دیو
لغت‌نامه دهخدا
دیو. [ وْ ] (اِ) نوعی از شیاطین . (برهان ). شیطان و ابلیس . (ناظم الاطباء). شیطان . (ترجمان القرآن ). آهرمن . (فرهنگ اسدی طوسی ). اهرمن :
بکار آور آن دانشی کت خدیو
بداده ست و منگر بفرمان دیو.
فانسیه الشیطان ؛ دیو فراموش کرد آن غلام را با یاد نیایدش . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
درست از همه کارش آگاه کرد
که مر شاه را دیو گمراه کرد.
از اندیشه ٔ دیو باشید دور
گه جنگ دشمن مجویید سور.
بماهوی گفت ای بداندیش مرد
چرا دیو چشم ترا خیره کرد.
سخن زین نشان مرددانا نگفت
برآنم که با دیو گشتی تو جفت .
ببست رهگذر دیو و بیخ کفر بکند
بجای بتکده بنهاد مزگت و منبر.
یکی مهره باز است گیتی که دیو
ندارد بترفند او هیچ تیو...
دیوست آنکس که هست عاصی در امر او
دیو در امر خدای عاصی باشد نعم .
ز آسمان هنر درآمد جم
باز شد لوک و لنگ دیو رجیم .
بوحنیفه اسکافی (از تاریخ بیهقی چ فیاض ص 381 ).
نگاه کن که چو فرمان دیو ظاهر شد
نماند فرمان در خلق خویش یزدان را.
و یا دیوان بگردون بر دویدند
که گفتار سروشان می شنیدند.
پس بچند سال که در خراسان تشویش افتاد از جهت ترکمانان دیو راه یافت بدین جوان . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 361).
شوی کار دیو بدآئین کنی
پس آنگاه بر دیو نفرین کنی .
نگر که هیچ گناهت بدیو بر ننهی
اگرت هیچ دل از خویشتن خبر دارد.
زیرا که وی است [ دبیری ] که مردم رااز مردمی بدرجه ٔ فرشتگی رساند و دیو را از دیوی بمردمی رساند. (نوروزنامه ).
در جهانی که طبع در کار است
دیو لاحول گوی بسیار است .
یکجهان دیو را شهابی بس
چرخ را خسرو آفتابی بس .
در این زمانه که دیو از ضعیفی مردم
همی سلاح ز لاحول سازد و تعویذ.
بر هر گناه سخره ٔ دیوم بخیر خیر
یارب مرا خلاص ده از دیو سخره گیر.
بهر گنه که مشارالیه خلق شدم
از آنکه وسوسه ٔ دیو بد مشیر مرا.
زو دیو گریزنده و او داعی انصاف
زو حکمت نازنده و او منهی الباب .
هرگز وفا ز عالم خاکی نیافت کس
حق بود دیو را که نشد آشنای خاک .
چون دیو از لاحول گریزان بجانب ترمذ بیرون شد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ).
تا ندرد دیو گریبانت خیز
دامن دین گیر و در ایمان گریز.
چو دیو از آهنش دشمن گریزد
که بر هر شخص کافتد برنخیزد.
دیو آزموده به از مردم ناآزموده . (مرزبان نامه ).
سعدیا عشق نیامیزد وشهوت با هم
پیش تسبیح ملایک نرود دیو رجیم .
اگر مرد لهو است و بازی و لاغ
قویتر شود دیوش اندر دماغ .
ز جور چرخ چو حافظ بجان رسید دلت
بسوی دیو محن ناوک شهاب انداز.
دیو چو بیرون رود فرشته درآید.
دیوبگریزد از آن قوم که قرآن خوانند.
از نخشبی مدار طمع در جهان کرم
نخ نام دیو باشد و شب تیرگی و غم .
- دیوِ بندی ؛ دیو اسیر و دربند آمده :
سخن دیوبندیست در چاه دل
به بالای کام و دهانش مهل .
- دیودین ؛ شیطان و ابلیس . (ناظم الاطباء). || صورت وهمی . غول . (ناظم الاطباء). موجود افسانه ای که او را با قدی بلند و هیکلی مهیب و درشت تصور کنند. عفریت . غول : و هرچ بجهان اندر بود از دیو و پری و وحوش و جمندگان . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
چو جمشید دیوت بفرمان نبود
چو کاوس گردونت ایوان نبود.
