دیده
لغت‌نامه دهخدا
دیده . [ دی دَ / دِ ] (اِ) چشم . (برهان ) (جهانگیری ). قسمتی از چشم که بدان بینند یا جزئی از جهاز بینائی که پلک و مژه از آن مستثناست . (یادداشت مؤلف ). ج ، دیدگان . صاحب آنندراج گوید گستاخ ، پریشان نظر، دیدارجوی ، خونخوار، جویبار، خونابه چکان ، آتش چکان ، خون فشان ، خونابه فشان ، گریبان ، زاری ، انجم فشان ، حسرت فشان ، حسرت کش ، پرحسرت ، گوهرفشان ، دریانژاد، دولابی ، نمناک ، حیران ، حیرت زده ، حیرت خیز، شرربار، غلطبین ، گرم ، شرم گین ، شرم ناک ، پوشیده ، بینا، گشاده ، روشن ، جوهرشناس ، عبرت پذیر، پاک بیدار، شب بیدار، شب زنده دار، سودار، از صفات و کره ٔ عنبر، لوح ورق ، جوی ، حباب ،مرغ و زاغ از تشبیهات اوست . (آنندراج ) :
خشمش آمد و هم آنگه گفت ویک
خواست کو را بر کند از دیده کیک .
چنانکه خامه ز شنگرف برکشد نقاش
کنون شود مژه ٔ من بخون دیده خضاب .
دو فرکن است روان از دودیده بر دو رخم
رخم ز رفتن فرکن بجملگی فرکند.
چون ملک الهندست آن دیدگانش
گردش بر خادم هندی دو رست .
ترّست زمین ز دیدگان من
چون پی بنهم همی فرولغزم .
جهان همیشه بدوشاد و چشم روشن باد
کسی که دیده نخواهدش کنده بادا کاک .
گر کوکب ترکشت ریخته شد
من دیده به ترکشت برنشانم .
بخوردند سوگند آنسان که خواست
که مهر تو با دیده داریم راست .
یکی جام پر باده ٔ خسروان
بکف بر نهاد آن زن پهلوان
که گشتی گریزان از آن اهرمن
نهاده بدو دیده ها انجمن .
ز مهرک یکی دختری ماند و بس
که او را بدیده ندیده ست کس .
که ای کاجکی دیده بودی مرا
که یزدان رخ او نمودی مرا.
بشد آسیابان دو دیده پرآب
بزردی دو رخسار چون آفتاب .
گرامی تر از دیده آن را شناس
که دیده بدیدنش دارد سپاس .
بزلف تنگ ببندد بر آهوی تنگی
بدیده دیده بدوزد ز جادوی محتال .
دو چشم من چو دو چرخشت گرد فرقت او
دو دیده همچو بچرخشت زیر پای انگور.
شیر درنده دیده فرو افکند ز خشم
پیل رمنده زهره براندازد از دهان .
ای همچو پک پلید و چنودیده ها برون
مانندآن کسی که مر او را کنی خبک .
دو چیزش بر کن و دو بشکن
مندیش ز غلغل و غرنبه
دندانش بگاز و دیده بانگشت
پهلو بدبوس و سر بچنبه .
رخ ز دیده نگاشته بسرشک
و آن سرشکش بسان تازه سرشک .
بجوشیدش از دیدگان خون گرم
بدندان همی کند از تنش چرم .
تیر تو مفتاح شد در کار فتح قلعه ها
تیر تو مومول شد در دیده های دیده بان .
یکی چون دیده ٔ یعقوب و دیگر چون رخ یوسف
سدیگر چون دل فرعون ، چهارم چون کف موسی .
مرد خردمند کش خرد نبود یار
باشد چون دیده ای که باشد ارمد.
چشم حورا چون شود شوریده رضوان بهشت
خاک پایش توتیای دیده ٔ حورا کند.
از مجلستان هرگز بیرون نگذارم
وز جان و دل و دیده گرامیتر دارم .
تهی نکرده بدم جام می هنوز از می
که کرده بودم از خون دیده مالامال .
نداند که من پیش تا بمیرم از دیده و دندان وی برخواهم کشید. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 368). بنده نگوید که حساب صاحبدیوان مملکت نباید گرفت و مالی که بر او باز گردد از دیده و دندان او را بباید داد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 368).
در بیابان بدید قومی کرد
کردها ز موی هر یکی کولا
و آن زنان لطیف هر کردی
بابریشم و دیده ٔ شهلا.
چند بر ما این کواکب بنگرند
روزو شب چون دیده های بی ثبات .
بر امام خلق ریزد هر زمانی صدهزار
تا مخالف را ز دیدن دیده ها اعمی شود.
اگر با دیده ای نادیده مشنو
تو برهان خواه و بر تقلید مگرو.
یکجا مار خواند و یکجا ثعبان و یکجا جان یعنی بدیده چون مار بودی . (قصص الانبیاء ص 97).
با قرار است نور دیده ٔ سر
چشم سرگو برو قریر مباش .
عقل داند بعقل باز شتافت
دیده را جز بدیده نتوان یافت .
چشمی دارم همه پر از صورت دوست
با دیده مرا خوش است چون دوست در اوست
وین دیده ز دوست فرق کردن نه نکوست
یا اوست بجای دیده یا دیده خود اوست .
از بس که ره دهان گرفته ست
بانگ از ره دیدگان برآورد.
حیف است این ز گردش ایام چاره نیست
کاین ناخنه به دیده ٔ ایام ما برست .
دیده های بخت من بیدار بایستی کنون
تا بدیدی حال من بر حال من بگریستی .
و اشک حسرت از دیده میریخت . (سندبادنامه ص 216).
خوناب جگر ز دیده ریزان
چون بخت خود اوفتان و خیزان .
گریه ٔ پر مصلحت دیده نیست
خنده ٔ بسیار پسندیده نیست .
گرچه یک مو بد گنه کو جسته بود
لیک آن مو در دو دیده رسته بود.
بود آدم دیده ٔ نور قدیم
موی در دیده بود کوه عظیم .
گر نبودی دیده های صنعبین
نی فلک گشتی نه خندیدی زمین .
بیدار شو ای دیده که ایمن نتوان بود
زین سیل دمادم که در این منزل خواب است .
دیده از آنروی بود پیش بین
کو نتواند که بود خویش بین .
چون دیده بدشمنی دلم خست
از دشمن خانه چون توان رست .
دیده ٔ دوست عیب پوش بود
خصم را دیده عیب کوش بود.
- آب دیده ؛ اشک .
- از دیده افتادن ؛ از چشم افتادن . بی ارزش شدن . بی اهمیت شدن :
آن در دو رسته در حدیث آمد
وز دیده بیوفتاد مرجانم .
- از دیده خواستن ؛ بعجز و الحاح تمام خواستن . (بهار عجم ). بسیاری خواهش کردن . خواهش بسیار کردن . (ناظم الاطباء) :
بیاراست قلب جهانسوز را
که از دیده میخواست آنروز را.
- از دیده فکندن ؛ از چشم دور کردن . از یاد بردن :
تو دوستی کن و از دیده مفکنم زنهار
که دشمنم ز برای تو در زبان انداخت .
