زنجیر
لغت‌نامه دهخدا
زنجیر. [ زِ / زَ ] (اِ) معروف است و به عربی سلسله گویند. (برهان ) (از انجمن آرا) (از آنندراج ). کوچه ، مصرعه ، سبزه ، طره از تشبیهات اوست . (آنندراج ). سلسله و رسن فلزی و مرکب از حلقه های درهم قرار گرفته . (از ناظم الاطباء). و آن رسنی است فلزی ، مرکب از حلقه های متصل بهم . پهلوی «زنجیر» ، در اوراق مانوی (به پارتی ) «زنیچی هر» سلسله . (حاشیه ٔ برهان چ معین ). سلسله و آن طناب گونه ای است از آهن یا فلزی جز آن که از حلقه های درهم افکنده کرده اند . (یادداشت بخط مرحوم دهخدا). رشته ای است مرکب از حلقه ٔ فلزی متصل بهم . سلسله . (فرهنگ فارسی معین ) :
جوان چون بدید آن نگاریده روی
بکردار زنجیر مرغول موی .
فری زآن زلف مشکینش چو زنجیر
فتاده صدهزاران کلج بر کلج .
کلاهی دگر بود مشکین زره
چو زنجیر گشته گره بر گره .
بزد بر کمربند کلباد بر
بر آن بند زنجیر پولاد بر.
یکی حلقه زرین بدی ریخته
از آن چرخ کار اندر آویخته
فروهشته زو سرخ زنجیر زر
بهر مهره ای درنشانده گهر.
بیاراسته طوق یوز از گهر
بدو اندر افکنده زنجیر زر.
صد سخن گوید پیوسته چو زنجیر بهم
که برون ناید از آن صد، سخنی سست و سقیم .
رزبان تاختنی کرد به شهر از رز خویش
در رز بست به زنجیر و به قفل از پس و پیش .
نه بپرورد نشان باشد آژیر همی
نه رهاشان کند از حلقه ٔ زنجیر همی .
و طرازی سخت باریک و زنجیر بزرگ و کمری از هزار مثقال پیروزه ها در او نشانده . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 150).
ترا خط قید علومست و خاطر
چو زنجیر، مر مرکب لشکری را.
به چشم نهان بین ، عیان جهان را
که چشم عیان بین ، نبیند نهان را
جهانست به آهن نشایدْش ْ بستن
به زنجیر حکمت ببند این جهان را.
به زنجیر عنصر ببستندمان
چو دیوانگان چون به بنداندریم .
خاقانی از هوایت در حلقه ٔ ملامت
زنجیرها گسسته وز یکدیگر بریده .
زنجیر همی برم تعویذ همی سوزم
دیوانه چنین خواهد این یار که من دارم .
رحم کن زین بیش زنجیرم مکش
زآنک بیزار است این مجنون ز تو.
ای عجب در عهد ما ظالم کجاست
کو نه اندر حبس و در زنجیر ماست .
پای در زنجیر پیش دوستان
به که با بیگانگان در بوستان .
بر سفره نشان آنکه ترا دشمن جان است
زنجیر سگ هرزه مرس لقمه ٔ نان است .
صید بیابان عشق گر بخورد تیر او
سر نتواند کشید پای ز زنجیر او.
ورت زنجیر آهن بست تقدیر
نباشد چاره شیران را ز زنجیر.
طره ٔ زنجیرم از ریحان بود شاداب تر
می چکد آب حیات از ظلمت سودا مرا.
نارسایی در کمند پیچ و تاب عقل نیست
مصرعه ٔ زنجیر ما سودائیان پیچیده ست .
مرو از راه برون بر اثر نکهت زلف
که سر از کوچه ٔ زنجیر برون می آرد.
سبزه ٔ زنجیر می روید زصحرای جنون
سیر دارد گر نسیمی بی سلاسل بگذرد.
- زنجیر افکندن ؛ زنجیر انداختن . (آنندراج ). به بند کشیدن . دربند آوردن . مقید ساختن . در اسارت آوردن :
کس رهایی از سر زلفش کجا دارد نصیر
زلف او بر پای دل می افکند زنجیر را.
- زنجیرالدراهم ؛ زنجیل الدراهم . در نقودالعربیه این کلمه در شمار سکه های جدید آمده که بعد از عصر عباسی متداول گردیده است . رجوع به نقودالعربیه و زنجیل شود.
- زنجیر انداختن ؛ زنجیر افکندن :
لبت از خط زده بر پای مسیحازنجیر
زلفت انداخته بر گردن بیضا زنجیر.
رجوع به ترکیب قبل شود.
- زنجیرباف ؛ در تداول خراسان ، به معنی زنجیرساز است و این کلمه در بازی معروفی بدینسان شروع می شود: اوستا (یا عمو) زنجیرباف ... زنجیر مو بافتی ... پشت کوه انداختی ...
