ستان
لغت‌نامه دهخدا
ستان . [ س ِ ] (ص ، ق ) برپشت خوابیده . (برهان ). پشت بازافتاده و به پشت خوابیده . (آنندراج ). بازخفته بقفا. (حفان ). بر قفا خفته . (صحاح الفرس ). برپشت غلطیدن . (شرفنامه ). بر پشت بازخفته . (اوبهی ). کسی که بر پشت خود خوابیده باشد. (غیاث ) :
یاد کن زیرت اندرون تن شوی
تو بر او خوار خوابنیده ستان .
دو زآن پیمبر بشکست و هر دوان آن روز
فکنده بود ستان پیش کعبه پای بسر.
از پی آنکه مرا تو صله ها دادی و من
اندر آن وقت بخیمه در خوش خفته ستان .
این ز اسب اندر فتاده سرنگون
وآن بزیر پای اسب اندر ستان
هر ماه بشهری علم شاهی شاهان
زیر سم اسبانْش نگون باد و ستان باد.
گذری گیر از آن پس بسوی لاله ستان
طوطیان بین همه منقار بپر خفته ستان .
فکنده سر نیزه ٔ جان ستان
یکی را نگون و یکی را ستان .
روی نخواهی که بقبله کنی
تات نخوابند چو تخته ستان .
ناصرخسرو (دیوان چ کتابخانه ٔ طهران ص 317).
شاد باش ای مطاع فتنه نشان
ای ز امن تو خفته فتنه ستان .
رفتن مراز بند بزانوست یا به دست
خفتن چو حلقه هاش نگونست یا ستان .
او را یافت به ستان خفته . (تفسیر ابوالفتوح ).
می فتند از پرّ تیرت بر زمین شیران نگون
می پرند از فرّ عدلت بر هوا مرغان ستان .
شیر گردون چو عکس شیر در آب
پیش شیر علم ، ستان باشد.
وز زلزله ٔحمله چنان خاک بجنبد
کز هم نشناسند نگون را و ستان را.
دیریست که این فلک نگون است
زودش چو زمن ستان ببینم .
پیل باید تا چو خسبد او ستان
خواب بیند خطه ٔ هندوستان .
آن بیابان پیش او چون گلستان
می فتاد از خنده او چون گل ستان .
از غزا بازآمدند آن تازیان
اندر آخر جمله افتاده ستان .
|| (نف مرخم ) ستاننده را گوینده که چیزی گیرنده باشد. (برهان ): جانستان . دادستان . دل ستان . کین ستان . گیتی ستان . ملک ستان . می ستان :
گه حمله از نیزه ٔ جانستان
سر آورد بر نامداران زمان .
سال و مه لشکرکش و لشکرشکن
روز و شب کشورده و کشورستان .
ولایت ستان بلکه آفاق گیر.
تو بوسه داده چهره ٔ سنگ سیاه را
رضوان ز خاکپای تو بوسه ستان شده .
زلف تو شیطان ممالک فریب
روی تو سلطان ممالک ستان .
عاقبت پیک جان ستان آمد
تا گرفتار الامان آمد.
نه دل دامن دل ستان میکشد
که مهرش گریبان جان میکشد.
درم به جور ستانان زر به زینت ده
بنای خانه کنانند و بام قصر اندای .
بگوی آنچه دانی که حق گفته به
نه رشوت ستانی و نه عشوه ده .
|| (ص ) بی صبر و طاقت . (صحاح الفرس ) (غیاث ). || (اِ) مخفف آستان که جای کفش کندن است در خانه ها. (برهان ) :
بجای شنگرف اندر نگارهاش عقیق
بجای ساروج اندر ستانهاش درر.