- اهل دیده ؛ صاحب بصیرت . بینا :
گردیده ای یک اهل دیده بودی
دل مژده پذیر دیده بودی .
- بادیده ؛ بصیر :
تو گر شکر کردی که با دیده ای
وگرنه تو هم چشم پوشیده ای .
- بدیده یا بدیدگان روفتن خاک جایی ؛ به چشم جارو کردن آن . کنایه از بسیار عزیز و گرامی داشتن :
به امید آنکه جایی قدمی نهاده باشی
همه خاکهای شیراز به دیدگان برفتم .
- بر دیده رفتن ؛ بر چشم قدم نهادن . بر چشم جا گرفتن . کنایه از عزیز و ارجمند بودن :
بر دیده ٔ من برو که مخدومی
پروانه بخون بده که سلطانی .
- بر دیده نهادن ؛ عزیز و ارجمند داشتن :
بر دیده نهم ز بهر چشمش نرگس
دارند عزیز بهر چشمی صد چشم .
- بی دیده ؛ کور. نابینا :
حکایت بشهر اندر افتاد و جوش
که بی دیده ای دیده بر کرد دوش .
در خاک چو من بیدل و بیدیده نشاندش
اندر نظر هر که پریوار برآمد.
- پاک دیده ؛ که به ریبت به کسی ننگرد :
این عشق را زوال نباشد بحکم آنک
ما پاک دیده ایم و تو پاکیزه دامنی .
- دودیده ؛ دو چشم .
- || مجازاً فرزند :
نپیچیدم از گنج و فرزند روی
گرامی دودیده سپردم بدوی .
- دو دیده براه ؛ منتظر. در حال انتظار :
برین کوهسارم دو دیده براه
بدان تاچه فرمان دهد پادشاه .
مرا دو دیده براه و دو گوش بر پیغام
تو فارغی و به افسوس میرود ایام .
- دیده آزمودن ؛ چشم به چیزی مجرب ساختن :
هر یکی دیده آزموده بجنگ
بر زمین اژدها در آب نهنگ .
- دیده از خواب بر کردن ؛ بیدار شدن :
ز شیبت درآمد بروی شباب
شبت روز شد دیده بر کن ز خواب .
- دیده از کار بستن ؛ چشم پوشیدن . صرفنظر کردن :
دیده از اهل جهان دربسته به
راه همت زین و آن دربسته به .
- دیده افتادن بر کسی یا چیزی ؛ برابر چشم آمدن آن . بی اختیار آن را دیدن :
دلم صدبار میگوید که چشم از فتنه بر هم نه
دگر ره دیده می افتد بر آن بالای فتانم .
- دیده باز ؛ بیدار. مقابل دیده بسته :
نبود از ندیمان گردن فراز
بجزنرگس آنجا کسی دیده باز.
- || نظرباز. (آنندراج ) :
چشمت که میان خواب ناز است
یارب که چه شوخ دیده باز است .
- دیده باز کردن ؛ چشم گشودن . دیدن :
سعدی چراغ می نکشد در شب فراق
ترسد که دیده باز کند جز به روی دوست .
- دیده ٔ بد دور ؛ جمله ٔ دعایی ، یعنی آفت چشم بد از این چیز دور باد. (از آنندراج ) :
دیده ٔ بد دور از این یوسف که دور از آسمان
در زمان حسن او یک دیده ای حیران شده ست .
- دیده ٔ کسی برآوردن ؛ کور کردن او. چشم وی برکندن :
بنما بمن که منکر حسن رخ تو کیست
تا دیده اش به گزلک غیرت برآورم .
- دیده براه ؛ چشم براه که بمعنی منتظر ومشتاق باشد. (آنندراج ).
- دیده براه داشتن ؛ کنایه از منتظر بودن است . (انجمن آرا) (آنندراج ). انتظار کشیدن . منتظر بودن .
- دیده براه نهادن ؛ انتظار بردن . منتظر شدن . در انتظار بودن :
فریدون نهاده دو دیده براه
سپاه و کلاه آرزومند شاه .
- دیده بربستن ؛ چشم بر هم نهادن :
تا نگردد خون دل و جان جهان
لب بدوز و دیده بربند این زمان .
- دیده بر پشت پا ؛ سر بزیر افکنده از شرم . چشم به پشت پا دوزنده از خجلت :
به پیران پشت از عبادت دوتا
ز شرم گنه دیده بر پشت پا.
- دیده بر پشت پا دوختن ؛ سر بزیر انداختن و نگریستن از شرم :
بنیران شوق اندرونش بسوخت
حیا دیده بر پشت پایش بدوخت .
- دیده بر حال کسی نداشتن ؛ کنایه از اعتنا به حال او نکردن . (آنندراج ).
- دیده بر در داشتن ؛ منتظر و مشتاق بودن . انتظار کشیدن . منتظر بودن :
کاش آن بخشم رفته ٔ ما آشتی کنان
بازآمدی که دیده ٔ مشتاق بر در است .
- دیده بردوختن ؛ دیده بربستن و دیده پوشیدن . بصله ٔ «در» مقابل دیده برکردن و روشن کردن و دیده گشادن . (آنندراج ) :
نظر کردم بچشم رای و تدبیر
ندیدم به ز خاموشی خصالی
نگویم لب ببند و دیده بردوز
ولیکن هر مقامی را مقالی .
چون کبوتر بگرفتیم بدام سر زلف
دیده بردوختی از خلق جهان چون بازم .
مرا با دوست ای دشمن وصال است
ترا گر دل نخواهد دیده بردوز.
ز دیدنت نتوانم که دیده بردوزم
وگرمقابله بینم که تیر می آید.
- || بمعنی تغافل کردن . (از آنندراج ) :
خردمند ازو دیده بردوختی
یکی حرف در وی نیاموختی .
- دیده بردوخته ؛ کور شده با اصابت چیزی :
دشمنت خود مباد و گر باشد
دیده بردوخته بتیر خدنگ .
- دیده بر ره بودن ؛ دیده بر ره داشتن . چشم براه بودن :
ز انتظارم دیده و دل بر رهست .
- دیده بر ره داشتن ؛ چشم براه بودن . چشم بر راه داشتن . چشم براه دوختن . منتظر بودن :
تا همچو آفتاب برآئی دگر ز شوق
ما جمله دیده بر ره و انگشت بر حسیب .
- دیده بر کردن ؛ دیده گشودن . باز نگاه داشتن چشم . مقابل دیده بر هم زدن . مقابل دیده بر دوختن . (آنندراج ) :
مرا که دیده بدیدار دوست برکردم
حلال نیست که بر هم زنم بتیر از دوست .
جان بدیدار تو یکروز فدا خواهم کرد
تا دگر بر نکنم دیده بهر دیداری .
بنده زاده چو در وجود آمد
هم بروی تو دیده بر کرده ست .
- دیده برکندن ؛ چشم برداشتن :
ای رقیب این همه سودا بمن خسته مکن
برکنم دیده من و دیده ازو برنکنم .
دیده همی به روی کس برنکنم ز روی تو
در ز عوام بسته ام چون تو بخانه اندری .
