دیزه
لغت‌نامه دهخدا
دیزه . [ زَ / زِ ] (ص ، اِ) رنگ و لون سیاه . (برهان ). || رنگی میان دو رنگ . رنگی غیرخالص . معرب آن دیزج است . (فیروز آبادی ). رنگ شبرنگ .(ناظم الاطباء) (منتهی الارب ). || اسب و استر و خری را نیز گویند که از کاکل تا دمش خط سیاه کشیده شده باشد. (برهان ). اسبی که از کاکل تا دمش خط سیاهی کشیده باشد. یا شاید اسب با رنگی خاص . (یادداشت مؤلف ): ادغم ؛ اسب دیزه . (منتهی الارب ) :
یکی دیزه ای بر نشسته بلند
بسان یکی دیو جسته ز بند.
کجا دیزه ٔ تو چمد روز جنگ
شتاب آید اندر سپاه درنگ .
چماننده ٔ دیزه هنگام گرد
چراننده ٔ کرکس اندر نبرد.
از فتح و ظفر بینم بر نیزه ٔ تو عقد
وز فر و هنر بینم بر دیزه ٔ تو یون .
از سهم و از سیاست نادرگذار تو
بر گرگ دیزه پوست بدرد سگ شبان .
کشید زین من این دیزه هلال رکاب
از آنکه شهپر روح القدس عنان من است .
|| الاغ و چاروایی که رنگ آن بسیاهی و سبزی مایل بود. (برهان ). رجوع به دیز شود.
- خر دیزه ؛ خری که روی و بتفوز آن نیک سیاه است نسبت بسایر بدن : اشخم ؛ خر دیزه رنگ و آن نیک سیاه بودن روی و بتفوز آن است نسبت برنگ سایر بدن . (منتهی الارب ) :
خران دیزه به آواز پیش او آیند
چو او بخواندن شعر اندرون بدرد...
|| قلعه ، حصار و دز. (ناظم الاطباء). قلعه و حصار. (برهان ). || (مزید مؤخر امکنه ) : خشین دیزه . استغدادیزه . اشتابدیزه . لکه دیزه . سنگدیزه . فشیذیره (با ذال معجمه ). فرخورذیزه . (با ذال معجمه ). شمیدیزه . سوادیزه . زرودیزه . (یادداشت مؤلف ). || (اِ مصغر) تصغیر ده (ده = دیه + زه ، پسوند تصغیر): خشین دیزه . (از سمعانی ).
یکی دیزه ای بر نشسته بلند
بسان یکی دیو جسته ز بند.
کجا دیزه ٔ تو چمد روز جنگ
شتاب آید اندر سپاه درنگ .
چماننده ٔ دیزه هنگام گرد
چراننده ٔ کرکس اندر نبرد.
از فتح و ظفر بینم بر نیزه ٔ تو عقد
وز فر و هنر بینم بر دیزه ٔ تو یون .
از سهم و از سیاست نادرگذار تو
بر گرگ دیزه پوست بدرد سگ شبان .
کشید زین من این دیزه هلال رکاب
از آنکه شهپر روح القدس عنان من است .
|| الاغ و چاروایی که رنگ آن بسیاهی و سبزی مایل بود. (برهان ). رجوع به دیز شود.
- خر دیزه ؛ خری که روی و بتفوز آن نیک سیاه است نسبت بسایر بدن : اشخم ؛ خر دیزه رنگ و آن نیک سیاه بودن روی و بتفوز آن است نسبت برنگ سایر بدن . (منتهی الارب ) :
خران دیزه به آواز پیش او آیند
چو او بخواندن شعر اندرون بدرد...
|| قلعه ، حصار و دز. (ناظم الاطباء). قلعه و حصار. (برهان ). || (مزید مؤخر امکنه ) : خشین دیزه . استغدادیزه . اشتابدیزه . لکه دیزه . سنگدیزه . فشیذیره (با ذال معجمه ). فرخورذیزه . (با ذال معجمه ). شمیدیزه . سوادیزه . زرودیزه . (یادداشت مؤلف ). || (اِ مصغر) تصغیر ده (ده = دیه + زه ، پسوند تصغیر): خشین دیزه . (از سمعانی ).