درشت
لغت‌نامه دهخدا
درشت . [دُ رُ ] (ص ) زبر. زمخت . خشن . مقابل نرم و لین . اخرش . (تاج المصادر بیهقی ). اخشب . اِرْزَب ّ. (منتهی الارب ). اقض . (تاج المصادر بیهقی ). اقود. اکتل . (منتهی الارب ). ثقنة. (دهار). جادس .جاسی ٔ. جحنش . جرعب . جشیب . جلحمد. جِلَّوذ. خَشِب . (منتهی الارب ). خشن . (دهار). دک . زَمِّر. سَجیل . سَخت . سختیت [ س ِ / س َ ] . سَرَنْدی ̍. سَلط. سَلیط. شَخْزَب . شُنابِث . شُنْبُث . صُماصِم . صماصمة. صمصام . صمصامة. صُمَصِم . عُرابِض . عَرْزَب . عِرْزَب ّ. عُرُند. عُضَمِّر. عُکْوة. عُلابِط. عُلَبِط. عَلَنُکَد. عُنابِل .عُنْتُل . عَنْکَد. عَنیف . غُلاظ. (منتهی الارب ). غَلیظ. (دهار). فراص . فلتان . قِرْشَم ّ. قُناسِر. قُناصِر. کَلْدَم . کُنابِل . کُنْبُث . کُنْبُل . کُنْتِنی ّ. کُنِتی . مُسجَئِرّ. مِسعر. مَسفوح . مُسَلعَف . مُصَوْمِد. مَعزوزَة. مُغَلَّظ. مُغَلَّظَة. مُقْعَنْسِس . هزر. (منتهی الارب ) : به آهن گران وی را ببستندو صوفی سخت درشت در وی پوشانیدند. (تاریخ بیهقی ).
تن نازکش در پلاس درشت
چو سوهان همی سود اندام و پشت .
رنگین که کرد و شیرین در خرما
خاک درشت ناخوش غبرا را.
تبهای گرم گیرد و زبان درشت باشد و سرخ . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). جامه ٔ درشت باید پوشید. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). به خرقه ٔ درشت مالیدن . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
خارپشت است کم آزار و درشت
مار نرم است سراپای سم است .
بجز شیرین که در خاک درشت است
کس از بهر کسی خود را نکشته ست .
آستین پیرهن بنمود زن
بس درشت و پروسخ بد پیرهن .
أخشن ، خشن ؛ درشت . غیراملس از هر چیزی . (منتهی الارب ). أخشن ؛ درشت تر. اِخشیشان ؛ خوی کردن به درشت پوشیدن . (دهار). خَطل ؛ درشت و سخت از جامه و بدن . (منتهی الارب ).
- درشت پوست ؛ با پوستی خشن و سخت : جَحْمَرِش ، مار درشت پوست . مُستعلِج الخَلق ، مرد درشت پوست . (منتهی الارب ). || خشن . کلفت . زمخت . غیرطبیعی : آواز او [ خداوند علت جذام ] درشت و گرفته میشود. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). || بلند. جهوری و سخت ، چنانکه بانگ و آواز :
هم آنکس که آواز دارد درشت
پر آژنگ رخسار و بسته دو مشت .
بتندی بر او بانگ برزد درشت
که پیدا بود روی دیبا ز پشت .
مزن بانگ بر شیرمردان درشت
چو با کودکان برنیایی به مشت .
به تیشه کس نخراشد ز روی خارا گل
چنانکه بانگ درشت تو می خراشد دل .
شنید این سخن پیر برگشته پشت
بتندی برآورد بانگ درشت .
هَدّ؛ آواز سخت و درشت که از افتادن دیوار و جز آن آید. (منتهی الارب ). || ناهموار.ناصاف . سخت . پست و بلند. مضرس . مقابل هموار. حَزَن .ناپدرام . مقابل پدرام و سهل . صعب :
نشیبهاش چو چنگالهای شیر درست
فرازهاش چو پشت پلنگ ناهموار.
زمینی همه روی او سنگلاخ
بدیدن درشت و به پهنا فراخ .