- دیده بروزن داشتن ؛ کنایه از اظهار رضایت کردن دوستان در خانه ٔ یکدیگر. (انجمن آرا) (آنندراج ). چشم بروزن نیز بهمین معنی است . (انجمن آرا) :
مدان آن دوست را جز دشمن خویش
که بینی دیده اش بر روزن خویش .
- دیده برهم بستن ؛ چشم برهم نهادن . کنایه از خوابیدن : در خدمت پدر نشسته بودم و همه ٔ شب دیده بر هم نبسته . (گلستان ).
چه داند لت انبانی از خواب مست
که بیچاره ای دیده بر هم نبست .
- دیده بر هم زدن ؛ اندکی خفتن :
همه شب نخفته روان غمزده
نگویی که بددیده بر هم زده .
- دیده بر هم کردن ؛ کنایه از غنودن و خواب نرم کردن و چشم بستن . (آنندراج ).
- دیده بر هم نهادن ؛ چشم بستن .
- || کنایه از غنودن و خواب نرم کردن . (آنندراج ).
- || کنایه از مردن :
چه دل بندی در این دنیا ایا خاقانی خاکی
که تا برهم نهی دیده نه این بینی نه آن بینی .
- دیده بستن ؛ چشم برهم نهادن ؛.کنایه از خوابیدن :
شبها گذرد که دیده نتوانم بست
مردم همه در خواب و من از فکر تو مست .
امکان دیده بستنم از روی دوست نیست
اولیتر آنکه گوش نصیحت بیاکنم .
- دیده به سوی کسی داشتن ؛ متوجه وی بودن . به وی نگریستن :
دفع گمان خلق را تا نشوند مطلع
دیده بسوی دیگران دادم و دل بسوی او.
- دیده به کسی یا چیزی نهادن ؛ به او نظرکردن . نگاه کردن به او :
که گشتی گریزان از آن اهرمن
نهاده بدو دیده ها انجمن .
- دیده بهم آوردن ؛ خفتن :
زلیخا همیدون همه شب دژم
نیاورد یک لخت دیده بهم .
- دیده بهم نهادن ؛ چشم بستن .
- || کنایه است از مردن :
کان پیرزن بلارسیده
دور از تو بهم نهاد دیده .
- دیده پر شدن به چیزی ؛ کنایه از سیر شدن از آن . قانع شدن بدان :
دیده ٔ اهل طمع بنعمت دنیا
پر نشود همچنانکه چاه به شبنم .
- دیده پریدن ؛ چشم پریدن که بتازی اختلاج گویند. (آنندراج ).
- || کنایه از مشتاق و آرزومند بودن . (آنندراج ) :
می پرد دیده ٔ امید دو عالم صائب
تا کرا دولت دیدار میسر گردد.
- دیده پسند ؛ مورد پسند چشم . جالب نظر. مورد قبول :
پیکری بسته بر سواد پرند
پیکری دلفریب و دیده پسند.
- دیده پوشیدن ؛ مرادف چشم پوشیدن . (آنندراج ) :
مگر تو روی بپوشی و فتنه بازنشانی
که من قرار ندارم که دیده از تو بپوشم .
- دیده ٔ تر ؛ چشم گریان :
نقاب بر فکن و آتشی بجانم زن
ز دیده ٔ تر من همچو شمع آب بریز.
- دیده چون دستار ؛کنایه از چشمی که در انتظار سفید شده باشد. چشم چون دستار. (از آنندراج ).
- دیده چون دستار کردن ؛ کنایه از نابینا کردن . دیده سفید کردن . (از آنندراج ) :
تا دیده ٔ خود کرد چو دستار شکوفه
بر کرد سر از پیرهن یار شکوفه .
- دیده دربستن ؛ صرف نظر کردن . چشم پوشیدن :
آمدم تسلیم در هرچ آیدم
دیده ٔ امید از آن دربسته ام .
- دیده دزدیدن ازکسی ؛ چشم او را دزدیدن یعنی با حضور او او را غافل کردن و کاری نهانی انجام کردن . (یادداشت مؤلف ) :
بزلف تنگ ببندد بر آهوی تنگی
بدیده دیده بدوزد ز جادوی محتال .
- دیده در قفای کسی بودن ؛ منتظر خرابی او بودن . (آنندراج ).
- || در او چشم داشتن .
- دیده ٔ دل ؛ بصیرت . چشم باطن :
عشق چو کار دلست دیده ٔ دل پاک کن
جان عزیزان نگرمست تماشای عشق .
- دیده دوختن از چیزی ؛ چشم پوشیدن و صرف نظر کردن :
رشته ٔ جان برون کشم هر مژه سوزنی کنم
دیده بدوزم از جهان بهر وفای روی تو.
آن سنگدل که دیده بدوزد ز روی خوب
پندش مده که جهل درو نیز محکم است .
ای که گفتی دیده از دیدار مهرویان بدوز
هرچه گویی چاره دانم کرد جز تقدیر را.
مستوری و عاشقی بهم ناید راست
گر پرده نخواهی که درد دیده بدوز.
گر مرا بیتو در بهشت برند
دیده از دیدنت نخواهم دوخت .
- دیده دوز ؛ کنایه از متوجه و نگرنده بچیزی . (آنندراج ).
- || که دیده را بدوزد، که چشم را بر هم دوزد :
فرق برو سینه سوز و دیده دوز و مغزریز
دُربار و مشکسای و زردچهر و سرخ رنگ .
ای دریغا صادقان گرم رو در راه دین
تیر ایشان دیده دوز و عشق ایشان سینه مال .
- دیده دوزی ؛ دوختن چشم :
تیرش بدیده دوزی خیاط چشم خاقان
تیغش بکفرشوئی قصار جان قیصر.
- دیده ٔ روشن ؛ چشم بینا :
آید و گوید که بوسه خواهی خواهم
کور چه خواهد بجز دو دیده ٔ روشن .
- دیده ریزی ؛ نگریستن و متوجه گشتن بچیزی بدقت و غورتمام . (آنندراج ).
- دیده زدن بر چیزی ؛ بدان نگریستن . چشم انداختن بدان . تماشا کردن آن :
هر که دیده بر آن شکار زدی
بوسه بر دست شهریار زدی .
- دیده ٔ سخت ؛ کنایه از چشم بی شرم . (آنندراج ).
- دیده سرخ کردن ؛ طمع داشتن و بعضی گویند بمعنی عشق ورزیدن است . (غیاث ) (آنندراج ).
- || و بمعنی نگاه تیز کردن و به شهوت نگریستن نوشته اند. (آنندراج ) :
بهر گلرخ که کردم سرخ دیده
کنون از هر مژه خونم چکیده .
- دیده سفید ؛ دیده کافوری .کنایه از نابینا. (آنندراج ).
- دیده سفید کردن ؛ دیده چون دستار کردن . کنایه از نابینا کردن . (آنندراج ).
- دیده سفید گردیدن ؛کنایه از نابینا شدن :
چو یعقوبم ار دیده گردد سفید
نبرم ز دیدار یوسف امید.
- دیده سیاه کردن بچیزی ؛ کنایه از چشم دوختن ، مثل چشم سیاه کردن . (آنندراج ).
