عزیز
لغت‌نامه دهخدا
عزیز. [ ع َ ] (ع ص ) ارجمند. (منتهی الارب ) (مهذب الاسماء) (المصادر زوزنی ). ارجمند وبزرگوار و خطیر. (زمخشری ). شریف و بزرگوار و باعزت .(از ناظم الاطباء). گرانمایه و محترم . (از فرهنگ فارسی معین ). منیع. گران . ج ، عِزاز، أعزّة، أعزّاء، عِزازة. (از اقرب الموارد) (منتهی الارب ) :
دریغ فر جوانی و عز اوی دریغ
عزیز بودم از این پیش همچنان سپریغ.
بس عزیزم بس گرامی شاد باش
اندرین خانه بسان نو بیوگ .
من اینجا دیر ماندم خوار گشتم
عزیزاز ماندن دائم شود خوار.
بدینار و دیبا و اسب و کنیز
مکن خوار ای پور جان عزیز.
دو شهزاده بد نزد لهراسب نیز
که بودند هر دو چو جان عزیز.
عزیزتر ز همه خلق یار نیک بود
بکارتر ز همه کار خدمت سلطان .
کشان کشان همی آورد هر کسی سوی او
مبارزان و عزیزان آن سپه را خوار.
عزیز نبودآنکس که تو عزیز کنی
زبهر آنکه عزیز تو زود گردد خوار
عزیز آنکس باشد که کردگار جهان
کند عزیزش بی سیر کوکب سیار.
هیچ چیز عزیزتر از جان نباشد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 357). اکنون فرزند حاجب را... نواختی تمام ارزانی داشتیم و حاجبی یافت و پیش ما عزیز باشد. (تاریخ بیهقی ص 335).
منزل توست جهان ای سفری جان عزیز
سفرت سوی سرائیست که آن جای بقاست .
تو بی هنری چرا عزیزی
او بی گنهی چراست مضطر.
عزیز الهی به سعی بدخواه ذلیل نگردد. (اندرزنامه ٔ منسوب به خواجه نظام الملک ).
زآن عزیز است آفتاب که او
گاه پیدا و گاه ناپیداست .
گفتمش ای روی تو عزیزتر از جان
دیدن رویت ز زندگانی خوشتر.
چون فتح ز تیغ تو عزیز است برِ ملک
تیغ تو همه ساله عزیز است برِ فتح .
اقوال پسندیده مدروس گشته ... و مظلوم محق ذلیل و ظالم مبطل عزیز. (کلیله و دمنه ).
ای خدایت عزیز کرده ز خلق
بنده را هست میهمان عزیز.
ای به تو دین عزیز و دنیا خوار
خوار شد هرکه ت او نخواست عزیز.
عزیز باشد نوباوه هر کجا که رسد
شکوفه ٔ دل ما را چنان گرامی دار.
هر فروتر به بزرگی است عزیز
هر پیمبر به خدا محترم است .
خواجه ای وعده ٔ نوالم داد
بر زبان عزیزتر مردی .
مهجور هفت ماهه منم زآن دوهفته ماه
کز نیکوئی چو عید عزیز است منظرش .
از تقریب و ترحیب بهره ای تمام یافت و مدتی عزیز و مکرم ملازم خدمت بود. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 340).
چون به از جان نیست جان باشد عزیز
چون به آمد نام جان شدچیزلیز.
مسکین خر اگرچه بی تمیز است
چون بار همی برد عزیز است .
در او فضل دیدند و عقل و تمیز
نهادند رختش به جائی عزیز.
جریده رو که گذرگاه عافیت تنگ است
پیاله گیر که عمر عزیز بی بدل است .
بگیتی درون ای به رخ نوبهار
عزیز است آنکس که زر کرد خوار.