سه راه نسخت کردند یکی بیابان از جانب دهستان سخت دشوار و بی آب و علف و دو بیشتر درشت و پرشکستگی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 481). از آنجا تا فیروزآباد سخت راه دشوار است و همه تنگه ها و کوهستان درشت و لگام گیرهاست . (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 134). استقضاض ؛ درشت یافتن خوابگاه را. (از تاج المصادر بیهقی ) (از منتهی الارب ). جَبَذ، جَبوب ، جَدَد، جدش ، جلْحِظاء، جِلْخِطاء، جِلْخِظ، جلذاء، جلس ، حزن ، حزنة، شَظِفة، غلیظ، غلیظة، قردد، قرز؛ زمین درشت . (منتهی الارب ). نَعل ؛ زمین درشت .(دهار). جَرَج ، رفتن مرد در زمین درشت یا در میانه ٔراه . جَرَل ، شَئِس ، هکوک ؛ جای درشت و سخت . جؤدة؛ زمین درشت که به سیاهی زند. شَأز، شَئِز، جای درشت سنگریزه ناک . شَتا، شرس ؛ جای درشت . شُرّاس ، شَرساء، صلفاء؛ زمین درشت و سخت . صَلداء؛ زمین درشت نیک سخت . فدفد؛ جای سخت و درشت و بلند. (از منتهی الارب ). وعرة، وعر؛ زمین سخت و درشت . (دهار). سنگناک .
- راه درشت ؛ راه صعب العبور. راه دشوار :
به پیش اندرون شهر و دریا به پشت
دژی بر سر کوه و راه درشت .
همه کوه و دریا و راه درشت
بدل آتش جنگجویان بکشت .
چون لیث خبر محمدبن زهیر بشنید بر راهی تنگ [ و ] درشت میان کوهها بازگشت . (تاریخ سیستان ). || نکوبیده . ناکوفته . زبر. مقابل نرم . مقابل ریز. درست . درسته : یک روز شیخ ما با جمع صوفیان به در آسیائی رسید سر اسب کشیدو ساعتی توقف کرد، پس گفت میدانید که این آسیا چه می گوید؟ میگوید که تصوف این است که من در آنم درشت می ستانم و نرم بازمی دهم . (اسرارالتوحید). || گران . غیرمتجانس . نخاله :
مردم هموار پیش از ما ز عالم رفته اند
این درشتانند چون خاکی که در پرویزن است .
|| نابرابر و مضرس و دندانه دار، مانند آنکه در دَم شمشیر دیده می شود. || موی دار. زبر. ناتراشیده . (ناظم الاطباء). || سخت و با سختی برنده و تیز و ستبر و با صلابت :
بگاه جنبش خشم و بگاه طیبت نفس
درشت تر ز مغیلان و نرم تر ز خزی .
چو گل کی دهد بار خار درشت
گهر چون صدف کی دهد سنگ پشت .
بد از تیر و پیکانهای درشت
هر افکنده ای چون یکی خارپشت .
وآن خار درشت خوار بی معنی
مشک ختنی همی کنَدْش آهو.
ای برادر سخن نادان خاریست درشت
دور باش از سخن بیهده آسیب آسیب .
خاریست درشت همت جاهل
کو چشم وفا و مردمی خارد.
اگر [ آنچه در گلو بمانده است ] چیزی درشت باشد چون خار ماهی ... (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
- خدنگ درشت ؛ تیر بزرگ با پیکانی تیز :
زدش بر بر و دل خدنگی درشت
چنان کز دلش جست بیرون ز پشت .
ز بس زخم خشت و خدنگ درشت
شده پیل ماننده ٔ خارپشت .
|| صلب . سفت . سخت . غیرنرم :
تا همی پیدا شود نیک از بد و نرم از درشت
همچو سنگ خاره از بیجاده و لیل از نهار.
روزی چند در این جنةالمأوی مقر و مثوی سازیم تا این درشت و نرم از پوست و چرم چگونه بیرون آید. (مقامات حمیدی ). || مقابل باریک . پهن . گشاده .
- چشم درشت ؛ چشم گشاده و خوش ریخت . مقابل چشم ریز : با چشمهای درشت و موهای تابدار... (سایه روشن صادق هدایت ص 16). پاپوشهایش به همان رنگ چشمهایش درشت ... بود. (سایه روشن ص 13).
- خط درشت ؛ خط جلی . مقابل خط ریز خط خفی .
- درشت بُر (توتون ) ؛ بریده شده به رشته های پهن تر (برگ توتون ). که ضخیم بریده باشند.
- درشت تراش ؛ درشت تراشیده . با تراش پهن و قطور: جَبِل ؛ تیر درشت تراش . (منتهی الارب ).
- درشت خانه ؛ با سوراخهای فراخ . (یادداشت مرحوم دهخدا).
- درشت صورت ؛ با صورتی بزرگ . که روی بزرگ دارد : مردمانی اند [ مردم گرگان ] درشت صورت و جنگی و پاک جامه و بامروت و مهمان دار. (حدود العالم ). و این مردمانید [ خرخیزیان ] که طبع ددگان دارند و درشت صورت اند و کم موی وبیدادکار و کم زحمت و مبارز و جنگ کن . (حدود العالم ).