- || کنایه از روشن و بینا کردن . (آنندراج ).
- دیده شکاف ؛ که چشم را بشکافد. شکافنده ٔ دیده :
روز کوشش سر پیکانش بود دیده شکاف
روز بخشش کف او بدره بود زرافشان .
- دیده ٔ شوخ ؛ چشم شوخ :
این دیده ٔ شوخ میکشد دل به کمند
خواهی که بکس دل ندهد دیده ببند.
- دیده ٔشور ؛ چشم شور. کنایه از چشم بد که زود اثر کند. (آنندراج ).
- دیده ٔ عقل بین ؛ چشم خردبین :
دیده ٔ عقل بین گزیند حق
دیده ٔ رنگ بین نبیند حق .
- دیده فرودوختن ؛ چشم پوشیدن :
چند بشاید بصبر دیده فرو دوختن
خرمن ما را نماند چاره بجز سوختن .
تا دل از آن تو شد دیده فرو دوختیم
هرچه پسند تو شد بر همه عالم حرام .
- دیده فریب ؛ فریبنده ٔ چشم . سراب دیده فریب است . (یادداشت مؤلف ) :
با چنان زلف و خال دیده فریب
هیچ دل را نبود جای شکیب .
آنهمه رنگهای دیده فریب
دور گشت از بساط زینت و زیب .
- دیده کافوری ؛ دیده سفید. کنایه از نابینا بود. (انجمن آرا) (برهان ) (آنندراج ). دیده ٔ نابینا. (شرفنامه ٔ منیری ).
- دیده کردن بر دست کسی ؛ چشم به دست کسی داشتن . طمع از وی داشتن :
مکن سعدیا دیده بر دست کس
که بخشنده پروردگارست و بس .
- دیده کنان ؛ کنایه از نگاه کردن و در کاری تأمل نمودن باشد. (انجمن آرا) (آنندراج ) (برهان ) :
خود دیده کنان جمله بیایند سوی تو
دیدار ترا از دل و جان گشته خریدار.
- دیده ٔ کسی را دوختن ؛ چشم وی را بستن . کور کردن وی :
من از آن هر دو کمانخانه ٔ ابروی تو چشم
برنگیرم وگرم دیده بدوزند به تیر.
- دیده ٔ کسی را کندن ؛ او را کور کردن :
ای کاج ز در درآمدی دوست
تا دیده ٔ دشمنان بکندی .
- دیده گشادن ؛ دیده گشودن . باز کردن چشم .
- دیده گشودن ؛ دیده گشادن . باز کردن چشم .
- دیده گماشتن بر دیدار کسی ؛ بدو نگریستن .
- دیده ٔ میزان ؛ کنایه از کفه ٔ ترازو. (آنندراج ).
دیده نازک کردن و ساختن ؛ بدقت نظر دیدن . (آنندراج ).
- دیده ٔ نرم ؛ کنایه از چشم بی آزرم .(آنندراج ). اما در بیت زیر از میرخسرو خلاف آن مستفاد میشود :
در ره اسلام دلی بخش نرم
دیده از آن نرم ترم ده ز شرم .
- دیده نواز ؛ خوش آیند چشم . دلپذیر. دلکش :
گرد برگشتم از نشیب و فراز
دیدم آن روضه های دیده نواز.
- دیده نهادن بر چیزی ؛ بدان نگریستن . چشم دوختن بدان :
گر قدم بر چشم من خواهی نهاد
دیده بر ره مینهم تا میروی .
- نادیده ؛ ندیده . نامشهود. رؤیت نشده :
از آن شنعت این پند برداشتم
دگر دیده نادیده انگاشتم .
رجوع به نادیده در ردیف خود شود.
- امثال :
از دل برود هر آنکه از دیده برفت .
اگر دیده نبیند دل نخواهد .
با دیده اعتبار نباشد شنفته را .
دیده را ناخنه به از ناخن . (از مجموعه ٔ مختصر امثال چ هند).
که هرچه دیده بیند دل کند یاد .
نه تنها دیده جاسوس جمال است
که راه گوش هم راه خیال است .
هرچیز که دیده دید دل می خواهد .
هیچ لالا مرد را چون دیده نیست .
|| مجازاً بمعنی نگاه . (از آنندراج ). نظر :
کسی بدیده ٔ انکار اگر نگاه کند
نشان صورت یوسف دهد بناخوبی .
|| مردمک چشم . (از: دید +ه (نشانه اسم آلت ). (برهان ) :
چشم است بختیاری ودر چشم دیده ای
جسم است کامکاری و در جسم جانیا.
|| دیدبان . (برهان ). دیده بان . (شرفنامه ٔ منیری ). قراول . نگهبان :
غو دیده بشنید گودرز و گفت
که جز خاک تیره نداریم جفت .
غو دیده بشنید دستان سام
بفرمود بر چرمه کردن لگام .
نهادند زین بر سمند چمان
خروش آمد از دیده هم در زمان .
از آن دیده گه ، دیده بگشاد لب
که شد دشت پر گرد و تاریک شب .
سپهدارشان دیدبان برگزید
فرستاد و دیده بدیده رسید.
چلیپاپرستان رومی گروه
چنانند از او وز سپاهش ستوه
که دارند روز و شب از بهر پاس
به هر کوه دیده به هر دیر پاس .
ببام قصر موبد بر بمانده
به هر راهی یکی دیده نشانده .
فرودآمد همان گه مرد دیده
بشادی رام را با رخش دیده .
چو نزدیک دز مرو آمد از راه
به بام قصر بر،دیده شد آگاه .
|| جای دیدبان . دیدگاه . دیده بان :
بیامد چو از دیده او را بدید
یکی باد سرد از جگر بر کشید.
ز دیده خروشیدن آراستی
بگفتی و گودرز برخاستی .
ز دیده درون دیدبانش بدید
بر زال آمد سخن گسترید.
بگفت این و از دیده آواز خواست
که ای شاه نیک اختر دادراست .
بدیده دیده بان اندر نگه کرد
سیه ابری بدید از لشکر و گرد.
|| راهبان است و دیده بان فلک بمعنی منجم .
- چشم دیده ؛ چشم رصدبان و دیده بان فلک یعنی منجم :
گل کبود که برتافت آفتاب بر آن
ز چشم دیده نهان گشت در بن پایاب .
چو غوطه خورد و در آب کبود مرغ سپید
ز چشم دیده نهان شد در آسمان کوکب .
|| سوراخ . منفذ. چشم . چشمه . گشادگی .
- دیده ٔ پشت ؛ اشاره بمنفذ سفلی است که سوراخ مقعد است . (برهان ). دیده ٔ قفا. دیده ٔ مقعد. چشم پشت و دهان پشت کنایه است از سوراخ مقعد. (آنندراج ).
- دیده ٔ دام ؛ گشادگی دام .
- دیده ٔ سوزن ، چشم و سوراخ ته سوزن .
- دیده ٔ غربال ، گشادگی وسوراخ غربال .
- دیده ٔ مقراض ؛جای انگشت در دو کارد.
- دیده ٔ مقعد ؛ دیده ٔ پشت . منفذ سفلی :
دیده ٔ مقعدش نه گر کور است
چون همه سال با عصا باشد.
