دم زدن
لغت‌نامه دهخدا
دم زدن . [ دَ زَ دَ ] (مص مرکب ) نفس زدن و نفس کشیدن . (ناظم الاطباء). تنفس . (ترجمان القرآن ). فروبردن و برآوردن نفس :
اگرچه دلم دید چندین ستم
نخواهم زدن جز به فرمانْت دم .
بزد یک دم آن اژدهای پلید
تنی چند از آنها به دم درکشید.
سیه مژّه بر نرگسان دژم
فروخوابنید و نزد هیچ دم .
روزه پیریست که از هیبت و از حشمت او
نتوان زد به مراد دل یک ساعت دم .
دم بر تو شمرده ست خداوند تو زیراک
فرداش به هر دم زدنی با تو شمار است .
بازدهی بازپسین دم زدن
بی شک آن روز به ناکام و کام .
فعل شُش دم زدن است . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).و اگر آماس قوی باشد دم زدن مضاعف شود همچون دم زدن بچگان در گریستن . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). حلقوم که راه دم زدن و آواز دادن است اندر پیش نهاده است ... (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). و اگر دم زدن متواتر شود [ در ذات الریه ] لعاب اسپغول رقیق با جلاب جرعه جرعه می دهند...تا دم زدن به اعتدال بازآید. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
چنان بسان فرنجک فروگرفته مرا
که بود مردنم آسان و دم زدن دشوار.
به وقتی که مردم در مسجد جامع درشده بودند مسجد بیکبار فرورفت و خلق بسیار در وی هلاک شد... و بعضی را بیرون آوردند و هنوز دم می زدند. (تاریخ بخارای نرشخی ص 59).
سوی مرگ است خلق را آهنگ
دم زدن گام و روز و شب فرسنگ .
تا بوی مشک زلف تو یابد همی زند
دم از هزار روزن چون مجمر آفتاب .
خواهی دم شاهی زن خواهی دم درویشی
کز غم به همه حالی آزاد نخواهی شد.
صبح فلک بین که بر موافقت جام
دم زد و بوی میَش ز کام برآمد.
هر کسی در گوشه ای دم میزنند
لیک چون عیسی دمی کم می زنند.
تو غره مشو که میزند دم
یک دم باشد ز نیست تا هست .
در قعر بحر محبت چنان غریق بود که مجال دم زدن نداشت . (گلستان ).
جانا دلم چو عود بر آتش بسوختی
وین دم که میزنم ز غمت دود مجمر است .
هرکه چون صائب دلش گوهرشناس وقت شد
دم زدن را عمر جاویدان تصورمی کند.
- دم خوش زدن ؛ نفس راحت زدن . نفسی براحت کشیدن :
هرکه چوپروانه دمی خوش زند
یک تنه بر لشکر آتش زند.
- دم زدن بر کسی شمردن ؛ نفس زدن کسی را شمردن . انفاس کسی را شماره کردن . بر لحظات زندگی کسی مراقبت داشتن . حساب دقایق عمر کسی را داشتن :
همی دم زدن بر تو بر بشْمرد
هم او برفزاید هم او بشْکرد.
- یک دم زدن ؛ یک نفس . یک لحظه . به اندازه ٔ یک بار نفس کشیدن :
خشمت اگریک دم زدن جنبش کند بر خویشتن
گردد چو اطلال و دمن دیوار قسطنطانیه .
شتابنده جمله که یک دم زدن
نپایدکسی را برادر نه یار.
- امثال :
دو گونه همی دم زند سال و ماه
یکی دم سپید ویکی دم سیاه .
|| دمیدن :
از صفا گردم زنی با آینه
تیره گردد زود با ما آینه .
- دم برزدن سپیدی ؛ طلوع صبح . آغاز بامدادی . برآمدن صبح . پدید آمدن سپیده ٔ سحری . دمیدن سپیده :
سپیده دم چو دم برزد سپیدی
سیاهی خواند حرف ناامیدی .
و رجوع به ترکیب دم زدن صبح شود.
- دم تیره زدن (برزدن ) ؛ کنایه است از آه کشیدن . با آه و اندوه سخن گفتن :
بسی یاد کرد از پدر زادشم
هم از تور برزد یکی تیره دم .
