شکسته
لغت‌نامه دهخدا
شکسته . [ ش ِ ک َ ت َ / ت ِ ] (ن مف / نف ) مکسور و خردشده . (ناظم الاطباء). خرد. (آنندراج ). منکسر. مکسور. کسیر. (منتهی الارب ). نعت مفعولی از شکستن در معنی متعدی آن . (یادداشت مؤلف ). صاحب آنندراج در توضیح شکسته و فرق آن با خرد مینویسد: شکسته وقتی اطلاق میشود که آن شی ٔ قطعه های کلان کلان شده باشد بخلاف خرد وقتی اطلاق شود که مانند دقیق باریک شود یا مانند سورمه سوده شود. (از آنندراج ) :
شکسته دری دید پهن و دراز
بیامد خداوند و بردش نماز.
هزار خار شکسته در او و خسته از آن
به چند جای سر و روی و پشت و پهلوو بر.
بس پربهاست عمر ولیکن شکسته به
آن جام گوهری که در او خون خود خورم .
که سهل است لعل بدخشان شکست
شکسته نشاید دگرباره بست .
رتام ؛ شکسته و ریزه شده . مرثوم ؛ شکسته از هر چیزی . (منتهی الارب ).
- شکسته بیخ ؛ که بیخ و بن وی شکسته باشد :
من شاخ وفاو مردمی را
کی چون تو شکسته بیخ و نردم .
- شکسته جام ؛ که جام وی شکسته باشد. که جام خود را شکسته باشد. کنایه از کسی که به قصد توبه جام می بشکند :
محتسب گویی به ماه روزه جام می شکست
کآن شکسته جام را رسوای خاور ساختند.
- شکسته جامی ؛ جام شکسته داشتن :
سعدی چو ترک هستی گفتی ز خلق رستی
از سنگ غم نباشد بعد از شکسته جامی .
و رجوع به ترکیب شکسته جام شود.
- شکسته شدن ؛ مکسور شدن و از هم جدا شدن و خرد شدن . (از ناظم الاطباء). انکسار. خرد شدن . (از یادداشت مؤلف ): انجزاع ، هزم ؛ شکسته شدن عصا. تهزع ؛ شکسته شدن چوب و جز آن . (منتهی الارب ).
- || کمتر سخت و شدید شدن . (ناظم الاطباء) : اگر خصم را معاودتی باشد و عجزی افتد چون هوا شکسته شود و فصل خزان دررسد گرگان به دست است . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 114).
- شکسته کمان ؛ که کمان وی شکسته باشد :
به تو هرکه یازد به تیر و کمان
شکسته کمان باد و تیره روان .
- شکسته گردیدن ؛ شکسته شدن . انکسار. تکسر. (یادداشت مؤلف ): تجزع ، شکسته گردیدن عصا. تیهور؛ آنچه شکسته گردد از ریگ توده .(منتهی الارب ).
- کشتی شکسته ؛ آنکه کشتی اش شکسته باشد. کنایه از درمانده و نومید به سبب از دست رفتن وسیله ٔ نجات : کاروان زده و کشتی شکسته و مرد زیان رسیده را تفقدی نماید. (گلستان ).
کشتی شکستگانیم ای باد شرطه برخیز
باشد که بازبینیم دیدارآشنا را.
|| دونیم شده . جداشده از هم :
برون کردم ز پا خار شکسته
برون رفتم ز گلزار شکسته .
|| ترکیده و منشق شده . (ناظم الاطباء). در عرف بر چیزی اطلاق شود که کسری داشته باشد هرچند اجزای آن بالفعل متفرق نباشد بخلاف خرد که در این صورت تفرق بالفعل لازم است . (از آنندراج ). ترک و قاچ برداشته . درز و شکاف یافته ، چون : دیوار شکسته . (یادداشت مؤلف ): پادیر؛ چوبی بود که پیش دیوار شکسته نهند مانند ستون تا دیوار نیفتد. (از لغت فرس اسدی ). || ترک ومو که بر اثر ضربت به استخوانی از استخوانهای بدن یا خاصه پا است . پا یا دست آسیب دار. عضوی که شکستگی استخوان پیدا کرده باشد. (یادداشت مؤلف ). استخوان ترک و مویه برداشته ٔ اندام خاصه دست و پا بر اثر ضربت یا زمین خوردگی و جز آن : جبر، چوبها که بر شکسته بندند. (منتهی الارب ) : از شکسته ٔ خود مومیایی دریغ نمی باید داشت . (مرزبان نامه ). هر اشک ناروان روان گردد و هر رخساره ٔ خراشیده و هر گریبان چاک و هر سینه ٔ ملطوم و هر پهلو شکسته و درافتاده بر خاک . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 445). از پای شکسته چه سیر آید و ازدست تهی چه خیر. (گلستان ).
- شکسته استخوان ؛ استخوان شکسته . استخوان که از جایش دررفته و یا آسیب دیده باشد.
- || شکسته استخوان ؛ شخصی که استخوانش شکسته باشد: شکسته استخوان داند بهای مومیایی را.
- شکسته اندام ؛ که عضوی از اعضای وی شکسته باشد: ناقة کسیر؛ ناقه ٔ شکسته اندام . (منتهی الارب ).
- شکسته بستن ؛ تجبیر. جبر. اجتبار. (منتهی الارب ). استخوان شکستگی یافته را با چوب و جز آن بستن جبر را. (یادداشت مؤلف ): جبر؛ شکسته را دربستن . (تاج المصادر بیهقی ) (دهار). تجبیر؛ شکسته را دربستن . (دهار). اجتبار؛ دربسته شدن شکسته . (از تاج المصادر بیهقی ).
- شکسته بینی ؛ رتیم . (یادداشت مؤلف ).
- شکسته پشت ؛ آنکه پشت وی شکسته باشد.
- || کنایه از خوار و مخزول . (از یادداشت مؤلف ). مخزول . اخزل . (منتهی الارب ). پریشان حال و آشفته . بریخ . (یادداشت مؤلف ). خزل ؛شکسته پشت گردیدن . (منتهی الارب ) :
همی شدید به بیچارگی هزیمتیان
شکسته پشت و گرفته گریغ را هنجار.
- شکسته دندان ؛ افرم . (یادداشت مؤلف ): افرم ؛ مرد شکسته دندان . اهتم ؛مرد شکسته دندان پیشین . (منتهی الارب ).
- شکسته سر ؛مأموم . آنکه سر شکسته دارد. مشجوج . (یادداشت مؤلف ). اشج . (تاج المصادر بیهقی ): اسلاع ؛ شکسته سر گردیدن .(منتهی الارب ) :
قلم بخت من شکسته سر است
موی در سر به طالع هنر است .
