رحمت
لغت‌نامه دهخدا
رحمت . [ رَ م َ ] (ع اِمص ) رَحْمة. مهربانی . (منتهی الارب ). مهربانی و مرحمت و شفقت . (ناظم الاطباء). مرحمت . شفقت . رأفت . (یادداشت مؤلف ). رحم . رأفت از رحمت رقیق تر است و در آن بر کراهت اقدام نمی شود، در صورتی که در رحمت به مقتضای مصلحت بر مکروه نیز اقدام می شود. (منتهی الارب ) :
به رحمت برافراز این بنده را
به من بازده پور افکنده را.
در روزی که پیش وی خواهم رفت عادل است و گواه نخواهد و مکافات کند و رحمت خویش ازتو دور کند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 340). آنکس که ...هیچ سوی ابقا و رحمت نگراید بمنزلت شیر است . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 410). امیر مسعود را شرمی و رحمتی بود تمام . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 677).
ز رحمت مصور ز حکمت مقدر
به نسبت مطهر به عصمت مشهر.
ز جَد چون بدو جِدّ پیوسته بود
برحمت رهاییم داد از خیال .
زنهار که مرجان را بیجان نگذاری
زیرا که به بیجان نرسد رحمت رحمان .
درعالم دین او سوی ما قول خدای است
قولی که همه رحمت و فضل است معانیش .
خزینه ٔ آب و آتش گشت بر گردون که پنداری
ز خشم خویش و از رحمت مرکب کرد یزدانش .
و عنان کامکاری و زمام جهانداری به عدل و رحمت ملکانه سپرده . (کلیله و دمنه ).
ای خداوند رحمت ایزد
بر تو و دولت جوان تو باد.
بر هیچکس نماند که رحمت نکرده ای
کز رحمت آفریدخداوند ذات تو.
ای کرده گذر به حشمت از گردون
از رحمت خویش دور نگذارم .
مگر به رحمت ایشان فریفته نشوی
نکو نگر که همه اندک و فراوانند.
آیت رحمت است کآیت دهر
با دلیل عذاب دیدستند.
رحمة للعالمین بود آنکه همنام نبی
عالمی از امت و هم نام خود را رحمتی .
گر خون اهل عالم ریزند دجله دجله
یک قطره اشک رحمت از چشم کس نخیزد.
دست رحمت کجا زند در آنک
تیغ او دست جعفر اندازد.
پادشاه سایه ٔ آفتاب رحمت آفریدگار است . (سندبادنامه ص 6).
چون جماعت رحمت آمد ای پسر
جهد کن کز رحمت آری تاج سر.
سبق رحمت راست وین از رحمت است
چشم بد محصول قهر و لعنت است .
مگر صاحبدلی روزی به رحمت
کند در حق درویشان دعایی .
خدا چون ببندد ز حکمت دری
ز رحمت گشاید در دیگری .
سرور کاینات و مفخر موجودات و رحمت عالمیان . (گلستان ).
جایی نرسد کس بتوانایی خویش
الاّ تو چراغ رحمتش داری پیش .
آفتاب رحمت قمرسریر کیوان منزلت . (حبیب السیر چ سنگی تهران ج 3 ص 1).
بوسه ای از لب لعلت به من سوخته جان ده
نگهی از سر رحمت به من بی سر و پا کن .
چون خوی تو میدانم از لطف تو مأیوسم
باری ز سر رحمت یک روز عتابم کن .
رخ چون آیت رحمت ز می افروخته ای
آتش ای گبر به قرآن زده ای به به به !
پوشیده می بنوش که سهل است این خطا
با رحمت خدای خطابخش جرم پوش
خیز ای بهار و عذرگناهان رفته خواه
زآن پیشتر که مژده ٔ رحمت دهد سروش .
ارتیاح ؛ رحمت . رفهة؛ رحمت و مهربانی . (منتهی الارب ). روح ؛ رحمت . (ترجمان القرآن ) (دهار). ریحان ؛ رحمت . نظرة؛ رحمت . (منتهی الارب ). و رجوع به رحمة شود.
- بارحمت ؛ مهربان . صاحب رحم و رأفت . که رحم و رحمت داشته باشد. رؤف . رحیم : با خردتمام که دارند با رحمت و رأفت و حلم باشند نیز. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 101).
- بی رحمت ؛ بی رحم . نامهربان . که رحم و شفقت ندارد. که رقت و مهربانی نورزد :
در این صندوق ساعت عمرها این دهر بی رحمت
چو ماهارند بر اشتر بدین گردنده پنگانها.
جهانسوز و بی رحمت و خیره کش .
|| مهربانی کردن . (منتهی الارب ) (آنندراج ). || آمرزش . مغفرت . (ناظم الاطباء) (یادداشت مؤلف ). عفو. بخشایش . (ناظم الاطباء) : سلام بر تو باد و رحمت و برکتهای ایزدی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 314). پس دریابد رحمت خدا همیشه ایشان را. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 312)... پدر ما به جوار رحمت خدای پیوست . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 724).