- زنجیربان ؛ نگهبان محبوسان و بندیان . (آنندراج ). زندانبانی که مأمور زنجیر کردن متهمان و محکومان است .(فرهنگ فارسی معین ) :
چو مرغ دل به آن زلف آشیان کرد
پریشانی مرا زنجیربان کرد.
- زنجیر بریدن ؛ از بند رها شدن . از بند بدر آمدن . از قید در آوردن . از قید و بند رهایی دادن :
بریدند زنجیر شیران من
دلیرند بر خون دلیران من .
- زنجیر بستن ؛ مقید ساختن . در بند آوردن :
زنی دیگر به زنجیری ببسته
به پیشش مرد بر زانو نشسته .
- || گرداگرد چیزی را فراگرفتن :
گهی بر گرد شط بستند زنجیر
ز مرغ و ماهی افکندند نخجیر.
پروین ز چه پنهان شد در لعل شکربارش
زنجیر که بست از شب گرد مه رخسارش .
- زنجیرپاره کردن ؛ زنجیر بریدن :
زخم ما چون ماه نو تا گوشه ٔ ابرو نمود
تیغ چون دیوانگان زنجیر جوهر پاره کرد.
- زنجیرجعد ؛ آنکه زلفهای وی بشکل زنجیر باشد. (ناظم الاطباء). زنجیرزلف . که زلفش چون زنجیر، مرغول و مجعد و حلقه در حلقه باشد :
هم بت زنجیرجعدی هم بت زنجیرزلف
هم بت لاله جبینی هم بت لاله رخان .
رجوع به زنجیرزلف شود.
- زنجیرخائی ؛ خائیدن زنجیر. زنجیر بریدن . زنجیر خائیدن . نرم کردن زنجیر :
چو قفل آزمائی به هرمس رسید
به زنجیرخائی درآمد کلید.
رجوع به ترکیب بعد شود.
- زنجیرخائیدن ؛ جویدن و سودن و نرم کردن زنجیر. بریدن آن را :
گرچه از شمشیر او بالین بستر ساختست
همچنان زنجیر می خاید ز جوهر خون من .
- زنجیرخانه ؛ زندانی که متهم و محکوم را در آن زنجیر کنند. (فرهنگ فارسی معین ).
- زنجیر خم ؛ ظاهراً زنجیری که بر دسته و گردن خم ها می بستند استواری را. و صاحب آنندراج و بهار عجم بیت زیر را شاهد این ترکیب آورده بی آنکه در باره ٔ آن بشرح و تفسیری پردازند :
مغنی ز خمخانه مندل بساز
ز زنجیر خم ها جلاجل بساز.
- زنجیر داد ؛ زنجیری که بر در ملوک و سلاطین بستندی تا وقت و بی وقت دادخواه آمده و حرکت دادی و ایشان آگاه شده بداد او رسیدندی و در اصل واضع آن نوشیروان است . (آنندراج ). زنجیری بود معلق بر در قصر سلطنتی نوشیروان که هر ستم رسیده و مظلومی چون آن زنجیر را حرکت می داد، می توانست برای درخواست عدالت بدون واسطه بر شخص شاهنشاه ورود کند. (ناظم الاطباء) :
ز زلفش صد دل مظلوم در فریاد می بینم
ندانم رشته ٔ ظلم است یا زنجیر دادست این .
رجوع به ترکیب زنجیر عدل شود.
- زنجیردار ؛ کسی که زنجیر دارد. ظاهراً از ملازمان دربار امرا و پادشاهان است :
تو ای شاه بتان گیسو بدستم ده مگر باشم
بدین حضرت یکی از جمله ٔ زنجیردارانت .
- زنجیر داشتن ؛ بمعنی در زنجیر داشتن . (آنندراج ) (بهار عجم ) :
لطف در قید نگاه دلنشین دارد مرا
ناز او زنجیر از چین جبین دارد مرا.
- زنجیر در پای کسی داشتن ؛ مقید داشتن او را و نسبت آن به مرغ نادر است . (آنندراج ) :
محال است اینکه معنی رم کند از شوخی لفظم
اگر عنقاست دارم از نفس زنجیر در پایش .
- زنجیر زدن ؛ در زنجیر کشیدن . در زنجیر داشتن :
عاشق دیوانه را زنجیر می باید زدن
یا چو طفلان سنگ بر این تیر می باید زدن .
- || در تداول مردم ، عمل زنجیرزن . رجوع به همین ترکیب شود.
- زنجیرزلف ؛ زنجیرجعد. که زلفش چون زنجیر حلقه در حلقه باشد. مرغول موی :
هم بت زنجیرجعدی هم بت زنجیرزلف
هم بت لاله جبینی هم بت لاله رخان .
گرد آورم سپاهی دیبای سبزپوش
زنجیرزلف و سروقد و سلسله عذار.
چه زنخ زنجیرزلف است او، دل پرجرم من
چون بدین زنجیر شد بسته بدان چه در سزد.
رجوع به زنجیر جعد شود.