ای دایگان عالم دیدی کز اهل شروان
از کوزه ٔ یتیمان هستم شکسته سرتر.
- پشت شکسته ؛ پشت خردشده . پشت کسی انکسار پیدا کرده .
- || کنایه از حالت پریشان و آشفته :
از پشت شکسته ٔ وفا به
بازوی زمان کمان ندیده ست .
|| مجروح و خسته . (ناظم الاطباء). زخمی . جراحت برداشته :
بیامدسروش خجسته دمان
مزن گفت کو را [ ضحاک را ] نیامد زمان
همیدون شکسته ببندش چو سنگ
ببر تا دو کوه آیدت پیش تنگ .
دوای خسته و جبر شکسته کس نکند
مگر کسی که یقینش بود به روز یقین .
به روزگار سلامت شکستگان دریاب
که جبر خاطر مسکین بلا بگرداند.
- شکار شکسته ؛ فریسه . (زمخشری ).
|| اشتر یا استر که پای او شکسته باشد. مثل : شکسته در قطار افکندن ؛ اشتر که قلم پای او آسیب دیده است . (از یادداشت مؤلف ).
- شکسته در قطار انداختن ؛ مراد اشتر پای شکسته را داخل قطار اشتران کردن است . (یادداشت مؤلف ).
- || با ایجاد ضعفی در امری مانع سرعت پیشرفت آن شدن .(از یادداشت مؤلف ).
- شکسته شدن ؛ از پا افتادن . از پا درآمدن : پادشاه ... به دو دست بر سر و روی شیر زد چنانکه شکسته شد و بیفتاد. (تاریخ بیهقی ).
|| ناتمام . ناکامل . مقابل درست . مقابل تمام . (از یادداشت مؤلف ) :
شکسته متاعی که در دست توست
از آن به که در دست دشمن درست .
- شکسته داشتن نَفَس در کام ؛ شکستن نَفَس در دهان . حبس نفس در سینه :
زآن بیم که از نفس بمیرد
در کام نفس شکسته دارم .
- شکسته و بسته ؛ شکسته بسته . پریشان : غلامان سرایی نیز دررسیدند شکسته و بسته . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 497). و رجوع به ماده ٔ شکسته بسته شود.
- زبان شکسته و بسته ؛ زبان که قادر به ادای صحیح کلمات و مقاصد نباشد. زبان نارسا. بیان نامفهوم :
من خود اندیشه ناک پیوسته
زین زبان شکسته و بسته .
و رجوع به ماده ٔ شکسته بسته شود.
- نماز شکسته ؛ نماز قصر. صلوة قصر. نماز کاروانی . نماز سفر. نماز مسافر. مقابل تمام . (یادداشت مؤلف ).
|| تمام . کامل . بسررسیده . پایان یافته . (یادداشت مؤلف ).
- شکسته گشتن آرزو ؛ انجاز. برآورده شدن . برآمدن . (یادداشت مؤلف ) :
شد کعبه ٔ زوار درش زآنکه برآن در
گشت آرزوی سینه ٔ زوار شکسته .
|| خراب . مخروبه . ویران . خراب شده . ویران شده . (یادداشت مؤلف ) :
بسا شکسته بیابان که باغ خرم بود
و باغ خرم گشت آن کجابیابان بود.
سرو بنان کنده و گلشن خراب
لاله ستان خشک و شکسته چمن .
به گودرز گفتند کاین کار توست
شکسته به دست توگردد درست .
انهجام ، تجرجم ؛ شکسته وویران گردیدن . انهمار، تهکم ، انهداد؛ شکسته و ویران شدن . هائر؛ بنای شکسته و ویران . هاری ؛ بنای شکسته . (منتهی الارب ). || مغلوب گشته . (ناظم الاطباء). مقهور. مغلوب . شکست خورده . شکست یافته . (یادداشت مؤلف ) :
به یک زمان سپه بیکرانه را بشکست
شکستگان را بگرفت و جمله داد امان .
هرچه داشتند به دست امیر محمود و لشکر وی افتاد و امیر خراسان آمد شکسته و بی عدت به بخارا. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 656). پس ناگاه طاهر بر سر او تاخت و او را شکسته و منهزم به جان بادغیس انداخت . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 35).
- شکسته سپه ؛ سپاه شکسته . لشکر مغلوب :
راست گفتی که شکسته سپه خانندی
پیش محمود شه ایران در دشت کتر.
- شکسته شدن ؛ مغلوب شدن . شکست یافتن . هزیمت یافتن : هر دو سپاه با یکدیگر برآویختند و حربی کردند سخت و ترکان شکسته شدند و مسلمانان غنیمت بسیار یافتند. (ترجمه ٔ تاریخ طبری بلعمی ).
یاسمن آمد به مجلس با بنفشه دست سود
حمله کردند و شکسته شد سپاه بادرنگ .
بسازند تا گردد آن رزمگاه
شکسته شود شهر گیرد پناه .
با اسکندر رومی او را حربها افتاد و چند بار شکسته شد. (مجمل التواریخ و القصص ). معتضد چند بار سپاه فرستاد و شکسته شدند و بازآمدند. (مجمل التواریخ و القصص ).
بیرون شدن به صحرا و مصاف کردن و شکسته شدن ایشان و پناه بردن به قلعه ٔ سمور. (راحةالصدور راوندی ).
مصاف لشکر بدعت همی شکسته شود
چو چرخ رایت احمد به صحن بطحا زد.
- شکسته گردیدن سپاه ؛ مغلوب شدن سپاه :
به یک مرد گردد شکسته سپاه
همیدونْش یک مرد دارد نگاه .
و رجوع به ترکیب شکسته شدن شود.
- لشکر شکسته ؛ سپاه شکست خورده و مغلوب . جیش منهزم . (یادداشت مؤلف ) :
رویت به زلف پرچین تسخیر ملک دل کرد
فتحی چنین که کرده ست با لشکر شکسته ؟
|| هزیمت یافته . (از ناظم الاطباء). || متفرق . پریشان . (یادداشت مؤلف ) :
قرارم چون شکسته کاروان است
روانم چون کشفته دودمان است .
- مثل لشکر شکسته ؛ لشکر پراکنده و متفرق . بسبب مغلوب شدن از خصم مثل لشکر شکسته آمدن ؛ متفرق و پراکنده و تک تک آمدن .(از یادداشت مؤلف ).
|| بتنگ آمده . || متکبر. (از ناظم الاطباء). || متواضع. فروتن :
گفت پیران شکسته ٔ دهرند
در جوانی شکسته باید بود.
