراست . (ناظم الاطباء).
ابله و فرزانه را فرجام ، خاک
جایگاه هر دو اندر یک مغاک .
فرزانه تر از تو نبود هرگز مردم
آزاده تر از تو نبرد خلق گمانه .
چرا این مردم دانا و زیرک سار و فرزانه
به تیمار و عذاب اندر، ابا دولت به پیکار است .
نباشد میل فرزانه به فرزند و به زن هرگز
ببرد نسل این هر دو نبرد نسل فرزانه .
چنین یافت پاسخ ز فرزانگان
ز خویشان نزدیک و بیگانگان .
بپرسید از او دخت افراسیاب
که فرزانه شاها چه دیدی به خواب .
به رستم چنین گفت کاوس کی
که ای گرد فرزانه ٔ نیک پی .
فرزانه ای برفت و ز رفتنش هر زیان
دیوانه ای بماند و ز ماندنش هیچ سود.
نبوم ناسپاس از او که ستور
سوی فرزانه ، بهتر از نسپاس .
فرزانه و صدر اجل و صاحب عالم
کافراخته شد زو عَلَم صاحب رایان .
ستوده نایب فرزانه فخر دین احمد
که فخر دین را هست از جمال او مفخر.
این از آن پرسان که آخر نام این فرزانه چیست ؟
وآن بدین گویان که آخر جای این ساحر کجا؟
گیرم آن فرزانه مُرد آخر خیالش هم نمرد
هم خیالش دیدمی در خواب اگر بغنودمی .
فی المثل تو خود اگر آب خوری
جز ز جوی دل فرزانه مخور.
دل شاه شوریده شد زین شمار
ز فرزانه درخواست تدبیر کار.
خبر دادندش آن فرزانه پیران
ز نزهتگاه آن اقلیم گیران .
اگر برجان خود لرزد پیاده
به فرزینی کجا فرزانه گردد؟
چون خلیل حق اگر فرزانه ای
آتش آب توست و تو پروانه ای .
جوانی هنرمند و فرزانه بود
که در وعظ چالاک و مردانه بود.
گزیدند فرزانگان دست فوت
که در طب ندیدند داروی موت .
خلق میگویند جاه و فضل در فرزانگی است
گو: مباش اینها که ما فارغ از این فرزانه ایم .
به درآی ای حکیم فرزانه
پر نشاید نشست در خانه .
نقد امروز مده نسیه ٔ فردا مستان
که یقین را ندهد مردم فرزانه به شک .
مرد فرزانه کز بلا ترسد
عجب در فکر او خطا نبود.
گر از این منزل ویران به سوی خانه روم
دگرآنجا که روم عاقل و فرزانه روم .
- فرزانه خوی ؛ کنایه از پسندیده خوی به اعتبار زیرکی و فطانت . (آنندراج ).
- فرزانه رای ؛ آنکه رای و اندیشه ٔ حکیمانه دارد :
پزشکان گزین دار فرزانه رای
به هر درد دانا و درمان نمای .
کهن دار دستورفرزانه رای
به هر کار یکتادل و رهنمای .
- فرزانه رایی ؛ نیک اندیشی . بخردی . فرزانگی :
به جا آر فرزانه رایی بسی
یک امروزشان کن ز درگه گسی .
- فرزانه زن ؛ زن بخرد و عاقل :
چنین پاسخ آورد فرزانه زن
که با موبدی یکدل و رایزن .
- فرزانه گوهر ؛ پاک نژاد :
به باده درون گوهر آید پدید
که فرزانه گوهر بود یا پلید.
- فرزانه مرد ؛ مرد بخرد. مقابل فرزانه زن :
فریبش نخورده ست فرزانه مرد
که گیتی چو دامی است پر داغ و درد.
- فرزانه هوش ؛ بخرد. باهوش . فرزانه رای :
همان نیز ملاح فرزانه هوش
«مشو» گفت «بر جان سپردن مکوش ».
همیدونش دستور فرزانه هوش
بسی گفت کاین جنگ و کین را مکوش .
|| نزد محققین آنکه مجرد و مطلق العنان باشد. (برهان ). || شریف . پاک نژاد. محترم . || سعادتمند. || مبارک . خجسته . || بافراست . (ناظم الاطباء).