- قلم درشت ؛ قلم جلی .که خط نسبةً پهن تر بدان توان نوشت . مقابل قلم ریز. (یادداشت مرحوم دهخدا).
|| هنگفت .کثیف . غلیظ. (ناظم الاطباء). || ضخیم . حجیم . بزرگ . (آنندراج ) (انجمن آرا). تناور. فربه . قوی هیکل . (آنندراج از بهار عجم ). گنده . مقابل ریز و ریزه و خرد. قطور. جسیم . سنگین . وزین . گران . کلان به تن یابه سال :
که آویخته ست اندر این سبز گنبد
مر این تیره گوی درشت کلان را.
مردی درشت مردانه بود. (مجمل التواریخ والقصص ).
غریب و شهری و پیر و جوان و خرد و درشت
همی فشارد شب و روز بی غم و تیمار.
زنبور درشت بی مروت را گوی
باری چو عسل نمی دهی نیش مزن .
ور بلندی درشت می خواهی
میلی از چل مناره در بر گیر.
از وی نواده خرد و درشتند روسفید
چون کاغذ نوشته ز پشتند روسفید.
یکی را تن از ضرب گرز درشت
بزیر سپر ماند چون لاک پشت .
اَعَم ّ، جبل ، جخدب ، غلیذ، قنور، کسکاس ، کَنَیْدَر، کُنَیْدِر، لأم ، هیزم ، هیکل ؛ درشت و سطبر از هر چیزی . جبز، جؤشوش ، دخشن ، صَئِک ، ضیاط؛ مرد درشت . (منتهی الارب ). عتل ، عِلج ، عنیف ؛ مرد درشت . (دهار). جراشة؛ درشتی که بیفتد از چیزی که آنرا بکوبند. جبهل ؛ مرد درشت غلیظ. جربة؛ درشت و قوی از خران و مردان . جرعبیل ؛ غلیظ درشت . جلعد، متین ، هکلس ؛ درشت استوار. خَش ّ؛ چیزی درشت و سیاه . دخل ؛ درشت اندام مجتمعخلقت . دخنس ؛ درشت از مردم و شتر. دلمز، عَشْرَم ، عُضابِر، عُضْبَر، نَبْتَل ؛ سخت درشت . رَعون ، عَنْکَل ؛ سخت و درشت از هر چیزی . سَلْخَب ؛ مرد کنکلاج درشت . شُخازِب ، شَخْزَب ، عُتروف ، عِتریف ، عَجْرَد؛ درشت و سخت . صُباصِب ، صبصاب ، صَتم ، عَصْلَد، عُصلود، قُعانِب ، قَعْنَب ، کُنادِث ، کُنْدُث ؛ درشت سخت . عَثِل ؛ درشت و پرگوشت . عِسْوَدّ؛ درشت و توانا و استوار از مردم و جز آن . عِضل ؛ مرد سخت درشت . قُشاعِر؛ درشت سالخورده . قَفَنْدَر؛ درشت سخت سر. کَنْثَب ، کُناثِب ، هقبقب ؛ درشت استوار و توانا. مَکْلَندی ̍؛ درشت از شتر و جز آن . هزبر؛درشت آکنده ٔ سطبر. (از منتهی الارب ).
- درشت استخوان ؛ با استخوان بندی قوی . استوار قوائم : فرس ضَلیع؛ اسب تمام خلقت ... درشت استخوان . (منتهی الارب ).
- درشت انگشت ؛ که انگشت او خشن و ناهموار شده باشد. (یادداشت مرحوم دهخدا). شَثَل الاصابع. شَثَن ، الاصابع. (منتهی الارب ).
- درشت بازو ؛ با بازوی قوی : امراءة عُضاد؛ زن درشت بازو. (منتهی الارب ).
- درشت باف (در جامه ) ؛ مقابل ریزباف . (یادداشت مرحوم دهخدا).
- درشت بدن ؛ که بدنی تنومند دارد. درشت اندام : مَسمورة؛ دختر درشت بدن سخت گوشت . (منتهی الارب ).
- درشت بینی ؛ که بینی کلان دارد: أعب ّ؛ مرد نیازمند و درشت بینی . (منتهی الارب ).
- درشت پشت ؛ برفته پشت . أملس . (منتهی الارب ): عَقِد؛ شتر درشت پشت . (منتهی الارب ).
- درشت پی ؛ که پی فراخ دارد. با قدم پهن . بزرگ پای : کِلَّز؛مرد درشت پی درهم اندام . (منتهی الارب ). کَلْنَز؛ درشت پی کوتاه غیر ممتد. (منتهی الارب ).