شکر آن خدای را که سوی علم و دین خویش
ره داد سوی رحمت و بگشاد در مرا.
نومید مشو ز رحمت یزدان
سبحانه لا اله الاهو.
ایزد چو بخواهد که گشاید در رحمت
دشواری آسان شود و صعب میسر.
رحمت نه خانه ای است بلند و خوش
نه جامه ای است رنگی و پنهانی .
شعر همی خوانید ای مطربان
رحمت بر خسرو محمود باد.
تو رحمت خدایی و هر ساعت از خدا
بر جان و طبع و نفس تو رحمت نثار باد.
و کمال حلم و رحمت خداوند عالم آراسته دارد. (کلیله و دمنه ).
او رحمت خداست جهان خدای را
از رحمت خدای شوی خاصه ٔ خدا.
چون تو خجل وار برآری نفس
فضل کند رحمت فریادرس .
از دم شمشیر تو رحمت مجو
زآن مثل چوگان بود در دست او.
گر ما مقصریم تو دریای رحمتی .
هرکه نداند سپاس نعمت امروز
حیف خورد بر نصیب رحمت فردا.
چنین گفت فردوسی پاک زاد
که رحمت بر آن تربت پاک باد.
رحمت حق باد بر ارواح خاقانی که گفت
اولت سکبا دهند از چهره وآنگه شوربا.
- امثال :
رحمت به کفن دزد اولی . (امثال و حکم دهخدا ج 2 ص 865).
صد رحمت به کفن دزد اولی .
|| باران . (ناظم الاطباء). رحمت به معنی باران آمده و این مجاز است و غالباً رحمت به معنی باران از این جهت گرفته که بارش رحمت الهی است و از این سبب باران را رحمت گویند. (آنندراج ) :
به ابر رحمت ماند همیشه کف ّ امیر
چگونه ابری کو توتکیش باران است .
صد هزار آفرین رب علیم
باد بر ابر رحمت ابراهیم .
می جست از سحاب امل رحمتی ولی
جز دیده اش معاینه بیرون نداد نم .
|| نبوت . قوله تعالی : یختص برحمته (قرآن 105/2 و 74/3)؛ ای بنبوته . || از اسماء و اعلام تازیان است . (ناظم الاطباء) (از منتهی الارب ) (از آنندراج ). فارسی زبانان نیز بصورت ترکیب این کلمه را در اعلام کسان برمی گزینند چون : رحمت اﷲ و رحمتقلی و غیره . || بَقْوی ̍. بُقْوی ̍. بُقْیا. بقیة. (یادداشت مؤلف ). || بخشودن . (آنندراج ) (منتهی الارب ) (مجمل اللغة).
به رحمت برافراز این بنده را
به من بازده پور افکنده را.
در روزی که پیش وی خواهم رفت عادل است و گواه نخواهد و مکافات کند و رحمت خویش ازتو دور کند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 340). آنکس که ...هیچ سوی ابقا و رحمت نگراید بمنزلت شیر است . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 410). امیر مسعود را شرمی و رحمتی بود تمام . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 677).
ز رحمت مصور ز حکمت مقدر
به نسبت مطهر به عصمت مشهر.
ز جَد چون بدو جِدّ پیوسته بود
برحمت رهاییم داد از خیال .
زنهار که مرجان را بیجان نگذاری
زیرا که به بیجان نرسد رحمت رحمان .
درعالم دین او سوی ما قول خدای است
قولی که همه رحمت و فضل است معانیش .
خزینه ٔ آب و آتش گشت بر گردون که پنداری
ز خشم خویش و از رحمت مرکب کرد یزدانش .
و عنان کامکاری و زمام جهانداری به عدل و رحمت ملکانه سپرده . (کلیله و دمنه ).
ای خداوند رحمت ایزد
بر تو و دولت جوان تو باد.
بر هیچکس نماند که رحمت نکرده ای
کز رحمت آفریدخداوند ذات تو.
ای کرده گذر به حشمت از گردون
از رحمت خویش دور نگذارم .
مگر به رحمت ایشان فریفته نشوی
نکو نگر که همه اندک و فراوانند.
آیت رحمت است کآیت دهر
با دلیل عذاب دیدستند.
رحمة للعالمین بود آنکه همنام نبی
عالمی از امت و هم نام خود را رحمتی .
گر خون اهل عالم ریزند دجله دجله
یک قطره اشک رحمت از چشم کس نخیزد.
دست رحمت کجا زند در آنک
تیغ او دست جعفر اندازد.
پادشاه سایه ٔ آفتاب رحمت آفریدگار است . (سندبادنامه ص 6).
چون جماعت رحمت آمد ای پسر
جهد کن کز رحمت آری تاج سر.
سبق رحمت راست وین از رحمت است
چشم بد محصول قهر و لعنت است .
مگر صاحبدلی روزی به رحمت
کند در حق درویشان دعایی .