که آن خانه ٔ دیو افسونگر است
طلسم است و دربند جادو در است .
اگر چند فرزند چون دیو زشت
بود نزد مادر چو حور بهشت .
خسرو ماپیش دیو جم سلیمان شده ست
وان سر شمشیر او مهر سلیمان جم .
چرا از دیو جستم مهربانی
چرا از کور جستم دیده بانی .
دشمن تو گر بجنگ تخت تو بگرفت
دیو گرفت از نخست تخت سلیمان .
ز جن و انس و وحوش و طیور و دیو و پری
شدند جمله مر او را مطیع و فرمانبر.
گاو مانند دیوی از دوزخ
سوی آن زال تاخت از مطبخ .
دیو بر تخت سلیمان چو سلیمان نشود.
محی الدین که سلیمان صفت است و خدمش
دیو و انس و ملک و جان بخراسان یابم .
مهبط نور الهی نشود خانه ٔ دیو.
دیو هم وقتی سلیمانی کند
لیک هر جولاهه اطلس کی تند.
دیو خوشروی به از حور گره پیشانی .
- خواب دیو ؛ خوابی سنگین . (یادداشت مؤلف ).
- دیو استنبه ؛ درشت و بی اندام . (ناظم الاطباء).
- دیو در حمام ؛ درشت و کریه جثه و چهره . (یادداشت مؤلف ).
- دیو در شیشه بودن ؛ مسخربودن دیو از جانب دعانویسان و در شیشه بودن آن :
هرچه بخواهد بده که گنده زبانست
دیو رمیده نه کنده داند و نه رش .
بداندیش را جاه و فرصت مده
عدو در چه و دیو درشیشه به .
- دیو رمیده ؛ عفریت جسته از بند.
- دیو شبینه ؛کابوس . (ناظم الاطباء)
- دیو و دد ؛ عفریت و وحش :
دلبر پریوش است و رقیبان چو دیو و دد
با دیو و دد پری چه کند یا علی مدد.
بودند دیو و دد همه سیراب و می مکید
خاتم ز قحط آب ، سلیمان کربلا.
- دیو هفت در ؛ هفت اقلیم . (ناظم الاطباء). اقالیم سبعه . (برهان ).
- دیو هفت سر ؛ کنایه از شب است که بعربی لیل خوانند. (برهان ) (از انجمن آرا) (از آنندراج ). شب که هفت ساعت است چه نزد منجمان روز و شب مقسوم به هفتگان ساعت است بساعت متساوی و هر ساعتی منسوب به یکی از هفت سیاره است . (از شرفنامه ٔ منیری ).
- || موجود افسانه ای هولناک که هفت سر در یک بدن دارد مانند اژدهای هفت سر :
گاهی براق چارملک را لگام گیر
گاهی به دیوهفت سری بر کند لگام .
- || کنایه از کره ٔ زمین است به اعتبار اینکه هفت اقلیم و هفت طبقه است . (برهان ). کنایه از کره ارض به اعتبار اقالیم سبعه . (غیاث ). زمین به اعتبار آنکه هفت کشور است یا آنکه هفت طبقه دارد. (شرفنامه ٔ منیری ).
- دیو هوا ؛ کنایه از شیطان و نفس اماره :
بمیدان وفا یارم چنان آمد که من خواهم
ز دیوان هوا کارم چنان آمد که من خواهم .
- مملکت دیوها ؛ مقصود ازمملکت دیوها سوادکوه است در زند و اوستا. (التدوین ).
- نره دیو ؛ دیو نر. دیو زورمند و قوی . عفریت قوی :
جهان آفریننده یار منست
سر نره دیوان شکار منست .