- درشت خلقت ؛ بزرگ اندام . عَشَزَّن . عَشَوْزَن : جبلة؛ زن درشت خلقت . جرفاس ؛ مرد باقوت درشت خلقت . ضِفِن ّ. کوتاه بالای گول کلان جثه ٔ درشت خلقت . عَجْرُمة؛ مرد درشت خلقت . عِفِتّان ؛ درشت خلقت زورمند. عَلْکَم ؛ درشت خلقت از شتر و جز آن . (منتهی الارب ).
- درشت دست ؛ که دستی درشت و قوی دارد: رجل شَتن الکف ّ؛ مرد درشت دست . (منتهی الارب ).
- درشت گوشت ؛ پر گوشت : عَفْضَج ؛ مرد درشت گوشت . (منتهی الارب ).
|| با صلابت وبا شکوه و تند :
مهتر آن به که درشت است نه نرم
که درشتی صفت فحل رم است .
پیش شیخ آمد که ای شیخ درشت
تو یقین دان که مرا استاد کشت .
|| شدید. سخت . ناسازگار. با خشونت و تیزی :
همی تیره شد روی اختر درشت
دلیران به دشمن نمودند پشت .
بدان سبب این ماه را دی خوانند که درشت بود و زمین از خرمیها دور مانده بود. (نوروزنامه ).
- آتش درشت ؛ آتش تند و تیز و خشن :
گر آتش درشت عذابست بر نبات
آن آب نرم بین که بر او چون عذاب شد.
- باد درشت ؛ باد تند و شدید. سخت و آزاردهنده و با خشونت :
ترا گردش اختر بد بکشت
وگرنه نزد بر تو بادی درشت .
- طعام درشت ؛ غذای نامطبوع و ناگوار : عمروبن جاحظ گوید به کتب خویش که عمر را به عدل و داد نباید ستودن والاّ پیش از او ملکان بودند که دست از بیت المال بازداشتند ولیکن عجب از وی اینست که وی طعام درشت خوردی و لباس سطبر پوشیدی . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). شما دانید که من [ قتیبه ] اینجا آمدم لباس شما گلیمینه بود و طعام شما درشت بود و من شما را توانگر کردم . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). یک ذره از حال و قاعده ٔ خویش بنگردید نه از طعام درشت خوردن بیفزود و نه هیچ از لباس سطبر و نه هیچ تکبر در او آمد. (مجمل التواریخ والقصص ). جَشِب ؛ طعام درشت . (منتهی الارب ).
|| گزاف . دور از اعتدال : و باز گفتند علامت دیگری داری ؟ گفت مرده زنده می گردانم ، گفتند این درشت دعویست . (قصص الانبیاء ص 208). || تند و تیز. (آنندراج ) (انجمن آرا). مقابل ملایم و آمیخته به مهربانی و نغزی . تند و تکان دهنده . آمیخته به خشونت . تهدیدآمیز. گستاخانه . تیز و تند. (ناظم الاطباء). سخت . خشن . مقابل نرم . آزار دهنده و رنجاننده :
بگفتش سخنها از این سان درشت
بتندی از آنجای بنمود پشت .
که او شهریار جوان را بکشت
بدان کو سخن گفت با او درشت .
چو یابید گو را نبایدش کشت
نه با او سخن نیز گفتن درشت .
که خود پیش او دم توان زد درشت
ورا گردش اختر بد بکشت .
یکی نامه باید نوشتن درشت
ترا فر و نام و نژاد است و پشت .
سخنها شنیدیم چندی درشت
به پیروزگر باز هشتیم پشت .
نبایدْش گفتن کسی را درشت
همه تاج شاهانش آید به مشت .
هم او شاه هاماوران را بکشت
نیارست گفتن کس او را درشت .
بگفتند با شاه چندی درشت
که بخت فروزانْت بنمود پشت .
سخنها درشت آر زَاندازه بیش
بخوانش بفرمان کمر بسته پیش .
استادم رقعتی نبشت سخت درشت و هرچه وی را بود صامت و ناطق در آن تفصیل داد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 609). پادشاهان محتشم و بزرگ ِ باجد را چنین سخن باز باید گفت درست درشت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 391). ای پدر چنان سخن درشت دی در روی من بگفتی چه جای چنین حدیث بود؟ یحیی گفت ... سخن راست و حق درشت باشد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 426). جواب دادم [ حسین مصعب ] در این باب سخت کوتاه اما درشت و دلگیر. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 135).
چو نرم گویم با تو مرا درشت مگوی
مسوزدست جز آن را که مر ترا بَرْهود.
گفته های اولیا نرم و درشت
تن مپوشان زآنکه دینت راست پشت .
