رستخیز
لغت‌نامه دهخدا
رستخیز. [ رَ ت َ / رَ ] (اِ مرکب ) رستاخیز. برخاستن مردگان . (از: ریست ، مرده ، میت + خیز، برخاستن ). (یادداشت مؤلف ). رستاخیز. قیامت . (لغت محلی شوشتر نسخه ٔ خطی کتابخانه ٔ مؤلف ) (از فرهنگ جهانگیری ). روز قیامت و محشر و رستاخیز. (ناظم الاطباء). به معنی رستاخیز است که قیامت باشد. (برهان ). کنایه از قیامت و با لفظ برانگیختن و برآمدن مستعمل . (آنندراج ) . این لفظ را فرهنگ نویسان فارسی بعضی با فتح اول ضبط کرده اند که مأخوذ ازرَستن باشد و بعضی با ضم اول دانسته اند که مأخوذ از روییدن باشد و بعضی هر دو حرکت را جایز دانسته اند،لیکن صحیح با کسر اول است ، چه در پهلوی ریستاخیز است و ریست به معنی مرده و معنی مجموع برخاستن مرده است . در اوستا هم ایریسته به معنی مردن است . (از فرهنگ نظام ). قیامت و معنی ترکیبی رها شدن و برخاستن . (غیاث اللغات از برهان و جهانگیری ). از نامهای قیامت باشد. (فرهنگ خطی ). رستاخیز. ستخیز. ساعت . روز شمار. روز جزا. معاد. قیامت . محشر. یوم الدین . حشر. نشر. یوم النشور. یوم الحشر. آزفة. ازفة. واقعه . نشور. (یادداشت مؤلف ). و رجوع به مترادفات کلمه شود :
بهشت است و هم دوزخ و رستخیز
ز نیک و ز بد نیست ما را گریز.
بکردیم جنگی که تا رستخیز
نبیند چنان جنگ روز ستیز.
به کین من امروز تا رستخیز
نبینی بجز گرز و شمشیر تیز.
یکی سنگ باشد که تا رستخیز
شود در میان دلیران جهیز.
ز قدر او نپذیرد خدای عز و جل
ز هیچ دشمن او روز رستخیز امان .
چو آگه شد جهان بر وی سرآمد
تو گفتی رستخیز او درآمد.
برجای ببودند و نعره برآوردند گفتی روز رستخیز است . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 435). و تا رستخیز این شریعت خواهد بود هر روز قوی تر و پیداتر و بالاتر. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 92). امیر روی به قبله کرده بود فرمود تا بوقهای زرین ... بدمیدند... و بدمیدن غریوبخاست و بر درگاه کوس فروکوفتند... گفتی رستخیز است . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 378).
نشین راست با هرکس و راست خیز
مگر رسته گردی تو در رستخیز.
گه رستخیز آب کوثر وراست
لوا و شفاعت سراسر وراست .
تا روز رستخیز بماند در او مقیم
آن شوردولتی که درافتد بدام ...
ایمن است از رستخیز افلاک از آنک
بر بقای او معول کرده اند.
رستخیز است خیزو بازشکاف
سقف ایوان و طاق و طارم را.
هست چون صبح آشکارا کاین صباح چند را
بیم صبح رستخیز است از شب یلدای من .
هود هدایت است شاه ، اهل سریر عادیان
صرصر رستخیز دان قوت رای شاه را.
شغبهای شیپور از آهنگ تیز
چو صور سرافیل در رستخیز.
حربه را چون به حرب تیز کند
روز را روز رستخیز کند.
درحرم دین به حمایت گریز
تا رهی از کشمکش رستخیز.
آن همه غوغای روز رستخیز
از مصاف غمزه ٔ جادوی اوست .
از بیم آبروی تو در وصف رستخیز
آتش نموده پست و گرفته ره گریز.
هست قاضی رحمت و دفع و ستیز
قطره ای از بحر عدل رستخیز.
فردا که سر ز خاک برآرم اگر ترا
بینم فراغتم بود از روز رستخیز.
|| هنگامه . قیام و غوغا. شورش . هیاهو. کثرت لشکر. ازدحام خلق . (یادداشت مؤلف ) :
گشادنش بر تیغ تیز من است
گه شورش و رستخیز من است .
که این رستخیز از پی خواسته ست
که آزرم و دانش بر او کاسته ست .
گریزندگان را در آن رستخیز
نه روی رهایی نه راه گریز.
همی گفت از آن چاره اندر گریز
وز آن لشکر گشن آن رستخیز.
دبیران بجستند راه گریز
بدان تا نبینند این رستخیز.
من حلالت می کنم خونم بریز
تا نبیند چشم من آن رستخیز.
به هند آمدم بعداز آن رستخیز
وز آنجا براه یمن تا حجیز.
رستخیز آن بود ای خواجه که جانانه ٔ ما
با چنین روی به بازار قیامت گذرد.
دولت تیز رستخیز بود
دولت آن به که خفت و خیز بود.
- پررستخیز ؛ پر شور و غوغا. پرهنگامه :
وز آتش همه دشت پررستخیز
ز بس گرز و کوپال و شمشیر تیز.