- شکسته ٔ کسی ؛ ارادتمند و فروتن و متواضع نسبت به او :
اگر خطی بنویسی خط شکسته نویس
شکستگان تو خط شکسته خوش دارند.
|| آنکه یا آنچه حالت انکسار دارد. (یادداشت مؤلف ). پریشان . نابسامان . آزرده . رنجور. رنجدیده . رنجیده :
ذکر او در زبان بسته طلب
معرفت دردل شکسته طلب .
کجا توانم پیوست با تو کز همه روی
شکسته چون دل خاقانی است اسبابم .
جای تو در دل شکسته ٔ ماست
که تو ریحان و ما سفال توایم .
یا رب دل شکسته و دین درست ده
کآنجا که این دو نیست وبالیست بیکران .
یا رب دل شکسته ٔ خاقانی آن ِ توست
درد دلش به فیض الهی فرونشان .
شمشیر قوی نیاید از بازوی سست
یعنی ز دل شکسته تدبیر درست .
جانا دل شکسته ٔ سعدی نگاه دار
دانی که آه سوختگان را اثر بود.
دل شکسته که مرهم نهد دگربارش
یتیم خسته که از پای برکند خارَش ؟
گر به جراحت و الم دل بشکستیَم چه غم
می شنوم که دمبدم پیش دل شکسته ای .
دل شکسته بود بارگاه بارخدای
هزار باردر آنجا فرود بار آورد.
طواف کعبه ٔ دل کن نه طوف کعبه ٔ گِل
دل شکسته خداوند را مکان افتاد.
- امثال :
دست شکسته بکار میرود و دل شکسته بکارنمیرود . (امثال و حکم دهخدا). و رجوع به دل شکسته شود.
- پشت و دل شکسته ؛ کنایه از حالت انکسار و آزردگی و ناکامی :
با پشت و دل شکسته آمد
در خدمت تو درست پیمان .
- دل شکسته ؛ پریشان خاطر. ملول . دل آزرده . رنجور :
ای پسر هیچ دل شکسته مباش
کاندرین خانه نیز احرارند.
- دل شکسته ؛ دل که آزرده و رنجیده بود. رجوع به ماده ٔ دل و نیزشواهد شکسته در ذیل همین معنی شود.
- دل شکسته گشتن ؛ ملول و افسرده شدن :
دل شکسته گشت کشتیبان ز تاب
لیک آن دم گشت خاموش از جواب .
- شکسته قامت ؛ که قدش دوتا شده باشد :
سرکوفته و جگردریده
موی از بن گوشها بریده
قامت زده و شکسته قامت
انگیخته از جهان قیامت .
- شکسته گونه ؛ پریشان حال . پریشان گونه :
نخست گفت که جانا ترا چه شد که چنین
شکسته گونه ای و کار بر تو گشته عبر.
و رجوع به ماده ٔ دل شکسته شود.
|| دردمند. (ناظم الاطباء). پریشانحال . پریشان خاطر. ناکام . رنجیده . آزرده خاطر :
بر دل هر شکسته زد غم تو
چون طبق بند از صنیعت تو.
گفتند علی تکین سخت شکسته و متحیر شده است که مردمش کم آمده است . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 353).
نوبت خواجگی زنم بهر هوای تو مگر
نشکند از شکستگان قدر هوای چون تویی .
خاقانی را شکسته دیدی بدرست
گفتی که ز چاره دست میباید شست .
اگر توقع بخشایش خدایت هست
به چشم عفو و کرم بر شکستگان بخشای .
با چون خودی درافکن اگر پنجه می کنی
ما خود شکسته ایم چه باشد شکست ما.
رحمت کن اگر شکسته ای را
صبر از دل بیقرار برگشت .
چو برشکست صبا زلف عنبرافشانش
به هر شکسته که پیوست تازه شد جانش .
من شکسته ٔ بدحال زندگی یابم
در آن زمان که به تیغ غمت شوم مقتول .
بدین شکسته ٔ بیت الحزن که می آرد
نشان یوسف دل ازچَه ِ زنخدانش .
- شکسته آمدن ؛ با ترس و لرز حرکت کردن . آهسته و به حال ناتوانی و دهشت و اضطراب راه رفتن :
می دود بی دهشت وگستاخ او
خشمگین و تند و تیز و ترشرو
کز شکسته آمدن تهمت بود
وز دلیری رفع هر ریبت بود.
- شکسته خاطر شدن ؛ دل آزرده شدن . رنجیده خاطر گشتن : چون این خبر به من رسید قوی شکسته خاطر شدم . (انیس الطالبین ص 227).
- شکسته شدن ؛ در اثر پیری یا بیماری و یا اندوه بسیار، ضعیف و ناتوان شدن . (یادداشت مؤلف ).
- || آزرده و پریشان گشتن :
به مهتر چنین گفت مرد دبیر
که این نامه بر گرز و تیغ است و تیر
شکسته شد آن مرد جنگ آزمای
از آن پرسخن نامه ٔ سوفرای .
ای دل خاقانی از سخن چه گشاید
شو که شد اهل سخن تمام شکسته .
استخراب ؛ شکسته شدن از مصیبت . ختو؛ شکسته شدن از اندوه یا بیم یامرض . هجوع ؛ شکسته شدن از گرسنگی . (منتهی الارب ).
- شکسته شدن دل کسی ؛ آزرده و رنجور شدن . مصاب و رنجیده خاطر گشتن او :
گر او با تهمتن نبرد آورد
سر خویشتن زیر گرد آورد
بود زین سخن نیز با شاه ننگ
شکسته شود دل سپه را به جنگ .
دل لشکر شاه توران سپاه
شکسته شد و تیره شد رزمگاه .
روزی دیوان او را دیده بر سر کوه و اندیشه ٔ هلاک آن کردند و گفتند که تا دل پدر اوشکسته شود و با ما نتواند کوشید... (قصص الانبیاء ص 32).
- شکسته کامی ؛ ناکامی . شکست در آرزو :
در اهل هنر شکسته کامی
به زآنک بود شکسته نامی .
- شکسته کردن ؛ آزرده و ناکام و شکست خورده ساختن :
دشمن مرا شکسته کند دوست دارمش
حاشا که من شکست به دشمن درآورم .
مکن به لون سیه دیگ را شکسته ببین
که از دهان کدام اژدها برون آمد.
- شکسته گشتن ؛ کنایه از دردمند و پریشان و ناتوان گشتن :
شکسته چنان گشته ام بلکه خرد
که آبادیم راهمه باد برد.
|| سست وناتوان و عاجز. (ناظم الاطباء). آنکه علائم پیری در او ظاهر شده است چون خمیدگی پشت و سپیدی موی و غیره . سخت پیر. سخت ضعیف و ناتوان از پیری یا مرض . (یادداشت مؤلف ) :
من نه به وقت خویشتن پیر و شکسته بوده ام
موی سپید میکند چشم سیاه اکدشان .