منتطق ، منیع؛ عزیز. || کمیاب و ناموجود. (منتهی الارب ). قلیل و نادر که کمتر یافت شود. (از اقرب الموارد). کمیاب و نادر. (فرهنگ فارسی معین ). بی همتا. (مهذب الاسماء) (ترجمان القرآن جرجانی ). آنچه کمتر بدان دسترسی باشد. دشواریافت . دشواریاب . غریب . غریبه . طریف :
که بار نمک هست آنجا عزیز
بقیمت از آن به ندارند چیز.
در نشابور دهی بود محمدآبادنام و به شادیاخ پیوسته وجائی عزیز است . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 621).
من در سخن عزیز جهانم به شرق و غرب
کز شرق و غرب نام سخنور نکوتر است .
چون عقل و جان عزیز و غریب است لاجرم
جاندار عقل و عاقله ٔ جان شناسمش .
مکن عمر ضایع به افسوس و حیف
که فرصت عزیز است و الوقت سیف .
|| گرامی و محبوب . (فرهنگ فارسی معین ). مکرم . (اقرب الموارد). گرامی . (منتهی الارب ). نازنین . نیازی : به نهادهای عزیزان و خداوندزاده ها که به قلعتهای سپنج بودندبه غزنین بازآمدند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 544).
- عزیز بی جهت ؛ در تداول عامه ، کسی که خود را به غلط محبوب دیگران پندارد. (فرهنگ فارسی معین ). آنکه پندارد که مقبول خاطر دیگران است . آنکه برای خویشتن حرمتی و محبوبیتی نزد خلق تصور کند و نه چنان باشد: مثل گربه عزیز بی جهت . (امثال و حکم دهخدا).
- عزیز پدر و مادر ؛ محبوب پدر و مادر. آنکه پدر و مادر، او را بسیار گرامی دارند.
- || به طنز حمالان را گویند، و تعبیریست که با آن منع از گرامی داشتن فرزندان و تحریض به سعی در تربیت و تعلیم آنان کنند. (امثال و حکم دهخدا).
ای عزیز مادر و جان پدر تا کی ترا
این بزیر پنبه دارد وآن بزیر دوکدان .
- عزیز نازنین ؛ عزیزدردانه . (از یادداشت مرحوم دهخدا). رجوع به ماده ٔ عزیزدردانه شود.
|| بزرگان صوفیان . مرشدان و رهبران تصوف :
پی از هر خسی سایه پرورد بگسل
نظر بر عزیزان جان پرور افکن .
از عزیزان سؤال دل کردم
هیچ شافی جواب نشنیدم .
الا ای که بر خاک ما بگذری
به خاک عزیزان که یاد آوری .
سر نه که در راه عزیزان بود
بار گران است کشیدن به دوش .
|| (اِخ ) صفتی از صفات باری تعالی . (منتهی الارب ). از نامهای خداوندتعالی است و آن منیعی است که درک نگردد و مغلوب نشود و چیزی او را عاجز نکند و او را مانند نباشد. (از اقرب الموارد). نامی از نامهای خدای تعالی . (مهذب الاسماء). یکی از اسماء حسنی .
- عزیزالانتقام ؛ خداوند عالم که منتقم حقیقی است . (ناظم الاطباء).
- عزیز مقتدر ؛خداوند تبارک و تعالی . (ناظم الاطباء).
|| (ص ) چیره . (منتهی الارب ). قوی . (اقرب الموارد). غالب . پیروز : کذبوا بآیاتنا کلها فأخذناهم أخذ عزیز مقتدر (قرآن 42/54)؛ پس تمامی آیات ما را تکذیب کردند و آنها را گرفتیم گرفتن شخص غالب مقتدر. و لولا رهطک لرجمناک و ما أنت علینا بعزیز (قرآن 91/11)؛ و اگر قوم و جماعت تو نبودند، هرآینه تو را سنگسار میکردیم وتو بر ما غالب نیستی . و من یهد اﷲ فما له من مضل اءلیس اﷲ بعزیز ذی انتقام (قرآن 37/39)؛ و هر کس را خداوند هدایت کند او را گمراه کننده ای نباشد، آیا خداوند غالب و صاحب انتقام نیست ؟
پیل باشد عزیز پس همه کس
مغزش از آهنی بفرساید.