با خداوند حق درشت مگوی
زر طلب می کند به مشت مگوی .
ایشان همچنان درشت با مولانا فرموده اند و در ایشان اثر نموده . (مزارات کرمان ص 2). اِدلاف ، اًغلاظ، تغلیظ؛ درشت گفتن . (از دهار) (از منتهی الارب ).
- پاسخ درشت ؛ پاسخ تند. پاسخ عتاب آمیز :
درشت است پاسخ ولیکن درست
درستی درشتی نمایدنخست .
- پاسخ درشت آوردن ؛ پاسخ تند دادن :
بدو گفت خسرو که آن کوژ پشت
بپرسی سخن پاسخ آرد درشت .
بدو گفت کاین پهلو کوژ پشت
بپرسی سخن پاسخ آرد درشت .
- پیام درشت ، پیغام درشت ؛ پیام تهدیدآمیز. خطاب عتاب آمیز. پرعتاب :
پیام درشت آوریدم به شاه
فرستنده پر خشم و من بی گناه .
چو بشنید گو آن پیام درشت
روان را ز مهر برادر بشست .
چو بشنید موبد پیام درشت
زمین را ببوسید و بنمود پشت .
بگفت آنچه بوداز پیام درشت
تو گفتی که شمشیر دارد به مشت .
بر پهلوان با پیامی درشت
بیامد شتابنده نامه به مشت .
دگرداد چندی پیام درشت
فرستاده پوینده نامه به مشت .
بوسعید مشرف پیغامهای درشت می آورد سوی ایشان از امیر. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 439). یکی آنکه دارابن دارا پیغامهای درشت بدو فرستاده بود. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 57).
- پیغام (پیام ) نرم و درشت ؛ پیغام ملایم و شدید. پیغام ملاطفت آمیز و خشونت آمیز : بهرام رسولان را فرستاد و نرم و درشت پیغامها داد. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 98). و بر آخر [ منصور ] عیسی عم خود را بفرستاد [ نزد ابومسلم ] و از چند گونه درشت و نرم پیغام داد. (مجمل التواریخ والقصص ).
- جواب درشت ؛ جواب سخت . جواب تند : رسول شاه ملک را بازگردانید با جوابهای سخت درشت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 703). قاید جوابی چند درشت داد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 328). رسولی فرستاد تا شهر بدو دهیم و برویم ، چون جواب درشت و شمشیر یافت نومید شد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 657). نامه ای درشت نبشت به خرزاسف و او جوابی درشت بازفرستاد. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 51). زر و جامه و پیغام و نامه بازفرستاد و جوابهای درشت داد. (سندبادنامه ص 187).
- سخن درشت ؛ سخن سخت و تند. سخن زشت : [ قتیبه ] برخاست و خطبه کرد وخدای را ثنا کرد و ایشان را دیگر باره نکوهید و جفاکرد و سخنهای درشت گفت . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). شیر گفت سخن درشت و با قوت راندی . (کلیله و دمنه ). چون مأمون را چشم بر وی افتاد سخنهای درشت گفت که تو که باشی که این دلیری کنی . (تاریخ بیهق ).
گر من سخن درشت نگویم تو نشنوی
بی جهد از آینه نبرد زنگ صیقلی .
- || دشنام . (یادداشت مرحوم دهخدا).
- سوگند (سوگندهای ) درشت ؛ أیمان مغلظه . (یادداشت مرحوم دهخدا) :
بسی خورد سوگندهای درشت
که هر کو نماید به بدخواه پشت .
اِقتاب ؛ سوگند غلیظ و درشت خوردن . (از منتهی الارب ).
- گفتار درشت ؛ سخن خشن و تند :
چو بشنید گفتارهای درشت
سر پردلان زود بنمود پشت .
چو بشنید گفتارهای درشت
فرستاده ٔ شاه بنمود پشت .
ز پیش پدر گیو بنمود پشت
دلش پر ز گفتارهای درشت .
همی گفت گفتارهای درشت
چو بیژن چنان دید بنمود پشت .
|| سخت . تند. تیز. ناهنجار. ناخوار. ناپسند. بد. غیرمناسب . ناملایم . (ناظم الاطباء)؛ آن مرد داهی را درشت بر چهارپایی نشاندند و بردند. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 119).
- بلای درشت ؛ بلای سخت :
جوی باز دارد بلای درشت
عصایی شنیدی که عوجی بکشت .
- خوی درشت ؛ رفتاری درشت ، تند؛ خشن ، ناپسند :
چو شاه است زودش نبایست کشت
که هست این ز کردار و خوی درشت .