- زنجیرِ زلف ؛ حلقه های زلف که چون زنجیر باشد. سلسله ٔ گیسو و زلف . موی مرغول :
آهوی چشمت بدان زنجیر زلف
جان شیران جهان آویخته .
- زنجیرزن ؛ دسته ای که در محرم زنجیر به پشت و دوش می زدند عزاداری را. (از یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
- || زنجیر ساختن . (بهار عجم ) (آنندراج ). ترسیم آن .
- زنجیرساز ؛ آنکه زنجیرها را بسازد و آن عبارت از آهنگران است . (بهار عجم ) (آنندراج ). کسی که زنجیر می سازد. (ناظم الاطباء) :
به زنجیرسازان بشارت دهید
که ما نیز دیوانه خواهیم شد.
- زنجیرِ سر ؛ زنجیری که قلندران ولایات بر سر پیچند. (بهار عجم ) (آنندراج ) :
ز زنجیر سر طاق شد طاقتم
که زنجیری حلقه ٔ حیرتم .
- زنجیرسوز ؛ سوزنده ٔ زنجیر. پاره کننده ٔ زنجیر و بند :
به زلف خود مشومغرور و عالم را مزن برهم
حذر از ناله ٔ زنجیرسوز بی گناهان کن .
- زنجیر شکستن ؛ زنجیر بریدن . شکستن و پاره کردن زنجیر :
من مسکین ز سودای تو صد زنجیر بشکستم
ولی یک رشته ٔ پیوند نتوانیم بگسستن .
جمال الدین سلمان (از بهار عجم و آنندراج ).
آوازه شد بلند ترا از جنون ما
زنجیر چون شکست صدای جرس شود.
نگذشت گر به سلسله ٔ زلف او صبا
دیوانه از کجا شد و زنجیر چون شکست .
و بر این تقدیر تغلیط این مصرع :
توبه گر زنجیر باشد این هوا خواهد شکست
از قلت تتبع بود. (بهار عجم ) (آنندراج ).
- زنجیر شوق در گردن بودن ؛ کنایه از نهایت دلبستگی داشتن نسبت به کسی یا چیزی :
نه خود را بر آتش بخود می زنم
که زنجیر شوق است در گردنم .
- زنجیرصبر کسی را گسستن ؛ کنایه از بی آرام ساختن و در ناشکیبایی افکندن اوست :
زنجیر صبر ما را بگسست بند زلفی
بازار زهد ما را بشکست عشق خالی .
- زنجیرِ عامان ؛ حلقه و رسته مردم عوام . سلک مردم عامی . جمع مردم :
شنیدستم که در زنجیر عامان
یکی بوده ست از این آشفته نامان .
- زنجیر عدالت ؛ زنجیر عدل . زنجیری که در اصل واضع آن انوشیروان است . (آنندراج ) (بهار عجم ). زنجیر داد :
زنجیر عدالتت به عالم رقمی است
فرمان بدر کردن هر جا ستمی است
آرایش روزگار امروز از دوست
بر روی زمانه زلف پر پیچ و خمی است .
از شاه جهان ، جهان ببرگ و ساز است
کوس عدلش بسی بلندآواز است
زنجیر عدالتش سراپا چشم است
پیوسته به راه دادخواهان باز است .
پیچ و تاب عشق زنجیرعدالت میشود
می رسد آخر به جایی بی قراریهای ما.
عجب رسمی است در ملک بتان فطرت که شاهانش
جدا از خود نمی سازند زنجیر عدالت را.
رجوع به ترکیب بعد و ترکیب زنجیرداد شود.
- زنجیر عدل ؛ زنجیر عدالت . (آنندراج ) (بهار عجم ). زنجیر داد :
چون زنند اهل تظلم دست در زنجیر عدل
آنچنان دلها در آن زلف دراز آویخته .
مطلب تمیز ظالم و مظلوم کردن است
زنجیر عدل بهر تماشا نبسته اند .
- زنجیرک ؛ زنجیر خرد. (آنندراج ). مصغر زنجیر یعنی زنجیر کوچک . (ناظم الاطباء).
- || نازک کاری که نویسندگان در تحریرات خود و حجاران در حجاری بکار می برند. (ناظم الاطباء). رجوع به زنجیره شود.
- زنجیرکاری ؛ ساختن بصورت زنجیره . (یادداشت بخط مرحوم دهخدا). رجوع به زنجیره شود.
- زنجیر کردن ؛اسیر کردن . (آنندراج ). بند کردن با زنجیر. (ناظم الاطباء). بستن با زنجیر. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا) :
درد دل زآن بیشتر دارم که تدبیرش کنی
دل از آن دیوانه تر دارم که زنجیرش کنی .
دل اگر دیوانه شد دارالشفای صبرهست
می کنم یکهفته اش زنجیر و عاقل میشود.
دل بسته به طره ٔ گرهگیر
صد شیر به موی کرده زنجیر.
- زنجیر کشیدن ؛ زنجیر برداشتن . (بهار عجم ) (آنندراج ). بردن و حمل کردن زنجیر :
چون منی را طاقت چندین علائق از کجاست
فیل نتواند کشیدن اینقدر زنجیر را.