گفت پیران شکسته ٔ دهرند
در جوانی شکسته باید بود.
به دریافت خاطرها و خدمت فروماندگان و ضعیفان و شکستگان و کسانی که خلق با ایشان نظری و التفاتی ندارند باید که مشغول گردی . (انیس الطالبین ص 28).
- شکسته شدن ؛ پیر شدن . حالت انکسار یافتن . شکسته خاطر و پریشان گشتن :
وگر شکسته شدی چون من و سخن گفتی
به شعر خویش نیارستی افتخار آورد.
- پیر و شکسته شدن ؛ فرتوت و ناتوان و ضعیف گشتن . (یادداشت بخط مؤلف ).
|| شرمنده و خجل و نادم و پشیمان . (ناظم الاطباء). || بیرونق و خراب و ضایع، چون : بازار شکسته و بخت شکسته و لشکرشکسته . (آنندراج ).
- بازار شکسته ؛ بازار بیرونق و کاسد :
به سودای غمت سودی ندیدم
چو بازرگان بازار شکسته .
- بخت شکسته ؛ بخت نامساعد :
مهرش ز مشرق دل من میکند طلوع
زین سان که راست طالع و بخت شکسته ای .
- زر شکسته ؛زر کم عیار. رجوع به همین ترکیب در ذیل زر شود.
- شکسته شدن ؛ کاسته شدن و تنزل کردن . (ناظم الاطباء).
- شکسته نام ؛ بدنام . رسوا :
قلب سخن شکسته نامان
بر ما نتوان بدین بپیوست .
- شکسته نامی ؛ بدنامی . رسوایی :
در اهل هنر شکسته کامی
به زآنک بود شکسته نامی .
- قیمت چیزی شکسته شدن ؛ ارزان و کم ارزش شدن آن . از قدر و اعتبار افتادن آن :
قیمت و عزت کافور شکسته نشده ست
گر ز کافور به آمد بسوی موش پنیر.
- کار شکسته ؛ کار بیرونق و خراب . (از آنندراج ) :
آشفتگی کار دل افکنده ز پایم
کز پای شکسته ست بتر کار شکسته .
- گلزار شکسته ؛ گلزار بی رونق و خراب . (آنندراج ) :
برون کردم ز پا خار شکسته
برون رفتم ز گلزار شکسته .
|| اندکی مال یا ملک . (یادداشت مؤلف ) : در بها ستدن از سه گونه احسان بود، یکی بعضی کم کردن ، دیگر شکسته و نقدی که بتر بود ستاندن و دیگر مهلت دادن . (کیمیای سعادت ).
از حادثه ای که هرچه زو گویم هست
هرچند که بشکست مرا هیچ نبست
گفتند شکسته ای به دست آورده ست
آورده ام آن شکسته لیکن همه دست .
|| باطل شده . زایل شده . از میان رفته . از اعتبار افتاده . (یادداشت مؤلف ). عمل و وظیفه ٔ دینی مانند نماز و روزه و وضو و توبه که باطل شده باشد.
- شکسته پیمان ؛ استعاره ٔ مشهور است . (آنندراج ). که پیمان شکسته باشد :
همچون دل خود شکسته پیمان
با یار ز کار خود پشیمان .
- شکسته شدن ؛ از بین رفتن . زایل شدن . کم شدن . (یادداشت مؤلف ). زایل گشتن . از میان رفتن . فرونشستن . کاستن : پس بضرورت دارویی که به یک درجه سرد کند به آن بیامیزند تا حرارت دارو شکسته شود. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). و اگر به بعض این داروی سردکننده داروی دیگر آمیزند بیشک حرارت داروی نخستین شکسته شود. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
- شکسته شدن هوا ؛ کاسته شدن سرما یا گرما.
- ناشکسته ؛ باطل نشده . وظیفه ٔ دینی که باطل نشده است :
در جهان هر جا که یاد آن لب میگون گذشت
ناشکسته توبه ای نابسته زناری نماند.
|| حرف لکنت دار، چون : سخن شکسته و گفتار شکسته و اقرار شکسته . (آنندراج ) :
سخن شکسته برآید ز تنگی دهنش .
- گفتار شکسته ؛ حرف لکنت دار. (از آنندراج ) :
از آن بدمست نیکو می نماید
لب شیرین و گفتار شکسته .
|| کلمه که از حروف آن بکاهند و حذف کنند: کیخا شکسته ٔ کدخدا است . دخو شکسته ٔ دهخدا است . محرف . (یادداشت مؤلف ). || (اِ) قسمی از خط تحریر. (ناظم الاطباء). خط منکسر. قسمی از خطوط ایرانی : درویش در شکسته ، مثل عماد در نستعلیق است . مقابل نسخ و نستعلیق . یکی از هفت قلم جدید. (یادداشت مؤلف ). یکی از انواع خطوط فارسی که در آن بیشتر حروف بهم متصل شوند و برای سرعت تحریر (مخصوصاً در نامه نگاریها) بکار رود، و آن همان خط باریک قدیم است که درویش عبدالمجید آنرا اصلاح و تکمیل کرد.(فرهنگ فارسی معین ) :
ای گشته مثل به خوشنویسی ز نخست
مفتاح خزائن هنر خامه ٔ توست
تا کرده خدا لوح و قلم را ایجاد
ننوشته کسی شکسته را چون تو درست .
اگر خطی بنویسی خط شکسته نویس
شکستگان تو خط شکسته خوش دارند.
- شکسته نستعلیق ؛ نستعلیق شکسته . قسمی از خط نستعلیق . (یادداشت مؤلف ).
|| کسر، در اصطلاح حساب . (یادداشت مؤلف ) : این [ یعنی فرد] آن است که به دو نیم نتوان کرد تا شکسته با وی یاد نکنی . (التفهیم ). || (ص ) چین خورده . (یادداشت مؤلف ). باشکنج . شکن یافته :
شکسته زلف تو تازه بنفشه ٔ طبری است
رخ و دو عارض تو تازه لاله و نسرین .
|| چشم بزیر افتاده . با پلک بهم نزدیک شده . (یادداشت مؤلف ) : یک چشم اندک مایه شکسته داشتی ازعادت نه از خلقت . (راحةالصدور راوندی ).
- چشم شکسته ؛ که آب ریزد از مرضی . (یادداشت مؤلف ).
|| کوه و دره ای که قسمتهایی از آن بمرور ریزش کرده و شیبهای تند دیوار گونه در آن پدید آمده است . شکستگی :
نشیمنْش گفت آن شکسته دره
که بینی پر از دود و دم یکسره .
کهش پر دهار و شکسته دره
دهارش همه کان زر یکسره .
این نواحی در میان شکسته ها و نشیب افرازها خاکین و سنگین بر مثال خرقان . (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 143).