رجوع به ترکیب دیده ٔ پشت شود.
|| حلقه .
- دیده ٔ رکاب ؛ حلقه ٔ رکاب .
- دیده ٔ زنجیر ؛ حلقه ٔ زنجیر.
|| درختی بلند و کوه بلند را نیز گویند که دیده بان بر بالای آن نشسته نگاه کند.(برهان ). || در اصطلاح اهل تصوف اطلاع الهی را گویند بر جمیع احوال سالک از خیر و شر. (کشاف اصطلاحات الفنون ).
خشمش آمد و هم آنگه گفت ویک
خواست کو را بر کند از دیده کیک .
چنانکه خامه ز شنگرف برکشد نقاش
کنون شود مژه ٔ من بخون دیده خضاب .
دو فرکن است روان از دودیده بر دو رخم
رخم ز رفتن فرکن بجملگی فرکند.
چون ملک الهندست آن دیدگانش
گردش بر خادم هندی دو رست .
ترّست زمین ز دیدگان من
چون پی بنهم همی فرولغزم .
جهان همیشه بدوشاد و چشم روشن باد
کسی که دیده نخواهدش کنده بادا کاک .
گر کوکب ترکشت ریخته شد
من دیده به ترکشت برنشانم .
بخوردند سوگند آنسان که خواست
که مهر تو با دیده داریم راست .
یکی جام پر باده ٔ خسروان
بکف بر نهاد آن زن پهلوان
که گشتی گریزان از آن اهرمن
نهاده بدو دیده ها انجمن .
ز مهرک یکی دختری ماند و بس
که او را بدیده ندیده ست کس .
که ای کاجکی دیده بودی مرا
که یزدان رخ او نمودی مرا.
بشد آسیابان دو دیده پرآب
بزردی دو رخسار چون آفتاب .
گرامی تر از دیده آن را شناس
که دیده بدیدنش دارد سپاس .
بزلف تنگ ببندد بر آهوی تنگی
بدیده دیده بدوزد ز جادوی محتال .
دو چشم من چو دو چرخشت گرد فرقت او
دو دیده همچو بچرخشت زیر پای انگور.
شیر درنده دیده فرو افکند ز خشم
پیل رمنده زهره براندازد از دهان .
ای همچو پک پلید و چنودیده ها برون
مانندآن کسی که مر او را کنی خبک .
دو چیزش بر کن و دو بشکن
مندیش ز غلغل و غرنبه
دندانش بگاز و دیده بانگشت
پهلو بدبوس و سر بچنبه .
رخ ز دیده نگاشته بسرشک
و آن سرشکش بسان تازه سرشک .
بجوشیدش از دیدگان خون گرم
بدندان همی کند از تنش چرم .
تیر تو مفتاح شد در کار فتح قلعه ها
تیر تو مومول شد در دیده های دیده بان .
یکی چون دیده ٔ یعقوب و دیگر چون رخ یوسف
سدیگر چون دل فرعون ، چهارم چون کف موسی .
مرد خردمند کش خرد نبود یار
باشد چون دیده ای که باشد ارمد.
چشم حورا چون شود شوریده رضوان بهشت
خاک پایش توتیای دیده ٔ حورا کند.
از مجلستان هرگز بیرون نگذارم
وز جان و دل و دیده گرامیتر دارم .
تهی نکرده بدم جام می هنوز از می
که کرده بودم از خون دیده مالامال .
نداند که من پیش تا بمیرم از دیده و دندان وی برخواهم کشید. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 368). بنده نگوید که حساب صاحبدیوان مملکت نباید گرفت و مالی که بر او باز گردد از دیده و دندان او را بباید داد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 368).
در بیابان بدید قومی کرد
کردها ز موی هر یکی کولا
و آن زنان لطیف هر کردی
بابریشم و دیده ٔ شهلا.
چند بر ما این کواکب بنگرند
روزو شب چون دیده های بی ثبات .
بر امام خلق ریزد هر زمانی صدهزار
تا مخالف را ز دیدن دیده ها اعمی شود.
اگر با دیده ای نادیده مشنو
تو برهان خواه و بر تقلید مگرو.
یکجا مار خواند و یکجا ثعبان و یکجا جان یعنی بدیده چون مار بودی . (قصص الانبیاء ص 97).
با قرار است نور دیده ٔ سر
چشم سرگو برو قریر مباش .
عقل داند بعقل باز شتافت
دیده را جز بدیده نتوان یافت .
چشمی دارم همه پر از صورت دوست
با دیده مرا خوش است چون دوست در اوست
وین دیده ز دوست فرق کردن نه نکوست
یا اوست بجای دیده یا دیده خود اوست .
از بس که ره دهان گرفته ست
بانگ از ره دیدگان برآورد.
حیف است این ز گردش ایام چاره نیست
کاین ناخنه به دیده ٔ ایام ما برست .
دیده های بخت من بیدار بایستی کنون
تا بدیدی حال من بر حال من بگریستی .
و اشک حسرت از دیده میریخت . (سندبادنامه ص 216).
خوناب جگر ز دیده ریزان
چون بخت خود اوفتان و خیزان .
گریه ٔ پر مصلحت دیده نیست
خنده ٔ بسیار پسندیده نیست .
گرچه یک مو بد گنه کو جسته بود
لیک آن مو در دو دیده رسته بود.
بود آدم دیده ٔ نور قدیم
موی در دیده بود کوه عظیم .
گر نبودی دیده های صنعبین
نی فلک گشتی نه خندیدی زمین .
بیدار شو ای دیده که ایمن نتوان بود
زین سیل دمادم که در این منزل خواب است .
دیده از آنروی بود پیش بین
کو نتواند که بود خویش بین .
چون دیده بدشمنی دلم خست
از دشمن خانه چون توان رست .
دیده ٔ دوست عیب پوش بود
خصم را دیده عیب کوش بود.
- آب دیده ؛ اشک .
- از دیده افتادن ؛ از چشم افتادن . بی ارزش شدن . بی اهمیت شدن :
آن در دو رسته در حدیث آمد
وز دیده بیوفتاد مرجانم .
- از دیده خواستن ؛ بعجز و الحاح تمام خواستن . (بهار عجم ). بسیاری خواهش کردن . خواهش بسیار کردن . (ناظم الاطباء) :
بیاراست قلب جهانسوز را
که از دیده میخواست آنروز را.
- از دیده فکندن ؛ از چشم دور کردن . از یاد بردن :
تو دوستی کن و از دیده مفکنم زنهار
که دشمنم ز برای تو در زبان انداخت .
- اهل دیده ؛ صاحب بصیرت . بینا :
گردیده ای یک اهل دیده بودی
دل مژده پذیر دیده بودی .
- بادیده ؛ بصیر :
تو گر شکر کردی که با دیده ای
وگرنه تو هم چشم پوشیده ای .
- بدیده یا بدیدگان روفتن خاک جایی ؛ به چشم جارو کردن آن . کنایه از بسیار عزیز و گرامی داشتن :
به امید آنکه جایی قدمی نهاده باشی
همه خاکهای شیراز به دیدگان برفتم .