- درشت آمدن چیزی بر کسی ؛ ناگوار آمدن بر او. (یادداشت مرحوم دهخدا).
- درشت کار ؛ که درکار سخت باشد. عُتُل ّ. (دهار) (زمخشری ).
- رزم درشت ؛ رزم سخت و شدید :
شدم تنگدل رزم کردم درشت
جفا پیشه ماهوی بنمود پشت .
بر این گونه کردند رزمی درشت
از ایرانیان چند خوردند و کشت .
- روز درشت ؛ روز سخت و سهمگین :
چنین گفت کای پاک فرزند و پشت
مبینادتان دیده روز درشت .
- روزگار درشت ؛ روزگار سخت . روزگار صعب :
بگفت این و زی دادگر کرد پشت
دلش تیره از روزگار درشت .
دگر گفت کآن مرد کو چون تو کشت
ببیند کنون روزگار درشت .
چو خسرو نباشد ورا یار و پشت
ببیند ز من روزگار درشت .
چو پیش آمد این روزگار درشت
ترا روی بینند بهتر که پشت .
خنک آنکه باشد ورا چون تو پشت
بود ایمن از روزگاردرشت .
که خیره به بدخواه منمای پشت
چو پیش آیدت روزگار درشت .
مرا روزگار درشتست پیش
چرا داد باید بدو جان خویش .
شدش چین ز چهره شدش خم ز پشت
بر او نرم شد روزگار درشت .
همی گفت ایا روزگار درشت
مرا باد تو شمع امید کشت .
- زخم درشت ؛ ضربت مهلک و کشنده . ضربت سخت :
پدر را بدان زار و خواری بکشت
زد آن مادرم را به زخم درشت .
نه گور است کافتدبه زخم درشت
نه شیری که شاید به شمشیر کشت .
مرا کِفت ِ چرخ ارچه خم داد پشت
همان پیش روزم به زخم درشت .
به دیگر شد و زدْش زخمی درشت
چنان کش ز سینه برون برد پشت .
پس از نوک نیزه به زخمی درشت
زدش بر دو تن هر سه تن رابکشت .
به گرزش چنان کوفت زخم درشت
کش اندر شکم ریخت مهره ز پشت .
راست روشن به زخمهای درشت
در شکنجه برادرم را کشت .
- سرای درشت ؛ دنیای ناهموار و ناسازگار :
چنین است رسم سرای درشت
گهی پشت زین و گهی زین به پشت .
- کار درشت ؛ کار شاق . کار بزرگ و مهم :
سخنها دراز است و کاری درشت
به یزدان کنون بازهشتیم پشت .
به خردان مفرمای کار درشت
که سندان نشاید شکستن به مشت .
|| سختی و ناسازگاری . ناملائم :
چنین است گردنده ٔ کوژ پشت
چو نرمی نمودی بیابی درشت .
- نرم و درشت ؛ فراز و نشیب (زندگی ). سهولت و سختی . خوشی و ناخوشی . ملایمت و دشواری :
به استا و زند اندرون زردهشت
بگفته ست و بنموده نرم و درشت .
پس از آن حالها گذشت بر سر این خواجه نرم و درشت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 105).
مر او را که برد و که خورد و که کشت
به وی بر چه آمد ز نرم و درشت .
|| زفت . فظ. خشن در اخلاق . تند. خشمگین : مرددرشت ؛ با خشونت . سختگیر. سخت . متعصب . باقساوت :
گر او [ اسکندر ] ناجوانمرد بود و درشت
که سی و شش از شهریاران بکشت .
همی بود هموار با من درشت
برآشفت و یک باره بنمود پشت .
فراوان ز گردان لشکر بکشت
از آن کار شد رام برزین درشت .
اما با مردمان بدساختگی کردی و درشت و ناخوش [ بودی ] و صفرائی عظیم داشت . (تاریخ بیهقی ).
خردْتان تباه است و دلها درشت
مرا بی گناهی بخواهید کشت .
بی رحمی و درشت که از دستبند تو
نه نیک سام رست و نه بد حام بی رحام .
این هرمزبن نرسی پادشاهی درشت و بدخوی بود. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 66). مردی درشت بوده است و هیچ در قصه ٔ مردم ننگرید هرگز. (مجمل التواریخ والقصص ).مردی درشت و بی رحمت بود. (مجمل التواریخ والقصص ).
شه در او دید خشمناک و درشت
بانگ بر زد چنانکه او را کشت .
به اخلاق نرمی مکن با درشت
که سگ را نمالند چون گربه پشت .
امردی تند خوی بود و درشت
سخن از تازیانه گفتی و مشت .