- شکسته کوه ؛ کوهی که ریزش کرده باشد : گوسفندان را با شکسته کوهی راند و بر سر آن کوه شد. (تفسیر ابوالفتوح رازی ج 2 ص 28).
|| طی . نورد.تاه . لا. (یادداشت مؤلف ) : اثناء؛ شکسته ومیانه های چیزی . (رشید وطواط).
شکسته دری دید پهن و دراز
بیامد خداوند و بردش نماز.
هزار خار شکسته در او و خسته از آن
به چند جای سر و روی و پشت و پهلوو بر.
بس پربهاست عمر ولیکن شکسته به
آن جام گوهری که در او خون خود خورم .
که سهل است لعل بدخشان شکست
شکسته نشاید دگرباره بست .
رتام ؛ شکسته و ریزه شده . مرثوم ؛ شکسته از هر چیزی . (منتهی الارب ).
- شکسته بیخ ؛ که بیخ و بن وی شکسته باشد :
من شاخ وفاو مردمی را
کی چون تو شکسته بیخ و نردم .
- شکسته جام ؛ که جام وی شکسته باشد. که جام خود را شکسته باشد. کنایه از کسی که به قصد توبه جام می بشکند :
محتسب گویی به ماه روزه جام می شکست
کآن شکسته جام را رسوای خاور ساختند.
- شکسته جامی ؛ جام شکسته داشتن :
سعدی چو ترک هستی گفتی ز خلق رستی
از سنگ غم نباشد بعد از شکسته جامی .
و رجوع به ترکیب شکسته جام شود.
- شکسته شدن ؛ مکسور شدن و از هم جدا شدن و خرد شدن . (از ناظم الاطباء). انکسار. خرد شدن . (از یادداشت مؤلف ): انجزاع ، هزم ؛ شکسته شدن عصا. تهزع ؛ شکسته شدن چوب و جز آن . (منتهی الارب ).
- || کمتر سخت و شدید شدن . (ناظم الاطباء) : اگر خصم را معاودتی باشد و عجزی افتد چون هوا شکسته شود و فصل خزان دررسد گرگان به دست است . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 114).
- شکسته کمان ؛ که کمان وی شکسته باشد :
به تو هرکه یازد به تیر و کمان
شکسته کمان باد و تیره روان .
- شکسته گردیدن ؛ شکسته شدن . انکسار. تکسر. (یادداشت مؤلف ): تجزع ، شکسته گردیدن عصا. تیهور؛ آنچه شکسته گردد از ریگ توده .(منتهی الارب ).
- کشتی شکسته ؛ آنکه کشتی اش شکسته باشد. کنایه از درمانده و نومید به سبب از دست رفتن وسیله ٔ نجات : کاروان زده و کشتی شکسته و مرد زیان رسیده را تفقدی نماید. (گلستان ).
کشتی شکستگانیم ای باد شرطه برخیز
باشد که بازبینیم دیدارآشنا را.
|| دونیم شده . جداشده از هم :
برون کردم ز پا خار شکسته
برون رفتم ز گلزار شکسته .
|| ترکیده و منشق شده . (ناظم الاطباء). در عرف بر چیزی اطلاق شود که کسری داشته باشد هرچند اجزای آن بالفعل متفرق نباشد بخلاف خرد که در این صورت تفرق بالفعل لازم است . (از آنندراج ). ترک و قاچ برداشته . درز و شکاف یافته ، چون : دیوار شکسته . (یادداشت مؤلف ): پادیر؛ چوبی بود که پیش دیوار شکسته نهند مانند ستون تا دیوار نیفتد. (از لغت فرس اسدی ). || ترک ومو که بر اثر ضربت به استخوانی از استخوانهای بدن یا خاصه پا است . پا یا دست آسیب دار. عضوی که شکستگی استخوان پیدا کرده باشد. (یادداشت مؤلف ). استخوان ترک و مویه برداشته ٔ اندام خاصه دست و پا بر اثر ضربت یا زمین خوردگی و جز آن : جبر، چوبها که بر شکسته بندند. (منتهی الارب ) : از شکسته ٔ خود مومیایی دریغ نمی باید داشت . (مرزبان نامه ). هر اشک ناروان روان گردد و هر رخساره ٔ خراشیده و هر گریبان چاک و هر سینه ٔ ملطوم و هر پهلو شکسته و درافتاده بر خاک . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 445). از پای شکسته چه سیر آید و ازدست تهی چه خیر. (گلستان ).
- شکسته استخوان ؛ استخوان شکسته . استخوان که از جایش دررفته و یا آسیب دیده باشد.
- || شکسته استخوان ؛ شخصی که استخوانش شکسته باشد: شکسته استخوان داند بهای مومیایی را.
- شکسته اندام ؛ که عضوی از اعضای وی شکسته باشد: ناقة کسیر؛ ناقه ٔ شکسته اندام . (منتهی الارب ).
- شکسته بستن ؛ تجبیر. جبر. اجتبار. (منتهی الارب ). استخوان شکستگی یافته را با چوب و جز آن بستن جبر را. (یادداشت مؤلف ): جبر؛ شکسته را دربستن . (تاج المصادر بیهقی ) (دهار). تجبیر؛ شکسته را دربستن . (دهار). اجتبار؛ دربسته شدن شکسته . (از تاج المصادر بیهقی ).
- شکسته بینی ؛ رتیم . (یادداشت مؤلف ).
- شکسته پشت ؛ آنکه پشت وی شکسته باشد.
- || کنایه از خوار و مخزول . (از یادداشت مؤلف ). مخزول . اخزل . (منتهی الارب ). پریشان حال و آشفته . بریخ . (یادداشت مؤلف ). خزل ؛شکسته پشت گردیدن . (منتهی الارب ) :
همی شدید به بیچارگی هزیمتیان
شکسته پشت و گرفته گریغ را هنجار.
- شکسته دندان ؛ افرم . (یادداشت مؤلف ): افرم ؛ مرد شکسته دندان . اهتم ؛مرد شکسته دندان پیشین . (منتهی الارب ).
- شکسته سر ؛مأموم . آنکه سر شکسته دارد. مشجوج . (یادداشت مؤلف ). اشج . (تاج المصادر بیهقی ): اسلاع ؛ شکسته سر گردیدن .(منتهی الارب ) :
قلم بخت من شکسته سر است
موی در سر به طالع هنر است .
ای دایگان عالم دیدی کز اهل شروان
از کوزه ٔ یتیمان هستم شکسته سرتر.
- پشت شکسته ؛ پشت خردشده . پشت کسی انکسار پیدا کرده .