- بر دیده رفتن ؛ بر چشم قدم نهادن . بر چشم جا گرفتن . کنایه از عزیز و ارجمند بودن :
بر دیده ٔ من برو که مخدومی
پروانه بخون بده که سلطانی .
- بر دیده نهادن ؛ عزیز و ارجمند داشتن :
بر دیده نهم ز بهر چشمش نرگس
دارند عزیز بهر چشمی صد چشم .
- بی دیده ؛ کور. نابینا :
حکایت بشهر اندر افتاد و جوش
که بی دیده ای دیده بر کرد دوش .
در خاک چو من بیدل و بیدیده نشاندش
اندر نظر هر که پریوار برآمد.
- پاک دیده ؛ که به ریبت به کسی ننگرد :
این عشق را زوال نباشد بحکم آنک
ما پاک دیده ایم و تو پاکیزه دامنی .
- دودیده ؛ دو چشم .
- || مجازاً فرزند :
نپیچیدم از گنج و فرزند روی
گرامی دودیده سپردم بدوی .
- دو دیده براه ؛ منتظر. در حال انتظار :
برین کوهسارم دو دیده براه
بدان تاچه فرمان دهد پادشاه .
مرا دو دیده براه و دو گوش بر پیغام
تو فارغی و به افسوس میرود ایام .
- دیده آزمودن ؛ چشم به چیزی مجرب ساختن :
هر یکی دیده آزموده بجنگ
بر زمین اژدها در آب نهنگ .
- دیده از خواب بر کردن ؛ بیدار شدن :
ز شیبت درآمد بروی شباب
شبت روز شد دیده بر کن ز خواب .
- دیده از کار بستن ؛ چشم پوشیدن . صرفنظر کردن :
دیده از اهل جهان دربسته به
راه همت زین و آن دربسته به .
- دیده افتادن بر کسی یا چیزی ؛ برابر چشم آمدن آن . بی اختیار آن را دیدن :
دلم صدبار میگوید که چشم از فتنه بر هم نه
دگر ره دیده می افتد بر آن بالای فتانم .
- دیده باز ؛ بیدار. مقابل دیده بسته :
نبود از ندیمان گردن فراز
بجزنرگس آنجا کسی دیده باز.
- || نظرباز. (آنندراج ) :
چشمت که میان خواب ناز است
یارب که چه شوخ دیده باز است .
- دیده باز کردن ؛ چشم گشودن . دیدن :
سعدی چراغ می نکشد در شب فراق
ترسد که دیده باز کند جز به روی دوست .
- دیده ٔ بد دور ؛ جمله ٔ دعایی ، یعنی آفت چشم بد از این چیز دور باد. (از آنندراج ) :
دیده ٔ بد دور از این یوسف که دور از آسمان
در زمان حسن او یک دیده ای حیران شده ست .
- دیده ٔ کسی برآوردن ؛ کور کردن او. چشم وی برکندن :
بنما بمن که منکر حسن رخ تو کیست
تا دیده اش به گزلک غیرت برآورم .
- دیده براه ؛ چشم براه که بمعنی منتظر ومشتاق باشد. (آنندراج ).
- دیده براه داشتن ؛ کنایه از منتظر بودن است . (انجمن آرا) (آنندراج ). انتظار کشیدن . منتظر بودن .
- دیده براه نهادن ؛ انتظار بردن . منتظر شدن . در انتظار بودن :
فریدون نهاده دو دیده براه
سپاه و کلاه آرزومند شاه .
- دیده بربستن ؛ چشم بر هم نهادن :
تا نگردد خون دل و جان جهان
لب بدوز و دیده بربند این زمان .
- دیده بر پشت پا ؛ سر بزیر افکنده از شرم . چشم به پشت پا دوزنده از خجلت :
به پیران پشت از عبادت دوتا
ز شرم گنه دیده بر پشت پا.
- دیده بر پشت پا دوختن ؛ سر بزیر انداختن و نگریستن از شرم :
بنیران شوق اندرونش بسوخت
حیا دیده بر پشت پایش بدوخت .
- دیده بر حال کسی نداشتن ؛ کنایه از اعتنا به حال او نکردن . (آنندراج ).
- دیده بر در داشتن ؛ منتظر و مشتاق بودن . انتظار کشیدن . منتظر بودن :
کاش آن بخشم رفته ٔ ما آشتی کنان
بازآمدی که دیده ٔ مشتاق بر در است .
- دیده بردوختن ؛ دیده بربستن و دیده پوشیدن . بصله ٔ «در» مقابل دیده برکردن و روشن کردن و دیده گشادن . (آنندراج ) :
نظر کردم بچشم رای و تدبیر
ندیدم به ز خاموشی خصالی
نگویم لب ببند و دیده بردوز
ولیکن هر مقامی را مقالی .
چون کبوتر بگرفتیم بدام سر زلف
دیده بردوختی از خلق جهان چون بازم .
مرا با دوست ای دشمن وصال است
ترا گر دل نخواهد دیده بردوز.
ز دیدنت نتوانم که دیده بردوزم
وگرمقابله بینم که تیر می آید.
- || بمعنی تغافل کردن . (از آنندراج ) :
خردمند ازو دیده بردوختی
یکی حرف در وی نیاموختی .
- دیده بردوخته ؛ کور شده با اصابت چیزی :
دشمنت خود مباد و گر باشد
دیده بردوخته بتیر خدنگ .
- دیده بر ره بودن ؛ دیده بر ره داشتن . چشم براه بودن :
ز انتظارم دیده و دل بر رهست .
- دیده بر ره داشتن ؛ چشم براه بودن . چشم بر راه داشتن . چشم براه دوختن . منتظر بودن :
تا همچو آفتاب برآئی دگر ز شوق
ما جمله دیده بر ره و انگشت بر حسیب .
- دیده بر کردن ؛ دیده گشودن . باز نگاه داشتن چشم . مقابل دیده بر هم زدن . مقابل دیده بر دوختن . (آنندراج ) :
مرا که دیده بدیدار دوست برکردم
حلال نیست که بر هم زنم بتیر از دوست .
جان بدیدار تو یکروز فدا خواهم کرد
تا دگر بر نکنم دیده بهر دیداری .
بنده زاده چو در وجود آمد
هم بروی تو دیده بر کرده ست .
- دیده برکندن ؛ چشم برداشتن :
ای رقیب این همه سودا بمن خسته مکن
برکنم دیده من و دیده ازو برنکنم .
دیده همی به روی کس برنکنم ز روی تو
در ز عوام بسته ام چون تو بخانه اندری .
- دیده بروزن داشتن ؛ کنایه از اظهار رضایت کردن دوستان در خانه ٔ یکدیگر. (انجمن آرا) (آنندراج ). چشم بروزن نیز بهمین معنی است . (انجمن آرا) :
مدان آن دوست را جز دشمن خویش
که بینی دیده اش بر روزن خویش .
- دیده برهم بستن ؛ چشم برهم نهادن . کنایه از خوابیدن : در خدمت پدر نشسته بودم و همه ٔ شب دیده بر هم نبسته . (گلستان ).
چه داند لت انبانی از خواب مست
که بیچاره ای دیده بر هم نبست .