- دم زدن صبح ؛ کنایه از دمیدن صبحگاه . طلوع فجر. رسیدن پگاه :
لاف از دم عاشقان زند صبح
بیدل دم سرد از آن زند صبح
گر عاشق شاه اختران نیست
پس چون دم جانفشان زند صبح .
|| سخن گفتن . (آنندراج ) (غیاث ). شکستن سکوت . حرف زدن . سخن گفتن . به حرف درآمدن . به تکلم آغازیدن . تکلم کردن . ابراز. اظهار کردن . اندکی از بسیاری گفتن چنانکه سرّی را. (از یادداشت مؤلف ) :
اگر داد گویی همی یا ستم
برای تو یارد زدن گام و دم .
ز لشکر نیارست دم زد کسی
نبد خود بدان جای لشکر بسی .
کمند از رهی بستد و داد خم
بیفکند خوار و نزد هیچ دم .
صاحب دیوان دم نیارست زدن که امیر سخت در خشم بود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 449). هیچکس دم نزد و همگان بترسیدند و خشک فروماندند. (تاریخ بیهقی ). من پذیرم که دم نزنم و دل در سنگ شکنم . (کلیله و دمنه ).
غصه ٔ آسمان خورم دم نزنم دریغ من
در خم شست آسمان بسته منم دریغ من .
از من آموز دم زدن به صبوح
دم مستغفرین بالاسحار
جام کیخسرو است خاطر من
که کند راز کاینات اظهار.
نه دستی کاین جرس بر هم توان زد
نه غمخواری که با او دم توان زد.
گر دم نزند چو تنگ حالان
دانی لغت زبان لالان .
گفت به دستور چه دم می زنند
چیست صفیری که به هم می زنند.
عقل اگر دم زند بدست میَش
چون زره بر دهان زنش مسمار.
تصرف با صفاتش لب بدوزد
خرد گر دم زند حالی بسوزد.
چون زنم دم کآتش دل تیز شد
شیر هجر آشفته و خونریز شد.
به دهقان نادان چه خوش گفت زن
به دانش سخن گوی یا دم مزن .
قدم زنند بزرگان دین و دم نزنند
که از میان تهی بانگ می زند خشخاش .
گر کسی را رغبت دانش بود گو دم مزن
زآنکه من دم درکشیدم تا به دانایی زدم .
سعدی سپاس دار و جفا بین و دم مزن
کز دست نیکوان همه چیزی نکو بود.
ای ماه دل افروز بگردان قدح می
چون ماه فلک دم مزن از دور پیاپی .
در آن زمین که نسیمی وزد ز طره ٔ دوست
چه جای دم زدن نافه های تاتاریست .
بس که از ذوق خموشی دم زدن دشوار شد
هر نفس کز دل کشم بیگانگی را تن کشم .
- تیز دم برزدن ؛ سخن به تندی گفتن :
که ناید بدین کودک از من ستم
نه هرگز بدو برزنم تیز دم .
- || نفس تند کشیدن :
چو این گفته بشنید ترک دژم
بلرزید و برزد یکی تیز دم .
- دم برزدن ؛ حرف زدن . به تکلم درآمدن . لب به سخن گشودن . (یادداشت مؤلف ) :
تو بی کام دل هیچ دم برمزن
ترابنده باشد چه مرد و چه زن .
- || برآسودن . توقف کردن . استراحت نمودن .(یادداشت مؤلف ) :
بدان جای خرم فرودآمدند
ببودند یک روز و دم برزدند.
بدان خان دهقان فرودآمدند
ببودند و یک باره دم برزدند.
- دم زدن در معنایی (بر چیزی ) ؛ در موردآن معنی سخن گفتن . در آن باره به گفتگو پرداختن :
ز نزدیکان خود با محرمی چند
نشست و زد درین معنی دمی چند.
- دم به گفتار زدن ؛ لب به سخن گشودن . به تکلم آغازیدن :
مزن بی تأمل به گفتار دم
نکو گو اگر دیر گویی چه غم .