- || کنایه از حالت پریشان و آشفته :
از پشت شکسته ٔ وفا به
بازوی زمان کمان ندیده ست .
|| مجروح و خسته . (ناظم الاطباء). زخمی . جراحت برداشته :
بیامدسروش خجسته دمان
مزن گفت کو را [ ضحاک را ] نیامد زمان
همیدون شکسته ببندش چو سنگ
ببر تا دو کوه آیدت پیش تنگ .
دوای خسته و جبر شکسته کس نکند
مگر کسی که یقینش بود به روز یقین .
به روزگار سلامت شکستگان دریاب
که جبر خاطر مسکین بلا بگرداند.
- شکار شکسته ؛ فریسه . (زمخشری ).
|| اشتر یا استر که پای او شکسته باشد. مثل : شکسته در قطار افکندن ؛ اشتر که قلم پای او آسیب دیده است . (از یادداشت مؤلف ).
- شکسته در قطار انداختن ؛ مراد اشتر پای شکسته را داخل قطار اشتران کردن است . (یادداشت مؤلف ).
- || با ایجاد ضعفی در امری مانع سرعت پیشرفت آن شدن .(از یادداشت مؤلف ).
- شکسته شدن ؛ از پا افتادن . از پا درآمدن : پادشاه ... به دو دست بر سر و روی شیر زد چنانکه شکسته شد و بیفتاد. (تاریخ بیهقی ).
|| ناتمام . ناکامل . مقابل درست . مقابل تمام . (از یادداشت مؤلف ) :
شکسته متاعی که در دست توست
از آن به که در دست دشمن درست .
- شکسته داشتن نَفَس در کام ؛ شکستن نَفَس در دهان . حبس نفس در سینه :
زآن بیم که از نفس بمیرد
در کام نفس شکسته دارم .
- شکسته و بسته ؛ شکسته بسته . پریشان : غلامان سرایی نیز دررسیدند شکسته و بسته . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 497). و رجوع به ماده ٔ شکسته بسته شود.
- زبان شکسته و بسته ؛ زبان که قادر به ادای صحیح کلمات و مقاصد نباشد. زبان نارسا. بیان نامفهوم :
من خود اندیشه ناک پیوسته
زین زبان شکسته و بسته .
و رجوع به ماده ٔ شکسته بسته شود.
- نماز شکسته ؛ نماز قصر. صلوة قصر. نماز کاروانی . نماز سفر. نماز مسافر. مقابل تمام . (یادداشت مؤلف ).
|| تمام . کامل . بسررسیده . پایان یافته . (یادداشت مؤلف ).
- شکسته گشتن آرزو ؛ انجاز. برآورده شدن . برآمدن . (یادداشت مؤلف ) :
شد کعبه ٔ زوار درش زآنکه برآن در
گشت آرزوی سینه ٔ زوار شکسته .
|| خراب . مخروبه . ویران . خراب شده . ویران شده . (یادداشت مؤلف ) :
بسا شکسته بیابان که باغ خرم بود
و باغ خرم گشت آن کجابیابان بود.
سرو بنان کنده و گلشن خراب
لاله ستان خشک و شکسته چمن .
به گودرز گفتند کاین کار توست
شکسته به دست توگردد درست .
انهجام ، تجرجم ؛ شکسته وویران گردیدن . انهمار، تهکم ، انهداد؛ شکسته و ویران شدن . هائر؛ بنای شکسته و ویران . هاری ؛ بنای شکسته . (منتهی الارب ). || مغلوب گشته . (ناظم الاطباء). مقهور. مغلوب . شکست خورده . شکست یافته . (یادداشت مؤلف ) :
به یک زمان سپه بیکرانه را بشکست
شکستگان را بگرفت و جمله داد امان .
هرچه داشتند به دست امیر محمود و لشکر وی افتاد و امیر خراسان آمد شکسته و بی عدت به بخارا. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 656). پس ناگاه طاهر بر سر او تاخت و او را شکسته و منهزم به جان بادغیس انداخت . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 35).
- شکسته سپه ؛ سپاه شکسته . لشکر مغلوب :
راست گفتی که شکسته سپه خانندی
پیش محمود شه ایران در دشت کتر.
- شکسته شدن ؛ مغلوب شدن . شکست یافتن . هزیمت یافتن : هر دو سپاه با یکدیگر برآویختند و حربی کردند سخت و ترکان شکسته شدند و مسلمانان غنیمت بسیار یافتند. (ترجمه ٔ تاریخ طبری بلعمی ).
یاسمن آمد به مجلس با بنفشه دست سود
حمله کردند و شکسته شد سپاه بادرنگ .
بسازند تا گردد آن رزمگاه
شکسته شود شهر گیرد پناه .
با اسکندر رومی او را حربها افتاد و چند بار شکسته شد. (مجمل التواریخ و القصص ). معتضد چند بار سپاه فرستاد و شکسته شدند و بازآمدند. (مجمل التواریخ و القصص ).
بیرون شدن به صحرا و مصاف کردن و شکسته شدن ایشان و پناه بردن به قلعه ٔ سمور. (راحةالصدور راوندی ).
مصاف لشکر بدعت همی شکسته شود
چو چرخ رایت احمد به صحن بطحا زد.
- شکسته گردیدن سپاه ؛ مغلوب شدن سپاه :
به یک مرد گردد شکسته سپاه
همیدونْش یک مرد دارد نگاه .
و رجوع به ترکیب شکسته شدن شود.
- لشکر شکسته ؛ سپاه شکست خورده و مغلوب . جیش منهزم . (یادداشت مؤلف ) :
رویت به زلف پرچین تسخیر ملک دل کرد
فتحی چنین که کرده ست با لشکر شکسته ؟
|| هزیمت یافته . (از ناظم الاطباء). || متفرق . پریشان . (یادداشت مؤلف ) :
قرارم چون شکسته کاروان است
روانم چون کشفته دودمان است .
- مثل لشکر شکسته ؛ لشکر پراکنده و متفرق . بسبب مغلوب شدن از خصم مثل لشکر شکسته آمدن ؛ متفرق و پراکنده و تک تک آمدن .(از یادداشت مؤلف ).
|| بتنگ آمده . || متکبر. (از ناظم الاطباء). || متواضع. فروتن :
گفت پیران شکسته ٔ دهرند
در جوانی شکسته باید بود.
- شکسته ٔ کسی ؛ ارادتمند و فروتن و متواضع نسبت به او :
اگر خطی بنویسی خط شکسته نویس
شکستگان تو خط شکسته خوش دارند.
|| آنکه یا آنچه حالت انکسار دارد. (یادداشت مؤلف ). پریشان . نابسامان . آزرده . رنجور. رنجدیده . رنجیده :
ذکر او در زبان بسته طلب
معرفت دردل شکسته طلب .
کجا توانم پیوست با تو کز همه روی
شکسته چون دل خاقانی است اسبابم .