خدا چون ببندد ز حکمت دری
ز رحمت گشاید در دیگری .
سرور کاینات و مفخر موجودات و رحمت عالمیان . (گلستان ).
جایی نرسد کس بتوانایی خویش
الاّ تو چراغ رحمتش داری پیش .
آفتاب رحمت قمرسریر کیوان منزلت . (حبیب السیر چ سنگی تهران ج 3 ص 1).
بوسه ای از لب لعلت به من سوخته جان ده
نگهی از سر رحمت به من بی سر و پا کن .
چون خوی تو میدانم از لطف تو مأیوسم
باری ز سر رحمت یک روز عتابم کن .
رخ چون آیت رحمت ز می افروخته ای
آتش ای گبر به قرآن زده ای به به به !
پوشیده می بنوش که سهل است این خطا
با رحمت خدای خطابخش جرم پوش
خیز ای بهار و عذرگناهان رفته خواه
زآن پیشتر که مژده ٔ رحمت دهد سروش .
ارتیاح ؛ رحمت . رفهة؛ رحمت و مهربانی . (منتهی الارب ). روح ؛ رحمت . (ترجمان القرآن ) (دهار). ریحان ؛ رحمت . نظرة؛ رحمت . (منتهی الارب ). و رجوع به رحمة شود.
- بارحمت ؛ مهربان . صاحب رحم و رأفت . که رحم و رحمت داشته باشد. رؤف . رحیم : با خردتمام که دارند با رحمت و رأفت و حلم باشند نیز. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 101).
- بی رحمت ؛ بی رحم . نامهربان . که رحم و شفقت ندارد. که رقت و مهربانی نورزد :
در این صندوق ساعت عمرها این دهر بی رحمت
چو ماهارند بر اشتر بدین گردنده پنگانها.
جهانسوز و بی رحمت و خیره کش .
|| مهربانی کردن . (منتهی الارب ) (آنندراج ). || آمرزش . مغفرت . (ناظم الاطباء) (یادداشت مؤلف ). عفو. بخشایش . (ناظم الاطباء) : سلام بر تو باد و رحمت و برکتهای ایزدی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 314). پس دریابد رحمت خدا همیشه ایشان را. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 312)... پدر ما به جوار رحمت خدای پیوست . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 724).
شکر آن خدای را که سوی علم و دین خویش
ره داد سوی رحمت و بگشاد در مرا.
نومید مشو ز رحمت یزدان
سبحانه لا اله الاهو.
ایزد چو بخواهد که گشاید در رحمت
دشواری آسان شود و صعب میسر.
رحمت نه خانه ای است بلند و خوش
نه جامه ای است رنگی و پنهانی .
شعر همی خوانید ای مطربان
رحمت بر خسرو محمود باد.
تو رحمت خدایی و هر ساعت از خدا
بر جان و طبع و نفس تو رحمت نثار باد.
و کمال حلم و رحمت خداوند عالم آراسته دارد. (کلیله و دمنه ).
او رحمت خداست جهان خدای را
از رحمت خدای شوی خاصه ٔ خدا.
چون تو خجل وار برآری نفس
فضل کند رحمت فریادرس .
از دم شمشیر تو رحمت مجو
زآن مثل چوگان بود در دست او.
گر ما مقصریم تو دریای رحمتی .
هرکه نداند سپاس نعمت امروز
حیف خورد بر نصیب رحمت فردا.
چنین گفت فردوسی پاک زاد
که رحمت بر آن تربت پاک باد.
رحمت حق باد بر ارواح خاقانی که گفت
اولت سکبا دهند از چهره وآنگه شوربا.
- امثال :
رحمت به کفن دزد اولی . (امثال و حکم دهخدا ج 2 ص 865).
صد رحمت به کفن دزد اولی .
|| باران . (ناظم الاطباء). رحمت به معنی باران آمده و این مجاز است و غالباً رحمت به معنی باران از این جهت گرفته که بارش رحمت الهی است و از این سبب باران را رحمت گویند. (آنندراج ) :
به ابر رحمت ماند همیشه کف ّ امیر
چگونه ابری کو توتکیش باران است .
صد هزار آفرین رب علیم
باد بر ابر رحمت ابراهیم .
می جست از سحاب امل رحمتی ولی
جز دیده اش معاینه بیرون نداد نم .
|| نبوت . قوله تعالی : یختص برحمته (قرآن 105/2 و 74/3)؛ ای بنبوته . || از اسماء و اعلام تازیان است . (ناظم الاطباء) (از منتهی الارب ) (از آنندراج ). فارسی زبانان نیز بصورت ترکیب این کلمه را در اعلام کسان برمی گزینند چون : رحمت اﷲ و رحمتقلی و غیره . || بَقْوی ̍. بُقْوی ̍. بُقْیا. بقیة. (یادداشت مؤلف ). || بخشودن . (آنندراج ) (منتهی الارب ) (مجمل اللغة).