- امثال :
نی ز ما و نی ز تو رو دم مزن .
|| لاف زدن و دعوی کردن . (از ناظم الاطباء). دعوی کردن . (برهان ) (لغت محلی شوشتر). ادعا کردن . مدعی شدن . (یادداشت مؤلف ) :
آنکه چون صبح دوم گر دم زند در علم دین
چون دم آخر نیستی در همه گیتیش یار.
ای درین کیسه سیم تو یکسرماخ
هان تانزنی پیش کسان دم گستاخ .
- از خود دم زدن ؛ خودستایی کردن . دعوی فضایل و شجاعت داشتن . لاف زدن از قدرت و هنر و جز آن . (یادداشت مؤلف ) :
گفت فرودآی و ز خود دم مزن
ورنه فرودآرمت از خویشتن .
- دم زدن از مهر (دوستی و رضا و صدق و کاری و چیزی دیگر) ؛ لاف مهربانی و دوستی زدن . دعوی آن کردن . مدعی آن بودن . ادعای آن را داشتن . (از یادداشت مؤلف ) :
کسی که با تو دم از اتحاد و صدق زند
اگرچه هست موحدیکیست با ثنوی .
بربط اگر دم از هوا زد به زبان بی دهان
نی به دهان بی زبان دم ز هوای نو زند.
سعدی تو کیستی که دم از دوستی زنی
اقرار بندگی کن و دعوی ّ چاکری .
سعدیا در کوی عشق از پارسایی دم مزن
هر متاعی را خریداری است در بازار عشق .
هر سحر از عشق دمی می زنم
روز دگر می شنوم برملا.
دیوانگان خود را می بست در سلاسل
ور نیز عاقلی بود آنجا دم از جنون زد.
در ازل پرتو حسنت ز تجلی دم زد
عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد.
هر دوست که دم زد ز وفا دشمن شد
هر پاکروی که بود تردامن شد.
ای آنکه به تقریر و بیان دم زنی از عشق
ما با تو نداریم سخن خیر وسلامت .
خوش نباشد با اسیری از امیری دم زدن
زشت باشد با گدایی لاف و دعوی ّ شهی .
قطره ای از قعر دریا دم مزن
ذره ای ازبهر والا دم مزن .
ظاهربینان چو دم زنند از یاری
زنهار که یار خویششان نشماری .
- || سخن گفتن از آن . گفتگو کردن درباره ٔ آن . (یادداشت مؤلف ) :
اگر زآمدن دم زنی یک زمان
برآید همه کامه ٔ بدگمان .
کسی ز چون و چرا دم نمیتواند زد
که نقش بند حوادث ورای چون و چراست .
از دو دل دم مزن که در یک ملک
خطبه ٔ شهر بر دو شه نکنند.
ز خاقانی مزن دم چون تو آیی
چه خاقانی که خود خاقان تو باشی .
از عشق یار روی ندارم که دم زنم
کز عشق روی او چه غم آمد به روی من .
چو منکر بود پادشه را قدم
که یارد زد از امر معروف دم .
مزن ز چون و چرا دم که بنده ٔ مقبل
قبول کرد به جان هر سخن که جانان گفت .
کس نیارد بر او دم زند از قصه ٔ ما
مگرش باد صبا گوش گذاری بکند.
تا دم از شام سر زلف تو هر جا نزند
با صبا گفت و شنیدم سحری نیست که نیست .
هیچکس یک سر مو از دهنت آگه نیست
دم از آنجا نتوان زد که سخن را ره نیست .
- دم چیزی زدن ؛ لاف آن چیز زدن . ادعای داشتن آن چیز کردن :
پیوسته دلم دم رضای تو زند
جان در تن من نفس برای تو زند.
من اینک دم دوستی می زنم
گر او دوست دارد وگر دشمنم .
یکی از آنان که غدر کردند با من دم دوستی میزد. (گلستان ).
بجز شکردهنی مایه هاست خوبی را
به خاتمی نتوان زد دم سلیمانی .
روز نخست چون دم رندی زدیم و عشق
شرط آن بود که جز ره آن شیوه نسپریم .