- دیده بر هم زدن ؛ اندکی خفتن :
همه شب نخفته روان غمزده
نگویی که بددیده بر هم زده .
- دیده بر هم کردن ؛ کنایه از غنودن و خواب نرم کردن و چشم بستن . (آنندراج ).
- دیده بر هم نهادن ؛ چشم بستن .
- || کنایه از غنودن و خواب نرم کردن . (آنندراج ).
- || کنایه از مردن :
چه دل بندی در این دنیا ایا خاقانی خاکی
که تا برهم نهی دیده نه این بینی نه آن بینی .
- دیده بستن ؛ چشم برهم نهادن ؛.کنایه از خوابیدن :
شبها گذرد که دیده نتوانم بست
مردم همه در خواب و من از فکر تو مست .
امکان دیده بستنم از روی دوست نیست
اولیتر آنکه گوش نصیحت بیاکنم .
- دیده به سوی کسی داشتن ؛ متوجه وی بودن . به وی نگریستن :
دفع گمان خلق را تا نشوند مطلع
دیده بسوی دیگران دادم و دل بسوی او.
- دیده به کسی یا چیزی نهادن ؛ به او نظرکردن . نگاه کردن به او :
که گشتی گریزان از آن اهرمن
نهاده بدو دیده ها انجمن .
- دیده بهم آوردن ؛ خفتن :
زلیخا همیدون همه شب دژم
نیاورد یک لخت دیده بهم .
- دیده بهم نهادن ؛ چشم بستن .
- || کنایه است از مردن :
کان پیرزن بلارسیده
دور از تو بهم نهاد دیده .
- دیده پر شدن به چیزی ؛ کنایه از سیر شدن از آن . قانع شدن بدان :
دیده ٔ اهل طمع بنعمت دنیا
پر نشود همچنانکه چاه به شبنم .
- دیده پریدن ؛ چشم پریدن که بتازی اختلاج گویند. (آنندراج ).
- || کنایه از مشتاق و آرزومند بودن . (آنندراج ) :
می پرد دیده ٔ امید دو عالم صائب
تا کرا دولت دیدار میسر گردد.
- دیده پسند ؛ مورد پسند چشم . جالب نظر. مورد قبول :
پیکری بسته بر سواد پرند
پیکری دلفریب و دیده پسند.
- دیده پوشیدن ؛ مرادف چشم پوشیدن . (آنندراج ) :
مگر تو روی بپوشی و فتنه بازنشانی
که من قرار ندارم که دیده از تو بپوشم .
- دیده ٔ تر ؛ چشم گریان :
نقاب بر فکن و آتشی بجانم زن
ز دیده ٔ تر من همچو شمع آب بریز.
- دیده چون دستار ؛کنایه از چشمی که در انتظار سفید شده باشد. چشم چون دستار. (از آنندراج ).
- دیده چون دستار کردن ؛ کنایه از نابینا کردن . دیده سفید کردن . (از آنندراج ) :
تا دیده ٔ خود کرد چو دستار شکوفه
بر کرد سر از پیرهن یار شکوفه .
- دیده دربستن ؛ صرف نظر کردن . چشم پوشیدن :
آمدم تسلیم در هرچ آیدم
دیده ٔ امید از آن دربسته ام .
- دیده دزدیدن ازکسی ؛ چشم او را دزدیدن یعنی با حضور او او را غافل کردن و کاری نهانی انجام کردن . (یادداشت مؤلف ) :
بزلف تنگ ببندد بر آهوی تنگی
بدیده دیده بدوزد ز جادوی محتال .
- دیده در قفای کسی بودن ؛ منتظر خرابی او بودن . (آنندراج ).
- || در او چشم داشتن .
- دیده ٔ دل ؛ بصیرت . چشم باطن :
عشق چو کار دلست دیده ٔ دل پاک کن
جان عزیزان نگرمست تماشای عشق .
- دیده دوختن از چیزی ؛ چشم پوشیدن و صرف نظر کردن :
رشته ٔ جان برون کشم هر مژه سوزنی کنم
دیده بدوزم از جهان بهر وفای روی تو.
آن سنگدل که دیده بدوزد ز روی خوب
پندش مده که جهل درو نیز محکم است .
ای که گفتی دیده از دیدار مهرویان بدوز
هرچه گویی چاره دانم کرد جز تقدیر را.
مستوری و عاشقی بهم ناید راست
گر پرده نخواهی که درد دیده بدوز.
گر مرا بیتو در بهشت برند
دیده از دیدنت نخواهم دوخت .
- دیده دوز ؛ کنایه از متوجه و نگرنده بچیزی . (آنندراج ).
- || که دیده را بدوزد، که چشم را بر هم دوزد :
فرق برو سینه سوز و دیده دوز و مغزریز
دُربار و مشکسای و زردچهر و سرخ رنگ .
ای دریغا صادقان گرم رو در راه دین
تیر ایشان دیده دوز و عشق ایشان سینه مال .
- دیده دوزی ؛ دوختن چشم :
تیرش بدیده دوزی خیاط چشم خاقان
تیغش بکفرشوئی قصار جان قیصر.
- دیده ٔ روشن ؛ چشم بینا :
آید و گوید که بوسه خواهی خواهم
کور چه خواهد بجز دو دیده ٔ روشن .
- دیده ریزی ؛ نگریستن و متوجه گشتن بچیزی بدقت و غورتمام . (آنندراج ).
- دیده زدن بر چیزی ؛ بدان نگریستن . چشم انداختن بدان . تماشا کردن آن :
هر که دیده بر آن شکار زدی
بوسه بر دست شهریار زدی .
- دیده ٔ سخت ؛ کنایه از چشم بی شرم . (آنندراج ).
- دیده سرخ کردن ؛ طمع داشتن و بعضی گویند بمعنی عشق ورزیدن است . (غیاث ) (آنندراج ).
- || و بمعنی نگاه تیز کردن و به شهوت نگریستن نوشته اند. (آنندراج ) :
بهر گلرخ که کردم سرخ دیده
کنون از هر مژه خونم چکیده .
- دیده سفید ؛ دیده کافوری .کنایه از نابینا. (آنندراج ).
- دیده سفید کردن ؛ دیده چون دستار کردن . کنایه از نابینا کردن . (آنندراج ).
- دیده سفید گردیدن ؛کنایه از نابینا شدن :
چو یعقوبم ار دیده گردد سفید
نبرم ز دیدار یوسف امید.
- دیده سیاه کردن بچیزی ؛ کنایه از چشم دوختن ، مثل چشم سیاه کردن . (آنندراج ).
- || کنایه از روشن و بینا کردن . (آنندراج ).
- دیده شکاف ؛ که چشم را بشکافد. شکافنده ٔ دیده :
روز کوشش سر پیکانش بود دیده شکاف
روز بخشش کف او بدره بود زرافشان .
- دیده ٔ شوخ ؛ چشم شوخ :
این دیده ٔ شوخ میکشد دل به کمند
خواهی که بکس دل ندهد دیده ببند.
- دیده ٔشور ؛ چشم شور. کنایه از چشم بد که زود اثر کند. (آنندراج ).