- رستخیز آمدن یا رستخیز آمدن به کسی یا چیزی ؛ بلا و مصیبتی پیش آمدن . به بلا و گرفتاری دچار شدن :
تو گفتی مگر رستخیز آمده ست
که دل را ز شادی ستیز آمده ست .
[ آنگاه که خردبرزین ساوه شاه را بفریفت و نزدیک شد تا ساوه شاه فریب او بداند ]:
بسیجید و برساخت راه گریز
بدان تا نیاید بدورستخیز.
نویسنده ٔ نامه را گفت خیز
که آمد سر خامه را رستخیز.
- رستخیز ساختن ؛ غوغا و آشوب راه انداختن . هنگامه برپا کردن :
گر این بار سازی چنین رستخیز
سرت را ببرم به شمشیر تیز.
و رجوع به رستخیز و محشر و حشر شود.
بهشت است و هم دوزخ و رستخیز
ز نیک و ز بد نیست ما را گریز.
بکردیم جنگی که تا رستخیز
نبیند چنان جنگ روز ستیز.
به کین من امروز تا رستخیز
نبینی بجز گرز و شمشیر تیز.
یکی سنگ باشد که تا رستخیز
شود در میان دلیران جهیز.
ز قدر او نپذیرد خدای عز و جل
ز هیچ دشمن او روز رستخیز امان .
چو آگه شد جهان بر وی سرآمد
تو گفتی رستخیز او درآمد.
برجای ببودند و نعره برآوردند گفتی روز رستخیز است . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 435). و تا رستخیز این شریعت خواهد بود هر روز قوی تر و پیداتر و بالاتر. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 92). امیر روی به قبله کرده بود فرمود تا بوقهای زرین ... بدمیدند... و بدمیدن غریوبخاست و بر درگاه کوس فروکوفتند... گفتی رستخیز است . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 378).
نشین راست با هرکس و راست خیز
مگر رسته گردی تو در رستخیز.
گه رستخیز آب کوثر وراست
لوا و شفاعت سراسر وراست .
تا روز رستخیز بماند در او مقیم
آن شوردولتی که درافتد بدام ...
ایمن است از رستخیز افلاک از آنک
بر بقای او معول کرده اند.
رستخیز است خیزو بازشکاف
سقف ایوان و طاق و طارم را.
هست چون صبح آشکارا کاین صباح چند را
بیم صبح رستخیز است از شب یلدای من .
هود هدایت است شاه ، اهل سریر عادیان
صرصر رستخیز دان قوت رای شاه را.
شغبهای شیپور از آهنگ تیز
چو صور سرافیل در رستخیز.
حربه را چون به حرب تیز کند
روز را روز رستخیز کند.
درحرم دین به حمایت گریز
تا رهی از کشمکش رستخیز.
آن همه غوغای روز رستخیز
از مصاف غمزه ٔ جادوی اوست .
از بیم آبروی تو در وصف رستخیز
آتش نموده پست و گرفته ره گریز.
هست قاضی رحمت و دفع و ستیز
قطره ای از بحر عدل رستخیز.
فردا که سر ز خاک برآرم اگر ترا
بینم فراغتم بود از روز رستخیز.
|| هنگامه . قیام و غوغا. شورش . هیاهو. کثرت لشکر. ازدحام خلق . (یادداشت مؤلف ) :
گشادنش بر تیغ تیز من است
گه شورش و رستخیز من است .
که این رستخیز از پی خواسته ست
که آزرم و دانش بر او کاسته ست .
گریزندگان را در آن رستخیز
نه روی رهایی نه راه گریز.
همی گفت از آن چاره اندر گریز
وز آن لشکر گشن آن رستخیز.
دبیران بجستند راه گریز
بدان تا نبینند این رستخیز.
من حلالت می کنم خونم بریز
تا نبیند چشم من آن رستخیز.
به هند آمدم بعداز آن رستخیز
وز آنجا براه یمن تا حجیز.
رستخیز آن بود ای خواجه که جانانه ٔ ما
با چنین روی به بازار قیامت گذرد.
دولت تیز رستخیز بود
دولت آن به که خفت و خیز بود.
- پررستخیز ؛ پر شور و غوغا. پرهنگامه :
وز آتش همه دشت پررستخیز
ز بس گرز و کوپال و شمشیر تیز.
- رستخیز آمدن یا رستخیز آمدن به کسی یا چیزی ؛ بلا و مصیبتی پیش آمدن . به بلا و گرفتاری دچار شدن :
تو گفتی مگر رستخیز آمده ست
که دل را ز شادی ستیز آمده ست .
[ آنگاه که خردبرزین ساوه شاه را بفریفت و نزدیک شد تا ساوه شاه فریب او بداند ]:
بسیجید و برساخت راه گریز
بدان تا نیاید بدورستخیز.
نویسنده ٔ نامه را گفت خیز
که آمد سر خامه را رستخیز.
- رستخیز ساختن ؛ غوغا و آشوب راه انداختن . هنگامه برپا کردن :
گر این بار سازی چنین رستخیز
سرت را ببرم به شمشیر تیز.
و رجوع به رستخیز و محشر و حشر شود.