به مستی دم پادشایی زنم
دم خسروی در گدایی زنم .
|| تن زدن . (ناظم الاطباء) (برهان ) (از انجمن آرا). || سکوت ورزیدن . (ناظم الاطباء). سکوت کردن . (آنندراج ) (از لغت محلی شوشتر). خاموش بودن . (آنندراج ) :
سکه تو زن تا امرا کم زنند
خطبه تو خوان تا خطبا دم زنند.
- دم برزدن ازگفتار ؛ لب بستن از سخن . خاموشی گزیدن :
چو از پشت اسبان فرودآمدند
ز گفتار یک بار دم برزدند.
|| برآسودن . نفس تازه کردن . نفس گرفتن . استراحت نمودن . (یادداشت مؤلف ). نفسی به راحت کشیدن . آسودن : تا این نامه برود و خداوند از اینجا به مبارکی سوی نشابور رود و ستوران دمی زنند و قوی شوند و حال این نوآمدگان نیز نیکو پرسیده آید. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 481). || توقف کردن . (ناظم الاطباء) (آنندراج ) (از انجمن آرا) (برهان ) (لغت محلی شوشتر). درنگ کردن . (یادداشت مؤلف ):
بشد تا به نزدیک افراسیاب
نه دم زد به ره بر نه آرام و خواب .
بفرمود و گفت ار بماند یکی
نباید ترا دم زدن اندکی .
نشاید بر این کار آهرمنی
که آسایش آری وگر دم زنی .
ای ابر بهمنی نه به چشم من اندری
دم زن زمانکی و برآسای و کم گری .
دگر گفت چون نامه خوانی بجای
مزن دم درآویز در اسب پای .
دم زند در میان ره صد جای
تا ز خاصر به لب رسد سخنم .
|| دهان زدن . پوز زدن . لب زدن : سگ دم زده است . (یادداشت مؤلف ). || گاز زدن . (یادداشت مؤلف ). گاز بیرون دادن . بلند شدن گاز از چیزی : ... و در خنبره کردن چنان باید کرد که مقدار چهار انگشت ناقص بود تا اگر دارویی باشد که برجوشد و دم زند تباه نشود و خنبره را نشکند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). || ترک دادن . (ناظم الاطباء) (انجمن آرا) (برهان ). || افشاندن . || تردید کردن . || رستن و رهایی یافتن . (ناظم الاطباء).
اگرچه دلم دید چندین ستم
نخواهم زدن جز به فرمانْت دم .
بزد یک دم آن اژدهای پلید
تنی چند از آنها به دم درکشید.
سیه مژّه بر نرگسان دژم
فروخوابنید و نزد هیچ دم .
روزه پیریست که از هیبت و از حشمت او
نتوان زد به مراد دل یک ساعت دم .
دم بر تو شمرده ست خداوند تو زیراک
فرداش به هر دم زدنی با تو شمار است .
بازدهی بازپسین دم زدن
بی شک آن روز به ناکام و کام .
فعل شُش دم زدن است . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).و اگر آماس قوی باشد دم زدن مضاعف شود همچون دم زدن بچگان در گریستن . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). حلقوم که راه دم زدن و آواز دادن است اندر پیش نهاده است ... (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). و اگر دم زدن متواتر شود [ در ذات الریه ] لعاب اسپغول رقیق با جلاب جرعه جرعه می دهند...تا دم زدن به اعتدال بازآید. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
چنان بسان فرنجک فروگرفته مرا
که بود مردنم آسان و دم زدن دشوار.
به وقتی که مردم در مسجد جامع درشده بودند مسجد بیکبار فرورفت و خلق بسیار در وی هلاک شد... و بعضی را بیرون آوردند و هنوز دم می زدند. (تاریخ بخارای نرشخی ص 59).
سوی مرگ است خلق را آهنگ
دم زدن گام و روز و شب فرسنگ .
تا بوی مشک زلف تو یابد همی زند
دم از هزار روزن چون مجمر آفتاب .
خواهی دم شاهی زن خواهی دم درویشی
کز غم به همه حالی آزاد نخواهی شد.
صبح فلک بین که بر موافقت جام
دم زد و بوی میَش ز کام برآمد.
هر کسی در گوشه ای دم میزنند
لیک چون عیسی دمی کم می زنند.