به زور دست ز هم نفخ صور نگسلدش
ز دود حفظ تو گر در هوا کشد زنجیر.
- زنجیرگاه کشتی ؛ ظاهراً محل توقف کشتی است . بندرگاه . محلی که کشتی را بر ساحل با زنجیر استوار بندند تا بر اثرامواج و حرکت آب از جای منحرف نگردد :
چو شد کشتی ما ز زنجیرگاه
کنون ما و زنجیر دهلیز شاه .
- زنجیر گذاشتن بر چیزی ؛ بند کردن آن . مقید ساختن آن . از حرکت بازداشتن آن :
چون درآرد شوق گلگشت چمن از جا مرا
می گذارد ضعف ، زنجیر گران بر پا مرا.
- زنجیرگر ؛ زنجیرساز. (بهار عجم ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء) :
حسن زنجیرگری می کند از پیچش زلف
عقل را مژده که شایسته ٔ زنجیر شدیم .
- زنجیر گسستن ؛ زنجیر گسیختن . زنجیر گسلیدن . پاره کردن آن . شکستن و پاره کردن زنجیر :
زر که بیند قراضه چون مه نو
حرص دیوانه بگسلد زنجیر.
باد تن شیفته درهم شکست
شیفته زنجیر بخواهد گسست .
به جوش آرد چنین گر نوبهاران مغز عالم را
بسا زنجیر کز زور جنون بگسسته خواهد شد.
علی عالی اعلی که در کف غضبش
شود گسیخته چون رشته ٔ دوتا زنجیر.
بر هم گسلم هر دم از زلف تو زنجیری
زنجیر کجا دارد پای من دیوانه .
- زنجیرموی ؛ از اسمای محبوب است .(بهار عجم ) (آنندراج ). زنجیرجعد. (ناظم الاطباء). آنکه مویی بلند و مجعد دارد. زنجیرزلف :
بت زنجیرموی از سیمگون دست
به زنجیر زرش بر مهره می بست .
شنیدم ده هزارش خوب رویند
همه شکرلب و زنجیرمویند.
بت زنجیرموی از گفتن او
برآشفت ای خوشا آشفتن او.
مگر زنجیرمویی گیردم دست
وگرنه سر به سودایی برآرم .
پیچ و تاب رشته ٔ جان را مسلسل می کنی
قصه ٔ زنجیرمویان از من مجنون مپرس .
بازمی بینم گرفتار جنون دل را مگر
آن پری رخساره ٔ زنجیرموی من رسید.
- زنجیر نوشیروان ؛ همان زنجیر داد که ساخته ٔ نوشیروان بود. (بهار عجم ) (آنندراج ). زنجیر عدل :
دل بری ای زلف جانان و ستم بر جان کنی
از چه معنی خویشتن زنجیر نوشروان کنی .
رجوع به ترکیب زنجیر عدل شود.
- زنجیر نهادن بر چیزی ؛ مقید ساختن آن . در بند قراردادن آن :
سرو دیوانه شده ست از هوس بالایش
می رود آب که زنجیر نهد بر پایش .
|| مخفی نماند چنانکه طوق ، حلقه ٔ آهنین را گویند که بر گردن مجرمان نهند و بمعنی حلقه ٔ غیر آهنین مجاز است ، چون طوق گلوی فاخته و کبوتر و مانند آن . همچنین زنجیر حلقه ٔ چند آهنین که با هم پیوسته باشند و اطلاق آن بر مطلق ریسمان مجاز است ، چنانکه در بوستان در باب دوم در حکایت :
«به ره بر یکی پیشم آمد جوان
به تک در پِیَش گوسفندی دوان
بدو گفتم این ریسمان است و بند
که می آید اندر پَسَت گوسفند
سبک طوق و زنجیر ازو باز کرد
چپ و راست پوییدن آغاز کرد».
پس اعتراض بعضی بر این شعر...:
غزالی را اگر تصویر کردی
ز بیم رم به پا زنجیر کردی
که غزال را زنجیر نمی کنند، شتر را می کنند از عدم تتبع و قلت تدبیر باشد. (آنندراج ). || آهنی باشد که به جهت زمین شیار کردن بر سر قلبه نصب کنند. (برهان ) (انجمن آرا) (ناظم الاطباء). || تخته ای که زمین شیار کرده را بدان هموار سازند و به این معنی بجای جیم خای نقطه دار هم آمده است . (برهان ) (از ناظم الاطباء). تخته ٔ شیار که زمین غله ٔ نو رسته را به آن هموار کنند. (از فرهنگ رشیدی ) (از انجمن آرا) (از آنندراج ). || (اصطلاح حکماء) مسئله دور و تسلسل معروف است . (آنندراج )(انجمن آرا). || فیل را نیز به اعتباری زنجیر نویسند چنانکه شتر را نفر و اسب را سر. (برهان ) (آنندراج ). واحدی بر شمارش حیوانات خاصه حیوانات وحشی که در بند آرند، چون فیل و پلنگ و جز اینها، چنانکه گویند: دویست زنجیر فیل ؛ یعنی دویست مربط فیل . (یادداشت بخط مرحوم دهخدا) : خلقی با نام که در آن پیل نر و ماده بود پنج زنجیر خوارزمشاه را. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 344). || گاوآهن . || چین های در سطح آب . (ناظم الاطباء).