از آن گرگساران و جنگاوران
وز آن نره دیوان مازندران .
|| جن :
جدشان رهبر دیو و پری و مردم بود
سوی رضوان خدای و پسران زان گهرند.
|| به عقیده ٔ بعضی از ایرانیان نام خدا یا رب النوع است . (التدوین ). نزد برهمنهای هند اسم رب النوع عقل و رب النوع رحمت است . (التدوین ). نام یکی از ارباب انواعی بود که تمام قوم آریا آن را می پرستیدند و هم اکنون هندوها معتقد برب النوعی هستند که آن را در آسمان میدانند و خدای اکبر می خوانند و نام آن معبود خیالی دیواناست . (التدوین ). || در آیین زردشتی ، هر یک از پروردگاران باطل یا شیاطین که در حقیقت تجسم شر و گناه محسوب میشده اند. پیش از ظهور زردشت این لفظ بر پروردگاران قدیم آریایی مشترک بین اجداد قدیم مردم ایران و هند اطلاق میشد اما پس از جدایی ایرانیان از هندوان پروردگاران مشترک قدیم یعنی دیوها که مورد پرستش هندوان بودند نزد ایرانیان گمراه کنندگان و شیاطین خوانده شدند. در آیین زردشت تعداد دیوها بسیار است (دیو مرگ ، دیو خشم ، دیو تاریکی و غیره ) ولی از آن جمله هفت دیو (از جمله اهریمن ) اهمیت بیشتر دارند و در مقابل هفت تن امشاسپندان هستند. در افسانه های ملی ایران ذکر دیو بسیار میرود مثلاً طهمورث به دیوبند مشهور شده است و جمشید مثل سلیمان نبی بر دیوها فرمانروایی داشته . در بعضی از این افسانه ها البته همه جا نمیتوان دانست که مقصود حقیقی از دیو چه بوده است . (دائرة المعارف فارسی ). || پارسیان هر سرکش و متمرد را خواه از جنس انس ، خواه از جن و خواه از دیگر حیوانات دیو خوانند چنانکه عرب شیطان گویند و هرکه کار نیک کند فارسیان او را فرشته خوانند بنابراین دیو سپید را که نام مردی پهلوان بود چون بر خداوند خویش کیکاوس عاصی شد دیو خواندند و ابلیس را که فارسیان اهرمن و دیو خوانند برای عدم اطاعت و بندگی اوست . (انجمن آرا) (آنندراج ). سرکش و خودسر. (ناظم الاطباء).
- دیو سپید ؛ دیو سفید، سر دیوان مازندران در عهد کیکاوس شاه کیانی :
بدرید پهلوی دیو سپید
جگرگاه پولاد و غندی و بید.
بدست تهی برنیاید امید
به زر برکنی چشم دیو سپید.
بدی گر خود بدی دیو سپیدی
به پیش بید برگش برگ بیدی .
|| ایرانیان (قدیم ) مردان دلیر و شجاعان و کدخدا را دیو می خواندند و در مقام مدح و ستایش مازندرانیها را دیو میگفتند و اهالی سایر ممالک ایران از این کلمه قصد نکوهش داشتند. (از التدوین ). کنایه از مردم پهلوان و دلیر و شجاع . (برهان ). دلیر و دلاور. (ناظم الاطباء). اشخاصی را که در زمان خود قویتر از امثال و اقران بوده اند و مطیع حکام نمی شدند دیو می گفتند و این نام رامایه ٔ فخر و بزرگواری اثبات شجاعت خود می شمردند. (انجمن آرا) (از آنندراج ) :
سپهدار کاکوی برزد غریو
بمیدان درآمد بمانند دیو.