تو غره مشو که میزند دم
یک دم باشد ز نیست تا هست .
در قعر بحر محبت چنان غریق بود که مجال دم زدن نداشت . (گلستان ).
جانا دلم چو عود بر آتش بسوختی
وین دم که میزنم ز غمت دود مجمر است .
هرکه چون صائب دلش گوهرشناس وقت شد
دم زدن را عمر جاویدان تصورمی کند.
- دم خوش زدن ؛ نفس راحت زدن . نفسی براحت کشیدن :
هرکه چوپروانه دمی خوش زند
یک تنه بر لشکر آتش زند.
- دم زدن بر کسی شمردن ؛ نفس زدن کسی را شمردن . انفاس کسی را شماره کردن . بر لحظات زندگی کسی مراقبت داشتن . حساب دقایق عمر کسی را داشتن :
همی دم زدن بر تو بر بشْمرد
هم او برفزاید هم او بشْکرد.
- یک دم زدن ؛ یک نفس . یک لحظه . به اندازه ٔ یک بار نفس کشیدن :
خشمت اگریک دم زدن جنبش کند بر خویشتن
گردد چو اطلال و دمن دیوار قسطنطانیه .
شتابنده جمله که یک دم زدن
نپایدکسی را برادر نه یار.
- امثال :
دو گونه همی دم زند سال و ماه
یکی دم سپید ویکی دم سیاه .
|| دمیدن :
از صفا گردم زنی با آینه
تیره گردد زود با ما آینه .
- دم برزدن سپیدی ؛ طلوع صبح . آغاز بامدادی . برآمدن صبح . پدید آمدن سپیده ٔ سحری . دمیدن سپیده :
سپیده دم چو دم برزد سپیدی
سیاهی خواند حرف ناامیدی .
و رجوع به ترکیب دم زدن صبح شود.
- دم تیره زدن (برزدن ) ؛ کنایه است از آه کشیدن . با آه و اندوه سخن گفتن :
بسی یاد کرد از پدر زادشم
هم از تور برزد یکی تیره دم .
- دم زدن صبح ؛ کنایه از دمیدن صبحگاه . طلوع فجر. رسیدن پگاه :
لاف از دم عاشقان زند صبح
بیدل دم سرد از آن زند صبح
گر عاشق شاه اختران نیست
پس چون دم جانفشان زند صبح .
|| سخن گفتن . (آنندراج ) (غیاث ). شکستن سکوت . حرف زدن . سخن گفتن . به حرف درآمدن . به تکلم آغازیدن . تکلم کردن . ابراز. اظهار کردن . اندکی از بسیاری گفتن چنانکه سرّی را. (از یادداشت مؤلف ) :
اگر داد گویی همی یا ستم
برای تو یارد زدن گام و دم .
ز لشکر نیارست دم زد کسی
نبد خود بدان جای لشکر بسی .
کمند از رهی بستد و داد خم
بیفکند خوار و نزد هیچ دم .
صاحب دیوان دم نیارست زدن که امیر سخت در خشم بود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 449). هیچکس دم نزد و همگان بترسیدند و خشک فروماندند. (تاریخ بیهقی ). من پذیرم که دم نزنم و دل در سنگ شکنم . (کلیله و دمنه ).
غصه ٔ آسمان خورم دم نزنم دریغ من
در خم شست آسمان بسته منم دریغ من .
از من آموز دم زدن به صبوح
دم مستغفرین بالاسحار
جام کیخسرو است خاطر من
که کند راز کاینات اظهار.
نه دستی کاین جرس بر هم توان زد
نه غمخواری که با او دم توان زد.
گر دم نزند چو تنگ حالان
دانی لغت زبان لالان .
گفت به دستور چه دم می زنند
چیست صفیری که به هم می زنند.
عقل اگر دم زند بدست میَش
چون زره بر دهان زنش مسمار.
تصرف با صفاتش لب بدوزد
خرد گر دم زند حالی بسوزد.
چون زنم دم کآتش دل تیز شد
شیر هجر آشفته و خونریز شد.
به دهقان نادان چه خوش گفت زن
به دانش سخن گوی یا دم مزن .
قدم زنند بزرگان دین و دم نزنند
که از میان تهی بانگ می زند خشخاش .