جای تو در دل شکسته ٔ ماست
که تو ریحان و ما سفال توایم .
یا رب دل شکسته و دین درست ده
کآنجا که این دو نیست وبالیست بیکران .
یا رب دل شکسته ٔ خاقانی آن ِ توست
درد دلش به فیض الهی فرونشان .
شمشیر قوی نیاید از بازوی سست
یعنی ز دل شکسته تدبیر درست .
جانا دل شکسته ٔ سعدی نگاه دار
دانی که آه سوختگان را اثر بود.
دل شکسته که مرهم نهد دگربارش
یتیم خسته که از پای برکند خارَش ؟
گر به جراحت و الم دل بشکستیَم چه غم
می شنوم که دمبدم پیش دل شکسته ای .
دل شکسته بود بارگاه بارخدای
هزار باردر آنجا فرود بار آورد.
طواف کعبه ٔ دل کن نه طوف کعبه ٔ گِل
دل شکسته خداوند را مکان افتاد.
- امثال :
دست شکسته بکار میرود و دل شکسته بکارنمیرود . (امثال و حکم دهخدا). و رجوع به دل شکسته شود.
- پشت و دل شکسته ؛ کنایه از حالت انکسار و آزردگی و ناکامی :
با پشت و دل شکسته آمد
در خدمت تو درست پیمان .
- دل شکسته ؛ پریشان خاطر. ملول . دل آزرده . رنجور :
ای پسر هیچ دل شکسته مباش
کاندرین خانه نیز احرارند.
- دل شکسته ؛ دل که آزرده و رنجیده بود. رجوع به ماده ٔ دل و نیزشواهد شکسته در ذیل همین معنی شود.
- دل شکسته گشتن ؛ ملول و افسرده شدن :
دل شکسته گشت کشتیبان ز تاب
لیک آن دم گشت خاموش از جواب .
- شکسته قامت ؛ که قدش دوتا شده باشد :
سرکوفته و جگردریده
موی از بن گوشها بریده
قامت زده و شکسته قامت
انگیخته از جهان قیامت .
- شکسته گونه ؛ پریشان حال . پریشان گونه :
نخست گفت که جانا ترا چه شد که چنین
شکسته گونه ای و کار بر تو گشته عبر.
و رجوع به ماده ٔ دل شکسته شود.
|| دردمند. (ناظم الاطباء). پریشانحال . پریشان خاطر. ناکام . رنجیده . آزرده خاطر :
بر دل هر شکسته زد غم تو
چون طبق بند از صنیعت تو.
گفتند علی تکین سخت شکسته و متحیر شده است که مردمش کم آمده است . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 353).
نوبت خواجگی زنم بهر هوای تو مگر
نشکند از شکستگان قدر هوای چون تویی .
خاقانی را شکسته دیدی بدرست
گفتی که ز چاره دست میباید شست .
اگر توقع بخشایش خدایت هست
به چشم عفو و کرم بر شکستگان بخشای .
با چون خودی درافکن اگر پنجه می کنی
ما خود شکسته ایم چه باشد شکست ما.
رحمت کن اگر شکسته ای را
صبر از دل بیقرار برگشت .
چو برشکست صبا زلف عنبرافشانش
به هر شکسته که پیوست تازه شد جانش .
من شکسته ٔ بدحال زندگی یابم
در آن زمان که به تیغ غمت شوم مقتول .
بدین شکسته ٔ بیت الحزن که می آرد
نشان یوسف دل ازچَه ِ زنخدانش .
- شکسته آمدن ؛ با ترس و لرز حرکت کردن . آهسته و به حال ناتوانی و دهشت و اضطراب راه رفتن :
می دود بی دهشت وگستاخ او
خشمگین و تند و تیز و ترشرو
کز شکسته آمدن تهمت بود
وز دلیری رفع هر ریبت بود.
- شکسته خاطر شدن ؛ دل آزرده شدن . رنجیده خاطر گشتن : چون این خبر به من رسید قوی شکسته خاطر شدم . (انیس الطالبین ص 227).
- شکسته شدن ؛ در اثر پیری یا بیماری و یا اندوه بسیار، ضعیف و ناتوان شدن . (یادداشت مؤلف ).
- || آزرده و پریشان گشتن :
به مهتر چنین گفت مرد دبیر
که این نامه بر گرز و تیغ است و تیر
شکسته شد آن مرد جنگ آزمای
از آن پرسخن نامه ٔ سوفرای .
ای دل خاقانی از سخن چه گشاید
شو که شد اهل سخن تمام شکسته .
استخراب ؛ شکسته شدن از مصیبت . ختو؛ شکسته شدن از اندوه یا بیم یامرض . هجوع ؛ شکسته شدن از گرسنگی . (منتهی الارب ).
- شکسته شدن دل کسی ؛ آزرده و رنجور شدن . مصاب و رنجیده خاطر گشتن او :
گر او با تهمتن نبرد آورد
سر خویشتن زیر گرد آورد
بود زین سخن نیز با شاه ننگ
شکسته شود دل سپه را به جنگ .
دل لشکر شاه توران سپاه
شکسته شد و تیره شد رزمگاه .
روزی دیوان او را دیده بر سر کوه و اندیشه ٔ هلاک آن کردند و گفتند که تا دل پدر اوشکسته شود و با ما نتواند کوشید... (قصص الانبیاء ص 32).
- شکسته کامی ؛ ناکامی . شکست در آرزو :
در اهل هنر شکسته کامی
به زآنک بود شکسته نامی .
- شکسته کردن ؛ آزرده و ناکام و شکست خورده ساختن :
دشمن مرا شکسته کند دوست دارمش
حاشا که من شکست به دشمن درآورم .
مکن به لون سیه دیگ را شکسته ببین
که از دهان کدام اژدها برون آمد.
- شکسته گشتن ؛ کنایه از دردمند و پریشان و ناتوان گشتن :
شکسته چنان گشته ام بلکه خرد
که آبادیم راهمه باد برد.
|| سست وناتوان و عاجز. (ناظم الاطباء). آنکه علائم پیری در او ظاهر شده است چون خمیدگی پشت و سپیدی موی و غیره . سخت پیر. سخت ضعیف و ناتوان از پیری یا مرض . (یادداشت مؤلف ) :
من نه به وقت خویشتن پیر و شکسته بوده ام
موی سپید میکند چشم سیاه اکدشان .
گفت پیران شکسته ٔ دهرند
در جوانی شکسته باید بود.
به دریافت خاطرها و خدمت فروماندگان و ضعیفان و شکستگان و کسانی که خلق با ایشان نظری و التفاتی ندارند باید که مشغول گردی . (انیس الطالبین ص 28).