جوان چون بدید آن نگاریده روی
بکردار زنجیر مرغول موی .
فری زآن زلف مشکینش چو زنجیر
فتاده صدهزاران کلج بر کلج .
کلاهی دگر بود مشکین زره
چو زنجیر گشته گره بر گره .
بزد بر کمربند کلباد بر
بر آن بند زنجیر پولاد بر.
یکی حلقه زرین بدی ریخته
از آن چرخ کار اندر آویخته
فروهشته زو سرخ زنجیر زر
بهر مهره ای درنشانده گهر.
بیاراسته طوق یوز از گهر
بدو اندر افکنده زنجیر زر.
صد سخن گوید پیوسته چو زنجیر بهم
که برون ناید از آن صد، سخنی سست و سقیم .
رزبان تاختنی کرد به شهر از رز خویش
در رز بست به زنجیر و به قفل از پس و پیش .
نه بپرورد نشان باشد آژیر همی
نه رهاشان کند از حلقه ٔ زنجیر همی .
و طرازی سخت باریک و زنجیر بزرگ و کمری از هزار مثقال پیروزه ها در او نشانده . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 150).
ترا خط قید علومست و خاطر
چو زنجیر، مر مرکب لشکری را.
به چشم نهان بین ، عیان جهان را
که چشم عیان بین ، نبیند نهان را
جهانست به آهن نشایدْش ْ بستن
به زنجیر حکمت ببند این جهان را.
به زنجیر عنصر ببستندمان
چو دیوانگان چون به بنداندریم .
خاقانی از هوایت در حلقه ٔ ملامت
زنجیرها گسسته وز یکدیگر بریده .
زنجیر همی برم تعویذ همی سوزم
دیوانه چنین خواهد این یار که من دارم .
رحم کن زین بیش زنجیرم مکش
زآنک بیزار است این مجنون ز تو.
ای عجب در عهد ما ظالم کجاست
کو نه اندر حبس و در زنجیر ماست .
پای در زنجیر پیش دوستان
به که با بیگانگان در بوستان .
بر سفره نشان آنکه ترا دشمن جان است
زنجیر سگ هرزه مرس لقمه ٔ نان است .
صید بیابان عشق گر بخورد تیر او
سر نتواند کشید پای ز زنجیر او.
ورت زنجیر آهن بست تقدیر
نباشد چاره شیران را ز زنجیر.
طره ٔ زنجیرم از ریحان بود شاداب تر
می چکد آب حیات از ظلمت سودا مرا.
نارسایی در کمند پیچ و تاب عقل نیست
مصرعه ٔ زنجیر ما سودائیان پیچیده ست .
مرو از راه برون بر اثر نکهت زلف
که سر از کوچه ٔ زنجیر برون می آرد.
سبزه ٔ زنجیر می روید زصحرای جنون
سیر دارد گر نسیمی بی سلاسل بگذرد.
- زنجیر افکندن ؛ زنجیر انداختن . (آنندراج ). به بند کشیدن . دربند آوردن . مقید ساختن . در اسارت آوردن :
کس رهایی از سر زلفش کجا دارد نصیر
زلف او بر پای دل می افکند زنجیر را.
- زنجیرالدراهم ؛ زنجیل الدراهم . در نقودالعربیه این کلمه در شمار سکه های جدید آمده که بعد از عصر عباسی متداول گردیده است . رجوع به نقودالعربیه و زنجیل شود.
- زنجیر انداختن ؛ زنجیر افکندن :
لبت از خط زده بر پای مسیحازنجیر
زلفت انداخته بر گردن بیضا زنجیر.
رجوع به ترکیب قبل شود.
- زنجیرباف ؛ در تداول خراسان ، به معنی زنجیرساز است و این کلمه در بازی معروفی بدینسان شروع می شود: اوستا (یا عمو) زنجیرباف ... زنجیر مو بافتی ... پشت کوه انداختی ...
- زنجیربان ؛ نگهبان محبوسان و بندیان . (آنندراج ). زندانبانی که مأمور زنجیر کردن متهمان و محکومان است .(فرهنگ فارسی معین ) :
چو مرغ دل به آن زلف آشیان کرد
پریشانی مرا زنجیربان کرد.
- زنجیر بریدن ؛ از بند رها شدن . از بند بدر آمدن . از قید در آوردن . از قید و بند رهایی دادن :
بریدند زنجیر شیران من
دلیرند بر خون دلیران من .