گر کسی را رغبت دانش بود گو دم مزن
زآنکه من دم درکشیدم تا به دانایی زدم .
سعدی سپاس دار و جفا بین و دم مزن
کز دست نیکوان همه چیزی نکو بود.
ای ماه دل افروز بگردان قدح می
چون ماه فلک دم مزن از دور پیاپی .
در آن زمین که نسیمی وزد ز طره ٔ دوست
چه جای دم زدن نافه های تاتاریست .
بس که از ذوق خموشی دم زدن دشوار شد
هر نفس کز دل کشم بیگانگی را تن کشم .
- تیز دم برزدن ؛ سخن به تندی گفتن :
که ناید بدین کودک از من ستم
نه هرگز بدو برزنم تیز دم .
- || نفس تند کشیدن :
چو این گفته بشنید ترک دژم
بلرزید و برزد یکی تیز دم .
- دم برزدن ؛ حرف زدن . به تکلم درآمدن . لب به سخن گشودن . (یادداشت مؤلف ) :
تو بی کام دل هیچ دم برمزن
ترابنده باشد چه مرد و چه زن .
- || برآسودن . توقف کردن . استراحت نمودن .(یادداشت مؤلف ) :
بدان جای خرم فرودآمدند
ببودند یک روز و دم برزدند.
بدان خان دهقان فرودآمدند
ببودند و یک باره دم برزدند.
- دم زدن در معنایی (بر چیزی ) ؛ در موردآن معنی سخن گفتن . در آن باره به گفتگو پرداختن :
ز نزدیکان خود با محرمی چند
نشست و زد درین معنی دمی چند.
- دم به گفتار زدن ؛ لب به سخن گشودن . به تکلم آغازیدن :
مزن بی تأمل به گفتار دم
نکو گو اگر دیر گویی چه غم .
- امثال :
نی ز ما و نی ز تو رو دم مزن .
|| لاف زدن و دعوی کردن . (از ناظم الاطباء). دعوی کردن . (برهان ) (لغت محلی شوشتر). ادعا کردن . مدعی شدن . (یادداشت مؤلف ) :
آنکه چون صبح دوم گر دم زند در علم دین
چون دم آخر نیستی در همه گیتیش یار.
ای درین کیسه سیم تو یکسرماخ
هان تانزنی پیش کسان دم گستاخ .
- از خود دم زدن ؛ خودستایی کردن . دعوی فضایل و شجاعت داشتن . لاف زدن از قدرت و هنر و جز آن . (یادداشت مؤلف ) :
گفت فرودآی و ز خود دم مزن
ورنه فرودآرمت از خویشتن .
- دم زدن از مهر (دوستی و رضا و صدق و کاری و چیزی دیگر) ؛ لاف مهربانی و دوستی زدن . دعوی آن کردن . مدعی آن بودن . ادعای آن را داشتن . (از یادداشت مؤلف ) :
کسی که با تو دم از اتحاد و صدق زند
اگرچه هست موحدیکیست با ثنوی .
بربط اگر دم از هوا زد به زبان بی دهان
نی به دهان بی زبان دم ز هوای نو زند.
سعدی تو کیستی که دم از دوستی زنی
اقرار بندگی کن و دعوی ّ چاکری .
سعدیا در کوی عشق از پارسایی دم مزن
هر متاعی را خریداری است در بازار عشق .
هر سحر از عشق دمی می زنم
روز دگر می شنوم برملا.
دیوانگان خود را می بست در سلاسل
ور نیز عاقلی بود آنجا دم از جنون زد.
در ازل پرتو حسنت ز تجلی دم زد
عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد.
هر دوست که دم زد ز وفا دشمن شد
هر پاکروی که بود تردامن شد.
ای آنکه به تقریر و بیان دم زنی از عشق
ما با تو نداریم سخن خیر وسلامت .
خوش نباشد با اسیری از امیری دم زدن
زشت باشد با گدایی لاف و دعوی ّ شهی .
قطره ای از قعر دریا دم مزن
ذره ای ازبهر والا دم مزن .
ظاهربینان چو دم زنند از یاری
زنهار که یار خویششان نشماری .