|| نظر به تصور مهیب و هولناک بودن دیوان ، هرچیز را که از افراد قوی جثه تر باشد به دیو اضافت نمایند یا به غول که آنهم دیو موهومی است ، مثلاً کمان بزرگ را کمان دیو خوانند یعنی دیو را شاید. (از انجمن آرا) (از آنندراج ). این کلمه را جنگل نشینان بکار برندو از آن بزرگی و درشتی خواهند مانند دیو خار دیو سفید و غیره . (از یادداشت مؤلف ). هرچیز را که از افراد خود بزرگتر (از حیث جثه ) باشد به دیو اضافت نمایند. (از انجمن آرا). جنگل نشینان از این کلمه بسیاری قوت و زور خواهند مانند دیوباد. (یادداشت دهخدا). و ایرانیان قدیم بومیان فلات ایران را که از بس زشت و بدخلقت بوده اند با این نام میخوانده اند. (یادداشت مؤلف ). بعضی معتقدند که این دیوها ملتهای غیرآریایی بوده اند که کم کم مغلوب و مقهور نژاد ایرانی شدند. از اینکه بعضی از شاهان ایران پس از غلبه بر دیوها آنها را مأمور آموختن برخی از فنون به ایرانیان کرده اند میتوان احتمال داد که مقصود نژادهائی غیر از ایرانی بوده است که شاید در تمدن و صنعت بر ایرانیها مقدم بوده اند. احتمالاً دیوها اشخاص قوی هیکل و شجاعی بوده اندکه در ایام قدیم در مازندران اقامت داشتند و یا هرچند یکبار از ممالک مجاور دریای خزر به آن ناحیه می تاخته اند و اینکه دیوان را موجوداتی با شاخ و دم نوشته و تصویر میکنند ظاهراً بدین سبب بوده است که مردم طبرستان اغلب پوستین پوش بوده اند و بقول فردوسی از عهد قدیم پوست سگ و گرگ و غیره می پوشیده اند و بدین جهت فردوسی آنان را سگسار و گرگسار می نامند. (از دائرة المعارف فارسی ). || در تداول جنگل نشینان با این کلمه ببدی طعم و مزه اشارت کنند مانند دیوزیت (زیتون تلخ ). (یادداشت مؤلف ). || این کلمه را جنگل نشینان ، گاه در اول نام گونه ای از گیاه آرند و از آن گونه ٔ وحشی آن نوع را اراده کنند چنانکه شال «شغال » را بهمین قصد بکار برند؛ دیو آلبالو، دیو انجیر، دیو انگور، دیورز، دیو زیت و غیره . (یادداشت دهخدا). || هرکه بدکردار بود دیو خوانند. (انجمن آرا) (آنندراج ). || در تداول جنگل نشینان گاه از این کلمه زشتی قصد کنند. مانند: دیوسیرت ؛ زشت و بدخلقت . (یادداشت مؤلف ). مردم جنگلی . غول .(ناظم الاطباء).
- دیومردم ؛ مردم بدکردار :
بسی کان گوهر بر آن کوهسار
همان دیومردم فزون از شمار.
|| نوعی از جامه ٔ پشمینه است بسیار درشت که در روزهای جنگ پوشند. دیو جامه . (برهان ) (ناظم الاطباء). || کج اندیش . || کج طبع. (برهان ). || ستم و جور و ظلم . (ناظم الاطباء). || کنایه از قهر و غضب . (برهان ). خشم و قهر وغضب . (ناظم الاطباء). || مجازاً نفس اماره . (یادداشت دهخدا) :
دین چو بدنیا بتوانی خرید
کن مکن دیو نباید شنید.
یا چو دیوی کو عدوی جان ماست
نارسیده زحمتش از ما و کاست .
گفت او را کی زدم ای جان دوست
من بر آن دیوی زدم کو اندروست .
بنده ٔ آن دیو میباید شدن
چونکه غالب اوست در هر انجمن .
دیو گرگ است و تو همچون یوسفی
دامن یعقوب مگذار ای صفی .
نی غضب غالب بود مانند دیو
بی ضرورت خون کند از بهر ریو.
دیویست درون من که پنهانی نیست
بر داشتن سرش به آسانی نیست
ایمانش هزار بار تلقین کردم
آن کافر راسر مسلمانی نیست .
دیو نشد تا برون فرشته نیامد
حافظ این نغز نکته گفت بدیوان
دل نتوان داشت جای قدس ملائک
تا بود از خبث آشیانه ٔ دیوان .
- دیو آتشی ؛ کنایه از نفس اماره . (آنندراج ).
- دیو نفس ؛ مراد همان نفس اماره است :
از دست دیو نفس کجا برهی
تا تو دل از طمع نکنی شسته .
گر ز دیو نفس میجویی امان
رو نهان شو چون پری از مردمان .
|| در اصطلاح فلسفی ، نفس جاهل بدکردار. (رسائل رازی ص 177 از فرهنگ علوم عقلی سجادی ). || شهوت . (ناظم الاطباء).