- زنجیر بستن ؛ مقید ساختن . در بند آوردن :
زنی دیگر به زنجیری ببسته
به پیشش مرد بر زانو نشسته .
- || گرداگرد چیزی را فراگرفتن :
گهی بر گرد شط بستند زنجیر
ز مرغ و ماهی افکندند نخجیر.
پروین ز چه پنهان شد در لعل شکربارش
زنجیر که بست از شب گرد مه رخسارش .
- زنجیرپاره کردن ؛ زنجیر بریدن :
زخم ما چون ماه نو تا گوشه ٔ ابرو نمود
تیغ چون دیوانگان زنجیر جوهر پاره کرد.
- زنجیرجعد ؛ آنکه زلفهای وی بشکل زنجیر باشد. (ناظم الاطباء). زنجیرزلف . که زلفش چون زنجیر، مرغول و مجعد و حلقه در حلقه باشد :
هم بت زنجیرجعدی هم بت زنجیرزلف
هم بت لاله جبینی هم بت لاله رخان .
رجوع به زنجیرزلف شود.
- زنجیرخائی ؛ خائیدن زنجیر. زنجیر بریدن . زنجیر خائیدن . نرم کردن زنجیر :
چو قفل آزمائی به هرمس رسید
به زنجیرخائی درآمد کلید.
رجوع به ترکیب بعد شود.
- زنجیرخائیدن ؛ جویدن و سودن و نرم کردن زنجیر. بریدن آن را :
گرچه از شمشیر او بالین بستر ساختست
همچنان زنجیر می خاید ز جوهر خون من .
- زنجیرخانه ؛ زندانی که متهم و محکوم را در آن زنجیر کنند. (فرهنگ فارسی معین ).
- زنجیر خم ؛ ظاهراً زنجیری که بر دسته و گردن خم ها می بستند استواری را. و صاحب آنندراج و بهار عجم بیت زیر را شاهد این ترکیب آورده بی آنکه در باره ٔ آن بشرح و تفسیری پردازند :
مغنی ز خمخانه مندل بساز
ز زنجیر خم ها جلاجل بساز.
- زنجیر داد ؛ زنجیری که بر در ملوک و سلاطین بستندی تا وقت و بی وقت دادخواه آمده و حرکت دادی و ایشان آگاه شده بداد او رسیدندی و در اصل واضع آن نوشیروان است . (آنندراج ). زنجیری بود معلق بر در قصر سلطنتی نوشیروان که هر ستم رسیده و مظلومی چون آن زنجیر را حرکت می داد، می توانست برای درخواست عدالت بدون واسطه بر شخص شاهنشاه ورود کند. (ناظم الاطباء) :
ز زلفش صد دل مظلوم در فریاد می بینم
ندانم رشته ٔ ظلم است یا زنجیر دادست این .
رجوع به ترکیب زنجیر عدل شود.
- زنجیردار ؛ کسی که زنجیر دارد. ظاهراً از ملازمان دربار امرا و پادشاهان است :
تو ای شاه بتان گیسو بدستم ده مگر باشم
بدین حضرت یکی از جمله ٔ زنجیردارانت .
- زنجیر داشتن ؛ بمعنی در زنجیر داشتن . (آنندراج ) (بهار عجم ) :
لطف در قید نگاه دلنشین دارد مرا
ناز او زنجیر از چین جبین دارد مرا.
- زنجیر در پای کسی داشتن ؛ مقید داشتن او را و نسبت آن به مرغ نادر است . (آنندراج ) :
محال است اینکه معنی رم کند از شوخی لفظم
اگر عنقاست دارم از نفس زنجیر در پایش .
- زنجیر زدن ؛ در زنجیر کشیدن . در زنجیر داشتن :
عاشق دیوانه را زنجیر می باید زدن
یا چو طفلان سنگ بر این تیر می باید زدن .
- || در تداول مردم ، عمل زنجیرزن . رجوع به همین ترکیب شود.
- زنجیرزلف ؛ زنجیرجعد. که زلفش چون زنجیر حلقه در حلقه باشد. مرغول موی :
هم بت زنجیرجعدی هم بت زنجیرزلف
هم بت لاله جبینی هم بت لاله رخان .
گرد آورم سپاهی دیبای سبزپوش
زنجیرزلف و سروقد و سلسله عذار.
چه زنخ زنجیرزلف است او، دل پرجرم من
چون بدین زنجیر شد بسته بدان چه در سزد.
رجوع به زنجیر جعد شود.
- زنجیرِ زلف ؛ حلقه های زلف که چون زنجیر باشد. سلسله ٔ گیسو و زلف . موی مرغول :
آهوی چشمت بدان زنجیر زلف
جان شیران جهان آویخته .
- زنجیرزن ؛ دسته ای که در محرم زنجیر به پشت و دوش می زدند عزاداری را. (از یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
- || زنجیر ساختن . (بهار عجم ) (آنندراج ). ترسیم آن .