- درشت طبع ؛ تندخوی . عُتُل ّ. (دهار).
|| با خشونت . با سختی :
عنان را بپیچید و بنمود پشت
پس او سپاه اندر آمد درشت .
|| ناسپاس . نافرمان . عاصی . سرکش :
بکشتم کسی را که بایست کشت
که بد کژ و با پاک یزدان درشت .
درشت بود [ پادشه هند ] و چنان نرم شد که روز دگر
به صد شفیع همی خواست از ملک زنهار.
|| متعصب : أحمس ؛ مرد درشت در دین و دلیر در حرب . (منتهی الارب ). || اندوهگن . دلگران . ناخوش . ناپدرام . (یادداشت مرحوم دهخدا) :
که آمد سواری و بهرام نیست
دل من درشت است و پدرام نیست .
|| بی ادب . وحشی . (ناظم الاطباء).
تن نازکش در پلاس درشت
چو سوهان همی سود اندام و پشت .
رنگین که کرد و شیرین در خرما
خاک درشت ناخوش غبرا را.
تبهای گرم گیرد و زبان درشت باشد و سرخ . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). جامه ٔ درشت باید پوشید. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). به خرقه ٔ درشت مالیدن . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
خارپشت است کم آزار و درشت
مار نرم است سراپای سم است .
بجز شیرین که در خاک درشت است
کس از بهر کسی خود را نکشته ست .
آستین پیرهن بنمود زن
بس درشت و پروسخ بد پیرهن .
أخشن ، خشن ؛ درشت . غیراملس از هر چیزی . (منتهی الارب ). أخشن ؛ درشت تر. اِخشیشان ؛ خوی کردن به درشت پوشیدن . (دهار). خَطل ؛ درشت و سخت از جامه و بدن . (منتهی الارب ).
- درشت پوست ؛ با پوستی خشن و سخت : جَحْمَرِش ، مار درشت پوست . مُستعلِج الخَلق ، مرد درشت پوست . (منتهی الارب ). || خشن . کلفت . زمخت . غیرطبیعی : آواز او [ خداوند علت جذام ] درشت و گرفته میشود. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). || بلند. جهوری و سخت ، چنانکه بانگ و آواز :
هم آنکس که آواز دارد درشت
پر آژنگ رخسار و بسته دو مشت .
بتندی بر او بانگ برزد درشت
که پیدا بود روی دیبا ز پشت .
مزن بانگ بر شیرمردان درشت
چو با کودکان برنیایی به مشت .
به تیشه کس نخراشد ز روی خارا گل
چنانکه بانگ درشت تو می خراشد دل .
شنید این سخن پیر برگشته پشت
بتندی برآورد بانگ درشت .
هَدّ؛ آواز سخت و درشت که از افتادن دیوار و جز آن آید. (منتهی الارب ). || ناهموار.ناصاف . سخت . پست و بلند. مضرس . مقابل هموار. حَزَن .ناپدرام . مقابل پدرام و سهل . صعب :
نشیبهاش چو چنگالهای شیر درست
فرازهاش چو پشت پلنگ ناهموار.
زمینی همه روی او سنگلاخ
بدیدن درشت و به پهنا فراخ .
سه راه نسخت کردند یکی بیابان از جانب دهستان سخت دشوار و بی آب و علف و دو بیشتر درشت و پرشکستگی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 481). از آنجا تا فیروزآباد سخت راه دشوار است و همه تنگه ها و کوهستان درشت و لگام گیرهاست . (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 134). استقضاض ؛ درشت یافتن خوابگاه را. (از تاج المصادر بیهقی ) (از منتهی الارب ). جَبَذ، جَبوب ، جَدَد، جدش ، جلْحِظاء، جِلْخِطاء، جِلْخِظ، جلذاء، جلس ، حزن ، حزنة، شَظِفة، غلیظ، غلیظة، قردد، قرز؛ زمین درشت . (منتهی الارب ). نَعل ؛ زمین درشت .(دهار). جَرَج ، رفتن مرد در زمین درشت یا در میانه ٔراه . جَرَل ، شَئِس ، هکوک ؛ جای درشت و سخت . جؤدة؛ زمین درشت که به سیاهی زند. شَأز، شَئِز، جای درشت سنگریزه ناک . شَتا، شرس ؛ جای درشت . شُرّاس ، شَرساء، صلفاء؛ زمین درشت و سخت . صَلداء؛ زمین درشت نیک سخت . فدفد؛ جای سخت و درشت و بلند. (از منتهی الارب ). وعرة، وعر؛ زمین سخت و درشت . (دهار). سنگناک .
- راه درشت ؛ راه صعب العبور. راه دشوار :
به پیش اندرون شهر و دریا به پشت
دژی بر سر کوه و راه درشت .