- دیو شهوت ؛ شیطان هوا و هوس .(ناظم الاطباء).
|| کنایه از اسب که به عربی فرس خوانند. (برهان ). اسب . (ناظم الاطباء).
بکار آور آن دانشی کت خدیو
بداده ست و منگر بفرمان دیو.
فانسیه الشیطان ؛ دیو فراموش کرد آن غلام را با یاد نیایدش . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
درست از همه کارش آگاه کرد
که مر شاه را دیو گمراه کرد.
از اندیشه ٔ دیو باشید دور
گه جنگ دشمن مجویید سور.
بماهوی گفت ای بداندیش مرد
چرا دیو چشم ترا خیره کرد.
سخن زین نشان مرددانا نگفت
برآنم که با دیو گشتی تو جفت .
ببست رهگذر دیو و بیخ کفر بکند
بجای بتکده بنهاد مزگت و منبر.
یکی مهره باز است گیتی که دیو
ندارد بترفند او هیچ تیو...
دیوست آنکس که هست عاصی در امر او
دیو در امر خدای عاصی باشد نعم .
ز آسمان هنر درآمد جم
باز شد لوک و لنگ دیو رجیم .
بوحنیفه اسکافی (از تاریخ بیهقی چ فیاض ص 381 ).
نگاه کن که چو فرمان دیو ظاهر شد
نماند فرمان در خلق خویش یزدان را.
و یا دیوان بگردون بر دویدند
که گفتار سروشان می شنیدند.
پس بچند سال که در خراسان تشویش افتاد از جهت ترکمانان دیو راه یافت بدین جوان . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 361).
شوی کار دیو بدآئین کنی
پس آنگاه بر دیو نفرین کنی .
نگر که هیچ گناهت بدیو بر ننهی
اگرت هیچ دل از خویشتن خبر دارد.
زیرا که وی است [ دبیری ] که مردم رااز مردمی بدرجه ٔ فرشتگی رساند و دیو را از دیوی بمردمی رساند. (نوروزنامه ).
در جهانی که طبع در کار است
دیو لاحول گوی بسیار است .
یکجهان دیو را شهابی بس
چرخ را خسرو آفتابی بس .
در این زمانه که دیو از ضعیفی مردم
همی سلاح ز لاحول سازد و تعویذ.
بر هر گناه سخره ٔ دیوم بخیر خیر
یارب مرا خلاص ده از دیو سخره گیر.
بهر گنه که مشارالیه خلق شدم
از آنکه وسوسه ٔ دیو بد مشیر مرا.
زو دیو گریزنده و او داعی انصاف
زو حکمت نازنده و او منهی الباب .
هرگز وفا ز عالم خاکی نیافت کس
حق بود دیو را که نشد آشنای خاک .
چون دیو از لاحول گریزان بجانب ترمذ بیرون شد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ).
تا ندرد دیو گریبانت خیز
دامن دین گیر و در ایمان گریز.
چو دیو از آهنش دشمن گریزد
که بر هر شخص کافتد برنخیزد.
دیو آزموده به از مردم ناآزموده . (مرزبان نامه ).
سعدیا عشق نیامیزد وشهوت با هم
پیش تسبیح ملایک نرود دیو رجیم .
اگر مرد لهو است و بازی و لاغ
قویتر شود دیوش اندر دماغ .
ز جور چرخ چو حافظ بجان رسید دلت
بسوی دیو محن ناوک شهاب انداز.
دیو چو بیرون رود فرشته درآید.
دیوبگریزد از آن قوم که قرآن خوانند.
از نخشبی مدار طمع در جهان کرم
نخ نام دیو باشد و شب تیرگی و غم .
- دیوِ بندی ؛ دیو اسیر و دربند آمده :
سخن دیوبندیست در چاه دل
به بالای کام و دهانش مهل .
- دیودین ؛ شیطان و ابلیس . (ناظم الاطباء). || صورت وهمی . غول . (ناظم الاطباء). موجود افسانه ای که او را با قدی بلند و هیکلی مهیب و درشت تصور کنند. عفریت . غول : و هرچ بجهان اندر بود از دیو و پری و وحوش و جمندگان . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
چو جمشید دیوت بفرمان نبود
چو کاوس گردونت ایوان نبود.