ور صدایی آید از طاق فلک
هم فلک کیوان ستان میخواندش .
|| (فعل امر) امر به این معنی هم هست یعنی بستان و بگیر. (برهان ). امر به ستاندن . (رشیدی ) (آنندراج ).
|| َِستان ، سِتان ؛ (پسوند) جای انبوهی چیزها چون گلستان و هندوستان و نیستان و نرگسستان و سیستان . (آنندراج )(غیاث ). در ترکیبات مفهوم محل ، ناحیه ، شهر، جهان و مانند آنها دهد. این پسوند برای ساختن اسماء مکان و اسماء زمان (فقط در زمستان و تابستان ) بکار رود. پارسی باستان و اوستا «ستانه » (جا، محل )، پهلوی «ستان » ، ارمنی عاریتی و دخیل «ستن » ، هندی باستان «ستهنه » (جا، محل ) و «ستهانه » از ریشه ٔ «ستا» (در اوستا و پارسی باستان بمعنی ستادن و ایستادن ). (حاشیه ٔ برهان قاطع چ معین ) :
بنفشه زلف من آن آفتاب ترکستان
همی بنفشه پدید آرد از دو لاله ستان .
تا در سَمَنْسِتان نتوان یافتن سمن
چون باد مهرگان بوزد بر سَمَنْت آن .
گذری گیر از آن پس بسوی لاله ستان
طوطیان بین همه منقار بپر خفته ستان .
چنانکه لشکر کوفه قهستان ، و... و طبرستان بگشادند. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 120). و جیرستان (قلعه نامی )، مجلس مسعودسعد به جیرستان بوده است . (رجوع شود به چهارمقاله ).
بود در روضه گاه آن بستان
چمنی بر کنار سروستان .
بگیرد سر زلف آن دلستان
ز خانه خرامد سوی گلستان .
چون بود آن چون که از چونی رهد
در حیاتستان بی چونی رسد.
زآنکه نیم او ز عیبستان بُده ست
وآن دگر نیمش ز غیبستان بُده ست .
یوسفی جستم لطیف و سیم تن
یوسفستانی بدیدم در تو من .
شب ما روز نباشد مگرآنگاه که تو
از شبستان بدرآیی چو صباح از دیجور.
سروی چو تو می باید تا باغ بیاراید
ور در همه باغستان سروی نبود شاید.
تا که در منزل حیات بود
سال دیگر که در غریبستان .
تنی چند در فرقه ٔ راستان
گذشتیم بر طرف خرماستان .
و نیز در کلمات زیر مزید مؤخر است و معنی مکان دهد: اجارستان . اخترستان . ارمنستان . ارناددوستان (آلبانی ). ازبکستان . افغانستان . انارستان . انجیرستان . انگلستان . باجستان .باغستان . بجستان . بلغارستان . بلوچستان . بوستان (بستان ). بهارستان (میدان ...). بهستان . بیدستان . بیمارستان . پاکستان . تابستان (ظرف زمان ). تاتارستان . تاجیکستان . تاکستان . ترکمنستان . تنگستان . توتستان . تیغستان (در زرگنده ). جادوستان . جاروستان . چینستان . حبشستان . خابورستان . خارستان . خرستان . خلجستان . خمستان . خندستان . خوابستان . خوزستان . داغستان . داورستان . دبستان . دبیرستان . دشتستان . دلستان . دهستان . رزستان . ریگستان . زابلستان . زمستان (ظرف زمان ، زمان سرما). سروستان . سقلابستان . سگستان . سنگستان . سیبستان . شارستان . شبستان . شکرستان . شورستان . شهرستان . صربستان . طبرستان .طخارستان . عربستان . غرجستان . غلغستان . فرنگستان . فرهنگستان . فغستان . فیلستان (قریه ٔ...). قبرستان . قزاقستان . قلمستان . قهستان . قیطره ستان . کابلستان . کاجستان . کارستان . کافرستان . کاولستان . کردستان . کشورستان .کودکستان . کوهستان . کهستان . کهورستان . گرجستان . گلستان . گورستان . لارستان . لاله ستان . لرستان . لشکرستان . لهستان (پُلُنْی ). مارستان . مجارستان . موستان (رز). نارنجستان . نخلستان . نگارستان . نیرنگستان . نیستان . وزیرستان . هندستان . هندوستان . هنرستان .