- زنجیرساز ؛ آنکه زنجیرها را بسازد و آن عبارت از آهنگران است . (بهار عجم ) (آنندراج ). کسی که زنجیر می سازد. (ناظم الاطباء) :
به زنجیرسازان بشارت دهید
که ما نیز دیوانه خواهیم شد.
- زنجیرِ سر ؛ زنجیری که قلندران ولایات بر سر پیچند. (بهار عجم ) (آنندراج ) :
ز زنجیر سر طاق شد طاقتم
که زنجیری حلقه ٔ حیرتم .
- زنجیرسوز ؛ سوزنده ٔ زنجیر. پاره کننده ٔ زنجیر و بند :
به زلف خود مشومغرور و عالم را مزن برهم
حذر از ناله ٔ زنجیرسوز بی گناهان کن .
- زنجیر شکستن ؛ زنجیر بریدن . شکستن و پاره کردن زنجیر :
من مسکین ز سودای تو صد زنجیر بشکستم
ولی یک رشته ٔ پیوند نتوانیم بگسستن .
جمال الدین سلمان (از بهار عجم و آنندراج ).
آوازه شد بلند ترا از جنون ما
زنجیر چون شکست صدای جرس شود.
نگذشت گر به سلسله ٔ زلف او صبا
دیوانه از کجا شد و زنجیر چون شکست .
و بر این تقدیر تغلیط این مصرع :
توبه گر زنجیر باشد این هوا خواهد شکست
از قلت تتبع بود. (بهار عجم ) (آنندراج ).
- زنجیر شوق در گردن بودن ؛ کنایه از نهایت دلبستگی داشتن نسبت به کسی یا چیزی :
نه خود را بر آتش بخود می زنم
که زنجیر شوق است در گردنم .
- زنجیرصبر کسی را گسستن ؛ کنایه از بی آرام ساختن و در ناشکیبایی افکندن اوست :
زنجیر صبر ما را بگسست بند زلفی
بازار زهد ما را بشکست عشق خالی .
- زنجیرِ عامان ؛ حلقه و رسته مردم عوام . سلک مردم عامی . جمع مردم :
شنیدستم که در زنجیر عامان
یکی بوده ست از این آشفته نامان .
- زنجیر عدالت ؛ زنجیر عدل . زنجیری که در اصل واضع آن انوشیروان است . (آنندراج ) (بهار عجم ). زنجیر داد :
زنجیر عدالتت به عالم رقمی است
فرمان بدر کردن هر جا ستمی است
آرایش روزگار امروز از دوست
بر روی زمانه زلف پر پیچ و خمی است .
از شاه جهان ، جهان ببرگ و ساز است
کوس عدلش بسی بلندآواز است
زنجیر عدالتش سراپا چشم است
پیوسته به راه دادخواهان باز است .
پیچ و تاب عشق زنجیرعدالت میشود
می رسد آخر به جایی بی قراریهای ما.
عجب رسمی است در ملک بتان فطرت که شاهانش
جدا از خود نمی سازند زنجیر عدالت را.
رجوع به ترکیب بعد و ترکیب زنجیرداد شود.
- زنجیر عدل ؛ زنجیر عدالت . (آنندراج ) (بهار عجم ). زنجیر داد :
چون زنند اهل تظلم دست در زنجیر عدل
آنچنان دلها در آن زلف دراز آویخته .
مطلب تمیز ظالم و مظلوم کردن است
زنجیر عدل بهر تماشا نبسته اند .
- زنجیرک ؛ زنجیر خرد. (آنندراج ). مصغر زنجیر یعنی زنجیر کوچک . (ناظم الاطباء).
- || نازک کاری که نویسندگان در تحریرات خود و حجاران در حجاری بکار می برند. (ناظم الاطباء). رجوع به زنجیره شود.
- زنجیرکاری ؛ ساختن بصورت زنجیره . (یادداشت بخط مرحوم دهخدا). رجوع به زنجیره شود.
- زنجیر کردن ؛اسیر کردن . (آنندراج ). بند کردن با زنجیر. (ناظم الاطباء). بستن با زنجیر. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا) :
درد دل زآن بیشتر دارم که تدبیرش کنی
دل از آن دیوانه تر دارم که زنجیرش کنی .
دل اگر دیوانه شد دارالشفای صبرهست
می کنم یکهفته اش زنجیر و عاقل میشود.
دل بسته به طره ٔ گرهگیر
صد شیر به موی کرده زنجیر.
- زنجیر کشیدن ؛ زنجیر برداشتن . (بهار عجم ) (آنندراج ). بردن و حمل کردن زنجیر :
چون منی را طاقت چندین علائق از کجاست
فیل نتواند کشیدن اینقدر زنجیر را.
به زور دست ز هم نفخ صور نگسلدش
ز دود حفظ تو گر در هوا کشد زنجیر.
- زنجیرگاه کشتی ؛ ظاهراً محل توقف کشتی است . بندرگاه . محلی که کشتی را بر ساحل با زنجیر استوار بندند تا بر اثرامواج و حرکت آب از جای منحرف نگردد :
چو شد کشتی ما ز زنجیرگاه
کنون ما و زنجیر دهلیز شاه .