که آن خانه ٔ دیو افسونگر است
طلسم است و دربند جادو در است .
اگر چند فرزند چون دیو زشت
بود نزد مادر چو حور بهشت .
خسرو ماپیش دیو جم سلیمان شده ست
وان سر شمشیر او مهر سلیمان جم .
چرا از دیو جستم مهربانی
چرا از کور جستم دیده بانی .
دشمن تو گر بجنگ تخت تو بگرفت
دیو گرفت از نخست تخت سلیمان .
ز جن و انس و وحوش و طیور و دیو و پری
شدند جمله مر او را مطیع و فرمانبر.
گاو مانند دیوی از دوزخ
سوی آن زال تاخت از مطبخ .
دیو بر تخت سلیمان چو سلیمان نشود.
محی الدین که سلیمان صفت است و خدمش
دیو و انس و ملک و جان بخراسان یابم .
مهبط نور الهی نشود خانه ٔ دیو.
دیو هم وقتی سلیمانی کند
لیک هر جولاهه اطلس کی تند.
دیو خوشروی به از حور گره پیشانی .
- خواب دیو ؛ خوابی سنگین . (یادداشت مؤلف ).
- دیو استنبه ؛ درشت و بی اندام . (ناظم الاطباء).
- دیو در حمام ؛ درشت و کریه جثه و چهره . (یادداشت مؤلف ).
- دیو در شیشه بودن ؛ مسخربودن دیو از جانب دعانویسان و در شیشه بودن آن :
هرچه بخواهد بده که گنده زبانست
دیو رمیده نه کنده داند و نه رش .
بداندیش را جاه و فرصت مده
عدو در چه و دیو درشیشه به .
- دیو رمیده ؛ عفریت جسته از بند.
- دیو شبینه ؛کابوس . (ناظم الاطباء)
- دیو و دد ؛ عفریت و وحش :
دلبر پریوش است و رقیبان چو دیو و دد
با دیو و دد پری چه کند یا علی مدد.
بودند دیو و دد همه سیراب و می مکید
خاتم ز قحط آب ، سلیمان کربلا.
- دیو هفت در ؛ هفت اقلیم . (ناظم الاطباء). اقالیم سبعه . (برهان ).
- دیو هفت سر ؛ کنایه از شب است که بعربی لیل خوانند. (برهان ) (از انجمن آرا) (از آنندراج ). شب که هفت ساعت است چه نزد منجمان روز و شب مقسوم به هفتگان ساعت است بساعت متساوی و هر ساعتی منسوب به یکی از هفت سیاره است . (از شرفنامه ٔ منیری ).
- || موجود افسانه ای هولناک که هفت سر در یک بدن دارد مانند اژدهای هفت سر :
گاهی براق چارملک را لگام گیر
گاهی به دیوهفت سری بر کند لگام .
- || کنایه از کره ٔ زمین است به اعتبار اینکه هفت اقلیم و هفت طبقه است . (برهان ). کنایه از کره ارض به اعتبار اقالیم سبعه . (غیاث ). زمین به اعتبار آنکه هفت کشور است یا آنکه هفت طبقه دارد. (شرفنامه ٔ منیری ).
- دیو هوا ؛ کنایه از شیطان و نفس اماره :
بمیدان وفا یارم چنان آمد که من خواهم
ز دیوان هوا کارم چنان آمد که من خواهم .
- مملکت دیوها ؛ مقصود ازمملکت دیوها سوادکوه است در زند و اوستا. (التدوین ).
- نره دیو ؛ دیو نر. دیو زورمند و قوی . عفریت قوی :
جهان آفریننده یار منست
سر نره دیوان شکار منست .