یاد کن زیرت اندرون تن شوی
تو بر او خوار خوابنیده ستان .
دو زآن پیمبر بشکست و هر دوان آن روز
فکنده بود ستان پیش کعبه پای بسر.
از پی آنکه مرا تو صله ها دادی و من
اندر آن وقت بخیمه در خوش خفته ستان .
این ز اسب اندر فتاده سرنگون
وآن بزیر پای اسب اندر ستان
هر ماه بشهری علم شاهی شاهان
زیر سم اسبانْش نگون باد و ستان باد.
گذری گیر از آن پس بسوی لاله ستان
طوطیان بین همه منقار بپر خفته ستان .
فکنده سر نیزه ٔ جان ستان
یکی را نگون و یکی را ستان .
روی نخواهی که بقبله کنی
تات نخوابند چو تخته ستان .
ناصرخسرو (دیوان چ کتابخانه ٔ طهران ص 317).
شاد باش ای مطاع فتنه نشان
ای ز امن تو خفته فتنه ستان .
رفتن مراز بند بزانوست یا به دست
خفتن چو حلقه هاش نگونست یا ستان .
او را یافت به ستان خفته . (تفسیر ابوالفتوح ).
می فتند از پرّ تیرت بر زمین شیران نگون
می پرند از فرّ عدلت بر هوا مرغان ستان .
شیر گردون چو عکس شیر در آب
پیش شیر علم ، ستان باشد.
وز زلزله ٔحمله چنان خاک بجنبد
کز هم نشناسند نگون را و ستان را.
دیریست که این فلک نگون است
زودش چو زمن ستان ببینم .
پیل باید تا چو خسبد او ستان
خواب بیند خطه ٔ هندوستان .
آن بیابان پیش او چون گلستان
می فتاد از خنده او چون گل ستان .
از غزا بازآمدند آن تازیان
اندر آخر جمله افتاده ستان .
|| (نف مرخم ) ستاننده را گوینده که چیزی گیرنده باشد. (برهان ): جانستان . دادستان . دل ستان . کین ستان . گیتی ستان . ملک ستان . می ستان :
گه حمله از نیزه ٔ جانستان
سر آورد بر نامداران زمان .
سال و مه لشکرکش و لشکرشکن
روز و شب کشورده و کشورستان .
ولایت ستان بلکه آفاق گیر.
تو بوسه داده چهره ٔ سنگ سیاه را
رضوان ز خاکپای تو بوسه ستان شده .
زلف تو شیطان ممالک فریب
روی تو سلطان ممالک ستان .
عاقبت پیک جان ستان آمد
تا گرفتار الامان آمد.
نه دل دامن دل ستان میکشد
که مهرش گریبان جان میکشد.
درم به جور ستانان زر به زینت ده
بنای خانه کنانند و بام قصر اندای .
بگوی آنچه دانی که حق گفته به
نه رشوت ستانی و نه عشوه ده .
|| (ص ) بی صبر و طاقت . (صحاح الفرس ) (غیاث ). || (اِ) مخفف آستان که جای کفش کندن است در خانه ها. (برهان ) :
بجای شنگرف اندر نگارهاش عقیق
بجای ساروج اندر ستانهاش درر.