عزیزی که هر کز درش سر بتافت
بهر در که شد هیچ عزت نیافت .
|| سخت . (ترجمان القرآن جرجانی ) : اًن یشاء یذهبکم ویأت بخلق جدید و ما ذلک علی اﷲ بعزیز (قرآن 16/35-17)؛ اگر بخواهد شما را از بین میبرد و خلقی تازه و جدید می آورد و آن بر خداوند سخت و دشوار نیست . || در علم حدیث ، حدیثی است به روایت یکی از روات ، که بروایت او دو یا سه کس منفرد شده باشند. (از نفائس الفنون ص 139). در تعریف آن بین محدثان اختلاف است ، برخی را عقیده بر این است که آن حدیثی است که دویا سه تن روایت کنند، بدین ترتیب بین آن و بین مشهور، عموم من وجه است ، چه مشهور آن است که بیش از دو تن روایت کرده باشند. و برخی گویند آن است که حداقل دوتن از دو تن روایت کرده باشند. و بعضی گویند عزیز آن حدیثی است که دو یا سه تن از کسی که عدالتش مورد اجماع باشد روایت کرده باشند و بدین ترتیب آن در عدد رجال و اشاعه پایین تر از مشهور میباشد، چه مشهور آن است که جماعتی که به حد تواتر نرسد آن را از کسی نقل کنند که عدالت او مورد اجماع باشد. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). || (اِ) پادشاه ، از جهت غالب بودن وی بر اهل مملکتش . (از منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). || لقب آنکه پادشاه مصر یا اسکندریه گردد. (منتهی الارب ). لقب آنکه بر مصر و اسکندریه پادشاهی کند. (از اقرب الموارد). لقب پادشاه مصر، به زمانه ٔ قدیم وزیران مصر را عزیز لقب می بود. (غیاث اللغات ). پادشاه مصر را گویند، و پیش از این وزیر مصر را می گفتند. (از آنندراج ). لقب عام ملوک مصر. (آثار الباقیة).
دریغ فر جوانی و عز اوی دریغ
عزیز بودم از این پیش همچنان سپریغ.
بس عزیزم بس گرامی شاد باش
اندرین خانه بسان نو بیوگ .
من اینجا دیر ماندم خوار گشتم
عزیزاز ماندن دائم شود خوار.
بدینار و دیبا و اسب و کنیز
مکن خوار ای پور جان عزیز.
دو شهزاده بد نزد لهراسب نیز
که بودند هر دو چو جان عزیز.
عزیزتر ز همه خلق یار نیک بود
بکارتر ز همه کار خدمت سلطان .
کشان کشان همی آورد هر کسی سوی او
مبارزان و عزیزان آن سپه را خوار.
عزیز نبودآنکس که تو عزیز کنی
زبهر آنکه عزیز تو زود گردد خوار
عزیز آنکس باشد که کردگار جهان
کند عزیزش بی سیر کوکب سیار.
هیچ چیز عزیزتر از جان نباشد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 357). اکنون فرزند حاجب را... نواختی تمام ارزانی داشتیم و حاجبی یافت و پیش ما عزیز باشد. (تاریخ بیهقی ص 335).
منزل توست جهان ای سفری جان عزیز
سفرت سوی سرائیست که آن جای بقاست .
تو بی هنری چرا عزیزی
او بی گنهی چراست مضطر.
عزیز الهی به سعی بدخواه ذلیل نگردد. (اندرزنامه ٔ منسوب به خواجه نظام الملک ).
زآن عزیز است آفتاب که او
گاه پیدا و گاه ناپیداست .
گفتمش ای روی تو عزیزتر از جان
دیدن رویت ز زندگانی خوشتر.