- شکسته شدن ؛ پیر شدن . حالت انکسار یافتن . شکسته خاطر و پریشان گشتن :
وگر شکسته شدی چون من و سخن گفتی
به شعر خویش نیارستی افتخار آورد.
- پیر و شکسته شدن ؛ فرتوت و ناتوان و ضعیف گشتن . (یادداشت بخط مؤلف ).
|| شرمنده و خجل و نادم و پشیمان . (ناظم الاطباء). || بیرونق و خراب و ضایع، چون : بازار شکسته و بخت شکسته و لشکرشکسته . (آنندراج ).
- بازار شکسته ؛ بازار بیرونق و کاسد :
به سودای غمت سودی ندیدم
چو بازرگان بازار شکسته .
- بخت شکسته ؛ بخت نامساعد :
مهرش ز مشرق دل من میکند طلوع
زین سان که راست طالع و بخت شکسته ای .
- زر شکسته ؛زر کم عیار. رجوع به همین ترکیب در ذیل زر شود.
- شکسته شدن ؛ کاسته شدن و تنزل کردن . (ناظم الاطباء).
- شکسته نام ؛ بدنام . رسوا :
قلب سخن شکسته نامان
بر ما نتوان بدین بپیوست .
- شکسته نامی ؛ بدنامی . رسوایی :
در اهل هنر شکسته کامی
به زآنک بود شکسته نامی .
- قیمت چیزی شکسته شدن ؛ ارزان و کم ارزش شدن آن . از قدر و اعتبار افتادن آن :
قیمت و عزت کافور شکسته نشده ست
گر ز کافور به آمد بسوی موش پنیر.
- کار شکسته ؛ کار بیرونق و خراب . (از آنندراج ) :
آشفتگی کار دل افکنده ز پایم
کز پای شکسته ست بتر کار شکسته .
- گلزار شکسته ؛ گلزار بی رونق و خراب . (آنندراج ) :
برون کردم ز پا خار شکسته
برون رفتم ز گلزار شکسته .
|| اندکی مال یا ملک . (یادداشت مؤلف ) : در بها ستدن از سه گونه احسان بود، یکی بعضی کم کردن ، دیگر شکسته و نقدی که بتر بود ستاندن و دیگر مهلت دادن . (کیمیای سعادت ).
از حادثه ای که هرچه زو گویم هست
هرچند که بشکست مرا هیچ نبست
گفتند شکسته ای به دست آورده ست
آورده ام آن شکسته لیکن همه دست .
|| باطل شده . زایل شده . از میان رفته . از اعتبار افتاده . (یادداشت مؤلف ). عمل و وظیفه ٔ دینی مانند نماز و روزه و وضو و توبه که باطل شده باشد.
- شکسته پیمان ؛ استعاره ٔ مشهور است . (آنندراج ). که پیمان شکسته باشد :
همچون دل خود شکسته پیمان
با یار ز کار خود پشیمان .
- شکسته شدن ؛ از بین رفتن . زایل شدن . کم شدن . (یادداشت مؤلف ). زایل گشتن . از میان رفتن . فرونشستن . کاستن : پس بضرورت دارویی که به یک درجه سرد کند به آن بیامیزند تا حرارت دارو شکسته شود. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). و اگر به بعض این داروی سردکننده داروی دیگر آمیزند بیشک حرارت داروی نخستین شکسته شود. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
- شکسته شدن هوا ؛ کاسته شدن سرما یا گرما.
- ناشکسته ؛ باطل نشده . وظیفه ٔ دینی که باطل نشده است :
در جهان هر جا که یاد آن لب میگون گذشت
ناشکسته توبه ای نابسته زناری نماند.
|| حرف لکنت دار، چون : سخن شکسته و گفتار شکسته و اقرار شکسته . (آنندراج ) :
سخن شکسته برآید ز تنگی دهنش .
- گفتار شکسته ؛ حرف لکنت دار. (از آنندراج ) :
از آن بدمست نیکو می نماید
لب شیرین و گفتار شکسته .
|| کلمه که از حروف آن بکاهند و حذف کنند: کیخا شکسته ٔ کدخدا است . دخو شکسته ٔ دهخدا است . محرف . (یادداشت مؤلف ). || (اِ) قسمی از خط تحریر. (ناظم الاطباء). خط منکسر. قسمی از خطوط ایرانی : درویش در شکسته ، مثل عماد در نستعلیق است . مقابل نسخ و نستعلیق . یکی از هفت قلم جدید. (یادداشت مؤلف ). یکی از انواع خطوط فارسی که در آن بیشتر حروف بهم متصل شوند و برای سرعت تحریر (مخصوصاً در نامه نگاریها) بکار رود، و آن همان خط باریک قدیم است که درویش عبدالمجید آنرا اصلاح و تکمیل کرد.(فرهنگ فارسی معین ) :
ای گشته مثل به خوشنویسی ز نخست
مفتاح خزائن هنر خامه ٔ توست
تا کرده خدا لوح و قلم را ایجاد
ننوشته کسی شکسته را چون تو درست .
اگر خطی بنویسی خط شکسته نویس
شکستگان تو خط شکسته خوش دارند.
- شکسته نستعلیق ؛ نستعلیق شکسته . قسمی از خط نستعلیق . (یادداشت مؤلف ).
|| کسر، در اصطلاح حساب . (یادداشت مؤلف ) : این [ یعنی فرد] آن است که به دو نیم نتوان کرد تا شکسته با وی یاد نکنی . (التفهیم ). || (ص ) چین خورده . (یادداشت مؤلف ). باشکنج . شکن یافته :
شکسته زلف تو تازه بنفشه ٔ طبری است
رخ و دو عارض تو تازه لاله و نسرین .
|| چشم بزیر افتاده . با پلک بهم نزدیک شده . (یادداشت مؤلف ) : یک چشم اندک مایه شکسته داشتی ازعادت نه از خلقت . (راحةالصدور راوندی ).
- چشم شکسته ؛ که آب ریزد از مرضی . (یادداشت مؤلف ).
|| کوه و دره ای که قسمتهایی از آن بمرور ریزش کرده و شیبهای تند دیوار گونه در آن پدید آمده است . شکستگی :
نشیمنْش گفت آن شکسته دره
که بینی پر از دود و دم یکسره .
کهش پر دهار و شکسته دره
دهارش همه کان زر یکسره .
این نواحی در میان شکسته ها و نشیب افرازها خاکین و سنگین بر مثال خرقان . (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 143).
- شکسته کوه ؛ کوهی که ریزش کرده باشد : گوسفندان را با شکسته کوهی راند و بر سر آن کوه شد. (تفسیر ابوالفتوح رازی ج 2 ص 28).
|| طی . نورد.تاه . لا. (یادداشت مؤلف ) : اثناء؛ شکسته ومیانه های چیزی . (رشید وطواط).