ور صدایی آید از طاق فلک
هم فلک کیوان ستان میخواندش .
|| (فعل امر) امر به این معنی هم هست یعنی بستان و بگیر. (برهان ). امر به ستاندن . (رشیدی ) (آنندراج ).
|| َِستان ، سِتان ؛ (پسوند) جای انبوهی چیزها چون گلستان و هندوستان و نیستان و نرگسستان و سیستان . (آنندراج )(غیاث ). در ترکیبات مفهوم محل ، ناحیه ، شهر، جهان و مانند آنها دهد. این پسوند برای ساختن اسماء مکان و اسماء زمان (فقط در زمستان و تابستان ) بکار رود. پارسی باستان و اوستا «ستانه » (جا، محل )، پهلوی «ستان » ، ارمنی عاریتی و دخیل «ستن » ، هندی باستان «ستهنه » (جا، محل ) و «ستهانه » از ریشه ٔ «ستا» (در اوستا و پارسی باستان بمعنی ستادن و ایستادن ). (حاشیه ٔ برهان قاطع چ معین ) :
بنفشه زلف من آن آفتاب ترکستان
همی بنفشه پدید آرد از دو لاله ستان .
تا در سَمَنْسِتان نتوان یافتن سمن
چون باد مهرگان بوزد بر سَمَنْت آن .
گذری گیر از آن پس بسوی لاله ستان
طوطیان بین همه منقار بپر خفته ستان .
چنانکه لشکر کوفه قهستان ، و... و طبرستان بگشادند. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 120). و جیرستان (قلعه نامی )، مجلس مسعودسعد به جیرستان بوده است . (رجوع شود به چهارمقاله ).
بود در روضه گاه آن بستان
چمنی بر کنار سروستان .
بگیرد سر زلف آن دلستان
ز خانه خرامد سوی گلستان .
چون بود آن چون که از چونی رهد
در حیاتستان بی چونی رسد.
زآنکه نیم او ز عیبستان بُده ست
وآن دگر نیمش ز غیبستان بُده ست .
یوسفی جستم لطیف و سیم تن
یوسفستانی بدیدم در تو من .
شب ما روز نباشد مگرآنگاه که تو
از شبستان بدرآیی چو صباح از دیجور.
سروی چو تو می باید تا باغ بیاراید
ور در همه باغستان سروی نبود شاید.
تا که در منزل حیات بود
سال دیگر که در غریبستان .
تنی چند در فرقه ٔ راستان
گذشتیم بر طرف خرماستان .
و نیز در کلمات زیر مزید مؤخر است و معنی مکان دهد: اجارستان . اخترستان . ارمنستان . ارناددوستان (آلبانی ). ازبکستان . افغانستان . انارستان . انجیرستان . انگلستان . باجستان .باغستان . بجستان . بلغارستان . بلوچستان . بوستان (بستان ). بهارستان (میدان ...). بهستان . بیدستان . بیمارستان . پاکستان . تابستان (ظرف زمان ). تاتارستان . تاجیکستان . تاکستان . ترکمنستان . تنگستان . توتستان . تیغستان (در زرگنده ). جادوستان . جاروستان . چینستان . حبشستان . خابورستان . خارستان . خرستان . خلجستان . خمستان . خندستان . خوابستان . خوزستان . داغستان . داورستان . دبستان . دبیرستان . دشتستان . دلستان . دهستان . رزستان . ریگستان . زابلستان . زمستان (ظرف زمان ، زمان سرما). سروستان . سقلابستان . سگستان . سنگستان . سیبستان . شارستان . شبستان . شکرستان . شورستان . شهرستان . صربستان . طبرستان .طخارستان . عربستان . غرجستان . غلغستان . فرنگستان . فرهنگستان . فغستان . فیلستان (قریه ٔ...). قبرستان . قزاقستان . قلمستان . قهستان . قیطره ستان . کابلستان . کاجستان . کارستان . کافرستان . کاولستان . کردستان . کشورستان .کودکستان . کوهستان . کهستان . کهورستان . گرجستان . گلستان . گورستان . لارستان . لاله ستان . لرستان . لشکرستان . لهستان (پُلُنْی ). مارستان . مجارستان . موستان (رز). نارنجستان . نخلستان . نگارستان . نیرنگستان . نیستان . وزیرستان . هندستان . هندوستان . هنرستان .