چون فتح ز تیغ تو عزیز است برِ ملک
تیغ تو همه ساله عزیز است برِ فتح .
اقوال پسندیده مدروس گشته ... و مظلوم محق ذلیل و ظالم مبطل عزیز. (کلیله و دمنه ).
ای خدایت عزیز کرده ز خلق
بنده را هست میهمان عزیز.
ای به تو دین عزیز و دنیا خوار
خوار شد هرکه ت او نخواست عزیز.
عزیز باشد نوباوه هر کجا که رسد
شکوفه ٔ دل ما را چنان گرامی دار.
هر فروتر به بزرگی است عزیز
هر پیمبر به خدا محترم است .
خواجه ای وعده ٔ نوالم داد
بر زبان عزیزتر مردی .
مهجور هفت ماهه منم زآن دوهفته ماه
کز نیکوئی چو عید عزیز است منظرش .
از تقریب و ترحیب بهره ای تمام یافت و مدتی عزیز و مکرم ملازم خدمت بود. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 340).
چون به از جان نیست جان باشد عزیز
چون به آمد نام جان شدچیزلیز.
مسکین خر اگرچه بی تمیز است
چون بار همی برد عزیز است .
در او فضل دیدند و عقل و تمیز
نهادند رختش به جائی عزیز.
جریده رو که گذرگاه عافیت تنگ است
پیاله گیر که عمر عزیز بی بدل است .
بگیتی درون ای به رخ نوبهار
عزیز است آنکس که زر کرد خوار.
منتطق ، منیع؛ عزیز. || کمیاب و ناموجود. (منتهی الارب ). قلیل و نادر که کمتر یافت شود. (از اقرب الموارد). کمیاب و نادر. (فرهنگ فارسی معین ). بی همتا. (مهذب الاسماء) (ترجمان القرآن جرجانی ). آنچه کمتر بدان دسترسی باشد. دشواریافت . دشواریاب . غریب . غریبه . طریف :
که بار نمک هست آنجا عزیز
بقیمت از آن به ندارند چیز.
در نشابور دهی بود محمدآبادنام و به شادیاخ پیوسته وجائی عزیز است . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 621).
من در سخن عزیز جهانم به شرق و غرب
کز شرق و غرب نام سخنور نکوتر است .
چون عقل و جان عزیز و غریب است لاجرم
جاندار عقل و عاقله ٔ جان شناسمش .
مکن عمر ضایع به افسوس و حیف
که فرصت عزیز است و الوقت سیف .
|| گرامی و محبوب . (فرهنگ فارسی معین ). مکرم . (اقرب الموارد). گرامی . (منتهی الارب ). نازنین . نیازی : به نهادهای عزیزان و خداوندزاده ها که به قلعتهای سپنج بودندبه غزنین بازآمدند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 544).
- عزیز بی جهت ؛ در تداول عامه ، کسی که خود را به غلط محبوب دیگران پندارد. (فرهنگ فارسی معین ). آنکه پندارد که مقبول خاطر دیگران است . آنکه برای خویشتن حرمتی و محبوبیتی نزد خلق تصور کند و نه چنان باشد: مثل گربه عزیز بی جهت . (امثال و حکم دهخدا).
- عزیز پدر و مادر ؛ محبوب پدر و مادر. آنکه پدر و مادر، او را بسیار گرامی دارند.
- || به طنز حمالان را گویند، و تعبیریست که با آن منع از گرامی داشتن فرزندان و تحریض به سعی در تربیت و تعلیم آنان کنند. (امثال و حکم دهخدا).
ای عزیز مادر و جان پدر تا کی ترا
این بزیر پنبه دارد وآن بزیر دوکدان .
- عزیز نازنین ؛ عزیزدردانه . (از یادداشت مرحوم دهخدا). رجوع به ماده ٔ عزیزدردانه شود.
|| بزرگان صوفیان . مرشدان و رهبران تصوف :
پی از هر خسی سایه پرورد بگسل
نظر بر عزیزان جان پرور افکن .