- دیده ٔ عقل بین ؛ چشم خردبین :
دیده ٔ عقل بین گزیند حق
دیده ٔ رنگ بین نبیند حق .
- دیده فرودوختن ؛ چشم پوشیدن :
چند بشاید بصبر دیده فرو دوختن
خرمن ما را نماند چاره بجز سوختن .
تا دل از آن تو شد دیده فرو دوختیم
هرچه پسند تو شد بر همه عالم حرام .
- دیده فریب ؛ فریبنده ٔ چشم . سراب دیده فریب است . (یادداشت مؤلف ) :
با چنان زلف و خال دیده فریب
هیچ دل را نبود جای شکیب .
آنهمه رنگهای دیده فریب
دور گشت از بساط زینت و زیب .
- دیده کافوری ؛ دیده سفید. کنایه از نابینا بود. (انجمن آرا) (برهان ) (آنندراج ). دیده ٔ نابینا. (شرفنامه ٔ منیری ).
- دیده کردن بر دست کسی ؛ چشم به دست کسی داشتن . طمع از وی داشتن :
مکن سعدیا دیده بر دست کس
که بخشنده پروردگارست و بس .
- دیده کنان ؛ کنایه از نگاه کردن و در کاری تأمل نمودن باشد. (انجمن آرا) (آنندراج ) (برهان ) :
خود دیده کنان جمله بیایند سوی تو
دیدار ترا از دل و جان گشته خریدار.
- دیده ٔ کسی را دوختن ؛ چشم وی را بستن . کور کردن وی :
من از آن هر دو کمانخانه ٔ ابروی تو چشم
برنگیرم وگرم دیده بدوزند به تیر.
- دیده ٔ کسی را کندن ؛ او را کور کردن :
ای کاج ز در درآمدی دوست
تا دیده ٔ دشمنان بکندی .
- دیده گشادن ؛ دیده گشودن . باز کردن چشم .
- دیده گشودن ؛ دیده گشادن . باز کردن چشم .
- دیده گماشتن بر دیدار کسی ؛ بدو نگریستن .
- دیده ٔ میزان ؛ کنایه از کفه ٔ ترازو. (آنندراج ).
دیده نازک کردن و ساختن ؛ بدقت نظر دیدن . (آنندراج ).
- دیده ٔ نرم ؛ کنایه از چشم بی آزرم .(آنندراج ). اما در بیت زیر از میرخسرو خلاف آن مستفاد میشود :
در ره اسلام دلی بخش نرم
دیده از آن نرم ترم ده ز شرم .
- دیده نواز ؛ خوش آیند چشم . دلپذیر. دلکش :
گرد برگشتم از نشیب و فراز
دیدم آن روضه های دیده نواز.
- دیده نهادن بر چیزی ؛ بدان نگریستن . چشم دوختن بدان :
گر قدم بر چشم من خواهی نهاد
دیده بر ره مینهم تا میروی .
- نادیده ؛ ندیده . نامشهود. رؤیت نشده :
از آن شنعت این پند برداشتم
دگر دیده نادیده انگاشتم .
رجوع به نادیده در ردیف خود شود.
- امثال :
از دل برود هر آنکه از دیده برفت .
اگر دیده نبیند دل نخواهد .
با دیده اعتبار نباشد شنفته را .
دیده را ناخنه به از ناخن . (از مجموعه ٔ مختصر امثال چ هند).
که هرچه دیده بیند دل کند یاد .
نه تنها دیده جاسوس جمال است
که راه گوش هم راه خیال است .
هرچیز که دیده دید دل می خواهد .
هیچ لالا مرد را چون دیده نیست .
|| مجازاً بمعنی نگاه . (از آنندراج ). نظر :
کسی بدیده ٔ انکار اگر نگاه کند
نشان صورت یوسف دهد بناخوبی .
|| مردمک چشم . (از: دید +ه (نشانه اسم آلت ). (برهان ) :
چشم است بختیاری ودر چشم دیده ای
جسم است کامکاری و در جسم جانیا.
|| دیدبان . (برهان ). دیده بان . (شرفنامه ٔ منیری ). قراول . نگهبان :
غو دیده بشنید گودرز و گفت
که جز خاک تیره نداریم جفت .
غو دیده بشنید دستان سام
بفرمود بر چرمه کردن لگام .
نهادند زین بر سمند چمان
خروش آمد از دیده هم در زمان .
از آن دیده گه ، دیده بگشاد لب
که شد دشت پر گرد و تاریک شب .
سپهدارشان دیدبان برگزید
فرستاد و دیده بدیده رسید.
چلیپاپرستان رومی گروه
چنانند از او وز سپاهش ستوه
که دارند روز و شب از بهر پاس
به هر کوه دیده به هر دیر پاس .
ببام قصر موبد بر بمانده
به هر راهی یکی دیده نشانده .
فرودآمد همان گه مرد دیده
بشادی رام را با رخش دیده .
چو نزدیک دز مرو آمد از راه
به بام قصر بر،دیده شد آگاه .
|| جای دیدبان . دیدگاه . دیده بان :
بیامد چو از دیده او را بدید
یکی باد سرد از جگر بر کشید.
ز دیده خروشیدن آراستی
بگفتی و گودرز برخاستی .
ز دیده درون دیدبانش بدید
بر زال آمد سخن گسترید.
بگفت این و از دیده آواز خواست
که ای شاه نیک اختر دادراست .
بدیده دیده بان اندر نگه کرد
سیه ابری بدید از لشکر و گرد.
|| راهبان است و دیده بان فلک بمعنی منجم .
- چشم دیده ؛ چشم رصدبان و دیده بان فلک یعنی منجم :
گل کبود که برتافت آفتاب بر آن
ز چشم دیده نهان گشت در بن پایاب .
چو غوطه خورد و در آب کبود مرغ سپید
ز چشم دیده نهان شد در آسمان کوکب .
|| سوراخ . منفذ. چشم . چشمه . گشادگی .
- دیده ٔ پشت ؛ اشاره بمنفذ سفلی است که سوراخ مقعد است . (برهان ). دیده ٔ قفا. دیده ٔ مقعد. چشم پشت و دهان پشت کنایه است از سوراخ مقعد. (آنندراج ).
- دیده ٔ دام ؛ گشادگی دام .
- دیده ٔ سوزن ، چشم و سوراخ ته سوزن .
- دیده ٔ غربال ، گشادگی وسوراخ غربال .
- دیده ٔ مقراض ؛جای انگشت در دو کارد.
- دیده ٔ مقعد ؛ دیده ٔ پشت . منفذ سفلی :
دیده ٔ مقعدش نه گر کور است
چون همه سال با عصا باشد.
رجوع به ترکیب دیده ٔ پشت شود.
|| حلقه .
- دیده ٔ رکاب ؛ حلقه ٔ رکاب .
- دیده ٔ زنجیر ؛ حلقه ٔ زنجیر.
|| درختی بلند و کوه بلند را نیز گویند که دیده بان بر بالای آن نشسته نگاه کند.(برهان ). || در اصطلاح اهل تصوف اطلاع الهی را گویند بر جمیع احوال سالک از خیر و شر. (کشاف اصطلاحات الفنون ).