- || سخن گفتن از آن . گفتگو کردن درباره ٔ آن . (یادداشت مؤلف ) :
اگر زآمدن دم زنی یک زمان
برآید همه کامه ٔ بدگمان .
کسی ز چون و چرا دم نمیتواند زد
که نقش بند حوادث ورای چون و چراست .
از دو دل دم مزن که در یک ملک
خطبه ٔ شهر بر دو شه نکنند.
ز خاقانی مزن دم چون تو آیی
چه خاقانی که خود خاقان تو باشی .
از عشق یار روی ندارم که دم زنم
کز عشق روی او چه غم آمد به روی من .
چو منکر بود پادشه را قدم
که یارد زد از امر معروف دم .
مزن ز چون و چرا دم که بنده ٔ مقبل
قبول کرد به جان هر سخن که جانان گفت .
کس نیارد بر او دم زند از قصه ٔ ما
مگرش باد صبا گوش گذاری بکند.
تا دم از شام سر زلف تو هر جا نزند
با صبا گفت و شنیدم سحری نیست که نیست .
هیچکس یک سر مو از دهنت آگه نیست
دم از آنجا نتوان زد که سخن را ره نیست .
- دم چیزی زدن ؛ لاف آن چیز زدن . ادعای داشتن آن چیز کردن :
پیوسته دلم دم رضای تو زند
جان در تن من نفس برای تو زند.
من اینک دم دوستی می زنم
گر او دوست دارد وگر دشمنم .
یکی از آنان که غدر کردند با من دم دوستی میزد. (گلستان ).
بجز شکردهنی مایه هاست خوبی را
به خاتمی نتوان زد دم سلیمانی .
روز نخست چون دم رندی زدیم و عشق
شرط آن بود که جز ره آن شیوه نسپریم .
به مستی دم پادشایی زنم
دم خسروی در گدایی زنم .
|| تن زدن . (ناظم الاطباء) (برهان ) (از انجمن آرا). || سکوت ورزیدن . (ناظم الاطباء). سکوت کردن . (آنندراج ) (از لغت محلی شوشتر). خاموش بودن . (آنندراج ) :
سکه تو زن تا امرا کم زنند
خطبه تو خوان تا خطبا دم زنند.
- دم برزدن ازگفتار ؛ لب بستن از سخن . خاموشی گزیدن :
چو از پشت اسبان فرودآمدند
ز گفتار یک بار دم برزدند.
|| برآسودن . نفس تازه کردن . نفس گرفتن . استراحت نمودن . (یادداشت مؤلف ). نفسی به راحت کشیدن . آسودن : تا این نامه برود و خداوند از اینجا به مبارکی سوی نشابور رود و ستوران دمی زنند و قوی شوند و حال این نوآمدگان نیز نیکو پرسیده آید. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 481). || توقف کردن . (ناظم الاطباء) (آنندراج ) (از انجمن آرا) (برهان ) (لغت محلی شوشتر). درنگ کردن . (یادداشت مؤلف ):
بشد تا به نزدیک افراسیاب
نه دم زد به ره بر نه آرام و خواب .
بفرمود و گفت ار بماند یکی
نباید ترا دم زدن اندکی .
نشاید بر این کار آهرمنی
که آسایش آری وگر دم زنی .
ای ابر بهمنی نه به چشم من اندری
دم زن زمانکی و برآسای و کم گری .
دگر گفت چون نامه خوانی بجای
مزن دم درآویز در اسب پای .
دم زند در میان ره صد جای
تا ز خاصر به لب رسد سخنم .
|| دهان زدن . پوز زدن . لب زدن : سگ دم زده است . (یادداشت مؤلف ). || گاز زدن . (یادداشت مؤلف ). گاز بیرون دادن . بلند شدن گاز از چیزی : ... و در خنبره کردن چنان باید کرد که مقدار چهار انگشت ناقص بود تا اگر دارویی باشد که برجوشد و دم زند تباه نشود و خنبره را نشکند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). || ترک دادن . (ناظم الاطباء) (انجمن آرا) (برهان ). || افشاندن . || تردید کردن . || رستن و رهایی یافتن . (ناظم الاطباء).