- زنجیر گذاشتن بر چیزی ؛ بند کردن آن . مقید ساختن آن . از حرکت بازداشتن آن :
چون درآرد شوق گلگشت چمن از جا مرا
می گذارد ضعف ، زنجیر گران بر پا مرا.
- زنجیرگر ؛ زنجیرساز. (بهار عجم ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء) :
حسن زنجیرگری می کند از پیچش زلف
عقل را مژده که شایسته ٔ زنجیر شدیم .
- زنجیر گسستن ؛ زنجیر گسیختن . زنجیر گسلیدن . پاره کردن آن . شکستن و پاره کردن زنجیر :
زر که بیند قراضه چون مه نو
حرص دیوانه بگسلد زنجیر.
باد تن شیفته درهم شکست
شیفته زنجیر بخواهد گسست .
به جوش آرد چنین گر نوبهاران مغز عالم را
بسا زنجیر کز زور جنون بگسسته خواهد شد.
علی عالی اعلی که در کف غضبش
شود گسیخته چون رشته ٔ دوتا زنجیر.
بر هم گسلم هر دم از زلف تو زنجیری
زنجیر کجا دارد پای من دیوانه .
- زنجیرموی ؛ از اسمای محبوب است .(بهار عجم ) (آنندراج ). زنجیرجعد. (ناظم الاطباء). آنکه مویی بلند و مجعد دارد. زنجیرزلف :
بت زنجیرموی از سیمگون دست
به زنجیر زرش بر مهره می بست .
شنیدم ده هزارش خوب رویند
همه شکرلب و زنجیرمویند.
بت زنجیرموی از گفتن او
برآشفت ای خوشا آشفتن او.
مگر زنجیرمویی گیردم دست
وگرنه سر به سودایی برآرم .
پیچ و تاب رشته ٔ جان را مسلسل می کنی
قصه ٔ زنجیرمویان از من مجنون مپرس .
بازمی بینم گرفتار جنون دل را مگر
آن پری رخساره ٔ زنجیرموی من رسید.
- زنجیر نوشیروان ؛ همان زنجیر داد که ساخته ٔ نوشیروان بود. (بهار عجم ) (آنندراج ). زنجیر عدل :
دل بری ای زلف جانان و ستم بر جان کنی
از چه معنی خویشتن زنجیر نوشروان کنی .
رجوع به ترکیب زنجیر عدل شود.
- زنجیر نهادن بر چیزی ؛ مقید ساختن آن . در بند قراردادن آن :
سرو دیوانه شده ست از هوس بالایش
می رود آب که زنجیر نهد بر پایش .
|| مخفی نماند چنانکه طوق ، حلقه ٔ آهنین را گویند که بر گردن مجرمان نهند و بمعنی حلقه ٔ غیر آهنین مجاز است ، چون طوق گلوی فاخته و کبوتر و مانند آن . همچنین زنجیر حلقه ٔ چند آهنین که با هم پیوسته باشند و اطلاق آن بر مطلق ریسمان مجاز است ، چنانکه در بوستان در باب دوم در حکایت :
«به ره بر یکی پیشم آمد جوان
به تک در پِیَش گوسفندی دوان
بدو گفتم این ریسمان است و بند
که می آید اندر پَسَت گوسفند
سبک طوق و زنجیر ازو باز کرد
چپ و راست پوییدن آغاز کرد».
پس اعتراض بعضی بر این شعر...:
غزالی را اگر تصویر کردی
ز بیم رم به پا زنجیر کردی
که غزال را زنجیر نمی کنند، شتر را می کنند از عدم تتبع و قلت تدبیر باشد. (آنندراج ). || آهنی باشد که به جهت زمین شیار کردن بر سر قلبه نصب کنند. (برهان ) (انجمن آرا) (ناظم الاطباء). || تخته ای که زمین شیار کرده را بدان هموار سازند و به این معنی بجای جیم خای نقطه دار هم آمده است . (برهان ) (از ناظم الاطباء). تخته ٔ شیار که زمین غله ٔ نو رسته را به آن هموار کنند. (از فرهنگ رشیدی ) (از انجمن آرا) (از آنندراج ). || (اصطلاح حکماء) مسئله دور و تسلسل معروف است . (آنندراج )(انجمن آرا). || فیل را نیز به اعتباری زنجیر نویسند چنانکه شتر را نفر و اسب را سر. (برهان ) (آنندراج ). واحدی بر شمارش حیوانات خاصه حیوانات وحشی که در بند آرند، چون فیل و پلنگ و جز اینها، چنانکه گویند: دویست زنجیر فیل ؛ یعنی دویست مربط فیل . (یادداشت بخط مرحوم دهخدا) : خلقی با نام که در آن پیل نر و ماده بود پنج زنجیر خوارزمشاه را. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 344). || گاوآهن . || چین های در سطح آب . (ناظم الاطباء).