از آن گرگساران و جنگاوران
وز آن نره دیوان مازندران .
|| جن :
جدشان رهبر دیو و پری و مردم بود
سوی رضوان خدای و پسران زان گهرند.
|| به عقیده ٔ بعضی از ایرانیان نام خدا یا رب النوع است . (التدوین ). نزد برهمنهای هند اسم رب النوع عقل و رب النوع رحمت است . (التدوین ). نام یکی از ارباب انواعی بود که تمام قوم آریا آن را می پرستیدند و هم اکنون هندوها معتقد برب النوعی هستند که آن را در آسمان میدانند و خدای اکبر می خوانند و نام آن معبود خیالی دیواناست . (التدوین ). || در آیین زردشتی ، هر یک از پروردگاران باطل یا شیاطین که در حقیقت تجسم شر و گناه محسوب میشده اند. پیش از ظهور زردشت این لفظ بر پروردگاران قدیم آریایی مشترک بین اجداد قدیم مردم ایران و هند اطلاق میشد اما پس از جدایی ایرانیان از هندوان پروردگاران مشترک قدیم یعنی دیوها که مورد پرستش هندوان بودند نزد ایرانیان گمراه کنندگان و شیاطین خوانده شدند. در آیین زردشت تعداد دیوها بسیار است (دیو مرگ ، دیو خشم ، دیو تاریکی و غیره ) ولی از آن جمله هفت دیو (از جمله اهریمن ) اهمیت بیشتر دارند و در مقابل هفت تن امشاسپندان هستند. در افسانه های ملی ایران ذکر دیو بسیار میرود مثلاً طهمورث به دیوبند مشهور شده است و جمشید مثل سلیمان نبی بر دیوها فرمانروایی داشته . در بعضی از این افسانه ها البته همه جا نمیتوان دانست که مقصود حقیقی از دیو چه بوده است . (دائرة المعارف فارسی ). || پارسیان هر سرکش و متمرد را خواه از جنس انس ، خواه از جن و خواه از دیگر حیوانات دیو خوانند چنانکه عرب شیطان گویند و هرکه کار نیک کند فارسیان او را فرشته خوانند بنابراین دیو سپید را که نام مردی پهلوان بود چون بر خداوند خویش کیکاوس عاصی شد دیو خواندند و ابلیس را که فارسیان اهرمن و دیو خوانند برای عدم اطاعت و بندگی اوست . (انجمن آرا) (آنندراج ). سرکش و خودسر. (ناظم الاطباء).
- دیو سپید ؛ دیو سفید، سر دیوان مازندران در عهد کیکاوس شاه کیانی :
بدرید پهلوی دیو سپید
جگرگاه پولاد و غندی و بید.
بدست تهی برنیاید امید
به زر برکنی چشم دیو سپید.
بدی گر خود بدی دیو سپیدی
به پیش بید برگش برگ بیدی .
|| ایرانیان (قدیم ) مردان دلیر و شجاعان و کدخدا را دیو می خواندند و در مقام مدح و ستایش مازندرانیها را دیو میگفتند و اهالی سایر ممالک ایران از این کلمه قصد نکوهش داشتند. (از التدوین ). کنایه از مردم پهلوان و دلیر و شجاع . (برهان ). دلیر و دلاور. (ناظم الاطباء). اشخاصی را که در زمان خود قویتر از امثال و اقران بوده اند و مطیع حکام نمی شدند دیو می گفتند و این نام رامایه ٔ فخر و بزرگواری اثبات شجاعت خود می شمردند. (انجمن آرا) (از آنندراج ) :
سپهدار کاکوی برزد غریو
بمیدان درآمد بمانند دیو.