از عزیزان سؤال دل کردم
هیچ شافی جواب نشنیدم .
الا ای که بر خاک ما بگذری
به خاک عزیزان که یاد آوری .
سر نه که در راه عزیزان بود
بار گران است کشیدن به دوش .
|| (اِخ ) صفتی از صفات باری تعالی . (منتهی الارب ). از نامهای خداوندتعالی است و آن منیعی است که درک نگردد و مغلوب نشود و چیزی او را عاجز نکند و او را مانند نباشد. (از اقرب الموارد). نامی از نامهای خدای تعالی . (مهذب الاسماء). یکی از اسماء حسنی .
- عزیزالانتقام ؛ خداوند عالم که منتقم حقیقی است . (ناظم الاطباء).
- عزیز مقتدر ؛خداوند تبارک و تعالی . (ناظم الاطباء).
|| (ص ) چیره . (منتهی الارب ). قوی . (اقرب الموارد). غالب . پیروز : کذبوا بآیاتنا کلها فأخذناهم أخذ عزیز مقتدر (قرآن 42/54)؛ پس تمامی آیات ما را تکذیب کردند و آنها را گرفتیم گرفتن شخص غالب مقتدر. و لولا رهطک لرجمناک و ما أنت علینا بعزیز (قرآن 91/11)؛ و اگر قوم و جماعت تو نبودند، هرآینه تو را سنگسار میکردیم وتو بر ما غالب نیستی . و من یهد اﷲ فما له من مضل اءلیس اﷲ بعزیز ذی انتقام (قرآن 37/39)؛ و هر کس را خداوند هدایت کند او را گمراه کننده ای نباشد، آیا خداوند غالب و صاحب انتقام نیست ؟
پیل باشد عزیز پس همه کس
مغزش از آهنی بفرساید.
عزیزی که هر کز درش سر بتافت
بهر در که شد هیچ عزت نیافت .
|| سخت . (ترجمان القرآن جرجانی ) : اًن یشاء یذهبکم ویأت بخلق جدید و ما ذلک علی اﷲ بعزیز (قرآن 16/35-17)؛ اگر بخواهد شما را از بین میبرد و خلقی تازه و جدید می آورد و آن بر خداوند سخت و دشوار نیست . || در علم حدیث ، حدیثی است به روایت یکی از روات ، که بروایت او دو یا سه کس منفرد شده باشند. (از نفائس الفنون ص 139). در تعریف آن بین محدثان اختلاف است ، برخی را عقیده بر این است که آن حدیثی است که دویا سه تن روایت کنند، بدین ترتیب بین آن و بین مشهور، عموم من وجه است ، چه مشهور آن است که بیش از دو تن روایت کرده باشند. و برخی گویند آن است که حداقل دوتن از دو تن روایت کرده باشند. و بعضی گویند عزیز آن حدیثی است که دو یا سه تن از کسی که عدالتش مورد اجماع باشد روایت کرده باشند و بدین ترتیب آن در عدد رجال و اشاعه پایین تر از مشهور میباشد، چه مشهور آن است که جماعتی که به حد تواتر نرسد آن را از کسی نقل کنند که عدالت او مورد اجماع باشد. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). || (اِ) پادشاه ، از جهت غالب بودن وی بر اهل مملکتش . (از منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). || لقب آنکه پادشاه مصر یا اسکندریه گردد. (منتهی الارب ). لقب آنکه بر مصر و اسکندریه پادشاهی کند. (از اقرب الموارد). لقب پادشاه مصر، به زمانه ٔ قدیم وزیران مصر را عزیز لقب می بود. (غیاث اللغات ). پادشاه مصر را گویند، و پیش از این وزیر مصر را می گفتند. (از آنندراج ). لقب عام ملوک مصر. (آثار الباقیة).