|| نظر به تصور مهیب و هولناک بودن دیوان ، هرچیز را که از افراد قوی جثه تر باشد به دیو اضافت نمایند یا به غول که آنهم دیو موهومی است ، مثلاً کمان بزرگ را کمان دیو خوانند یعنی دیو را شاید. (از انجمن آرا) (از آنندراج ). این کلمه را جنگل نشینان بکار برندو از آن بزرگی و درشتی خواهند مانند دیو خار دیو سفید و غیره . (از یادداشت مؤلف ). هرچیز را که از افراد خود بزرگتر (از حیث جثه ) باشد به دیو اضافت نمایند. (از انجمن آرا). جنگل نشینان از این کلمه بسیاری قوت و زور خواهند مانند دیوباد. (یادداشت دهخدا). و ایرانیان قدیم بومیان فلات ایران را که از بس زشت و بدخلقت بوده اند با این نام میخوانده اند. (یادداشت مؤلف ). بعضی معتقدند که این دیوها ملتهای غیرآریایی بوده اند که کم کم مغلوب و مقهور نژاد ایرانی شدند. از اینکه بعضی از شاهان ایران پس از غلبه بر دیوها آنها را مأمور آموختن برخی از فنون به ایرانیان کرده اند میتوان احتمال داد که مقصود نژادهائی غیر از ایرانی بوده است که شاید در تمدن و صنعت بر ایرانیها مقدم بوده اند. احتمالاً دیوها اشخاص قوی هیکل و شجاعی بوده اندکه در ایام قدیم در مازندران اقامت داشتند و یا هرچند یکبار از ممالک مجاور دریای خزر به آن ناحیه می تاخته اند و اینکه دیوان را موجوداتی با شاخ و دم نوشته و تصویر میکنند ظاهراً بدین سبب بوده است که مردم طبرستان اغلب پوستین پوش بوده اند و بقول فردوسی از عهد قدیم پوست سگ و گرگ و غیره می پوشیده اند و بدین جهت فردوسی آنان را سگسار و گرگسار می نامند. (از دائرة المعارف فارسی ). || در تداول جنگل نشینان با این کلمه ببدی طعم و مزه اشارت کنند مانند دیوزیت (زیتون تلخ ). (یادداشت مؤلف ). || این کلمه را جنگل نشینان ، گاه در اول نام گونه ای از گیاه آرند و از آن گونه ٔ وحشی آن نوع را اراده کنند چنانکه شال «شغال » را بهمین قصد بکار برند؛ دیو آلبالو، دیو انجیر، دیو انگور، دیورز، دیو زیت و غیره . (یادداشت دهخدا). || هرکه بدکردار بود دیو خوانند. (انجمن آرا) (آنندراج ). || در تداول جنگل نشینان گاه از این کلمه زشتی قصد کنند. مانند: دیوسیرت ؛ زشت و بدخلقت . (یادداشت مؤلف ). مردم جنگلی . غول .(ناظم الاطباء).
- دیومردم ؛ مردم بدکردار :
بسی کان گوهر بر آن کوهسار
همان دیومردم فزون از شمار.
|| نوعی از جامه ٔ پشمینه است بسیار درشت که در روزهای جنگ پوشند. دیو جامه . (برهان ) (ناظم الاطباء). || کج اندیش . || کج طبع. (برهان ). || ستم و جور و ظلم . (ناظم الاطباء). || کنایه از قهر و غضب . (برهان ). خشم و قهر وغضب . (ناظم الاطباء). || مجازاً نفس اماره . (یادداشت دهخدا) :
دین چو بدنیا بتوانی خرید
کن مکن دیو نباید شنید.
یا چو دیوی کو عدوی جان ماست
نارسیده زحمتش از ما و کاست .
گفت او را کی زدم ای جان دوست
من بر آن دیوی زدم کو اندروست .
بنده ٔ آن دیو میباید شدن
چونکه غالب اوست در هر انجمن .
دیو گرگ است و تو همچون یوسفی
دامن یعقوب مگذار ای صفی .
نی غضب غالب بود مانند دیو
بی ضرورت خون کند از بهر ریو.
دیویست درون من که پنهانی نیست
بر داشتن سرش به آسانی نیست
ایمانش هزار بار تلقین کردم
آن کافر راسر مسلمانی نیست .
دیو نشد تا برون فرشته نیامد
حافظ این نغز نکته گفت بدیوان
دل نتوان داشت جای قدس ملائک
تا بود از خبث آشیانه ٔ دیوان .
- دیو آتشی ؛ کنایه از نفس اماره . (آنندراج ).
- دیو نفس ؛ مراد همان نفس اماره است :
از دست دیو نفس کجا برهی
تا تو دل از طمع نکنی شسته .
گر ز دیو نفس میجویی امان
رو نهان شو چون پری از مردمان .
|| در اصطلاح فلسفی ، نفس جاهل بدکردار. (رسائل رازی ص 177 از فرهنگ علوم عقلی سجادی ). || شهوت . (ناظم الاطباء).
- دیو شهوت ؛ شیطان هوا و هوس .(ناظم الاطباء).
|| کنایه از اسب که به عربی فرس خوانند. (برهان ). اسب . (ناظم الاطباء).