همه کوه و دریا و راه درشت
بدل آتش جنگجویان بکشت .
چون لیث خبر محمدبن زهیر بشنید بر راهی تنگ [ و ] درشت میان کوهها بازگشت . (تاریخ سیستان ). || نکوبیده . ناکوفته . زبر. مقابل نرم . مقابل ریز. درست . درسته : یک روز شیخ ما با جمع صوفیان به در آسیائی رسید سر اسب کشیدو ساعتی توقف کرد، پس گفت میدانید که این آسیا چه می گوید؟ میگوید که تصوف این است که من در آنم درشت می ستانم و نرم بازمی دهم . (اسرارالتوحید). || گران . غیرمتجانس . نخاله :
مردم هموار پیش از ما ز عالم رفته اند
این درشتانند چون خاکی که در پرویزن است .
|| نابرابر و مضرس و دندانه دار، مانند آنکه در دَم شمشیر دیده می شود. || موی دار. زبر. ناتراشیده . (ناظم الاطباء). || سخت و با سختی برنده و تیز و ستبر و با صلابت :
بگاه جنبش خشم و بگاه طیبت نفس
درشت تر ز مغیلان و نرم تر ز خزی .
چو گل کی دهد بار خار درشت
گهر چون صدف کی دهد سنگ پشت .
بد از تیر و پیکانهای درشت
هر افکنده ای چون یکی خارپشت .
وآن خار درشت خوار بی معنی
مشک ختنی همی کنَدْش آهو.
ای برادر سخن نادان خاریست درشت
دور باش از سخن بیهده آسیب آسیب .
خاریست درشت همت جاهل
کو چشم وفا و مردمی خارد.
اگر [ آنچه در گلو بمانده است ] چیزی درشت باشد چون خار ماهی ... (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
- خدنگ درشت ؛ تیر بزرگ با پیکانی تیز :
زدش بر بر و دل خدنگی درشت
چنان کز دلش جست بیرون ز پشت .
ز بس زخم خشت و خدنگ درشت
شده پیل ماننده ٔ خارپشت .
|| صلب . سفت . سخت . غیرنرم :
تا همی پیدا شود نیک از بد و نرم از درشت
همچو سنگ خاره از بیجاده و لیل از نهار.
روزی چند در این جنةالمأوی مقر و مثوی سازیم تا این درشت و نرم از پوست و چرم چگونه بیرون آید. (مقامات حمیدی ). || مقابل باریک . پهن . گشاده .
- چشم درشت ؛ چشم گشاده و خوش ریخت . مقابل چشم ریز : با چشمهای درشت و موهای تابدار... (سایه روشن صادق هدایت ص 16). پاپوشهایش به همان رنگ چشمهایش درشت ... بود. (سایه روشن ص 13).
- خط درشت ؛ خط جلی . مقابل خط ریز خط خفی .
- درشت بُر (توتون ) ؛ بریده شده به رشته های پهن تر (برگ توتون ). که ضخیم بریده باشند.
- درشت تراش ؛ درشت تراشیده . با تراش پهن و قطور: جَبِل ؛ تیر درشت تراش . (منتهی الارب ).
- درشت خانه ؛ با سوراخهای فراخ . (یادداشت مرحوم دهخدا).
- درشت صورت ؛ با صورتی بزرگ . که روی بزرگ دارد : مردمانی اند [ مردم گرگان ] درشت صورت و جنگی و پاک جامه و بامروت و مهمان دار. (حدود العالم ). و این مردمانید [ خرخیزیان ] که طبع ددگان دارند و درشت صورت اند و کم موی وبیدادکار و کم زحمت و مبارز و جنگ کن . (حدود العالم ).
- قلم درشت ؛ قلم جلی .که خط نسبةً پهن تر بدان توان نوشت . مقابل قلم ریز. (یادداشت مرحوم دهخدا).
|| هنگفت .کثیف . غلیظ. (ناظم الاطباء). || ضخیم . حجیم . بزرگ . (آنندراج ) (انجمن آرا). تناور. فربه . قوی هیکل . (آنندراج از بهار عجم ). گنده . مقابل ریز و ریزه و خرد. قطور. جسیم . سنگین . وزین . گران . کلان به تن یابه سال :
که آویخته ست اندر این سبز گنبد
مر این تیره گوی درشت کلان را.
مردی درشت مردانه بود. (مجمل التواریخ والقصص ).
غریب و شهری و پیر و جوان و خرد و درشت
همی فشارد شب و روز بی غم و تیمار.
زنبور درشت بی مروت را گوی
باری چو عسل نمی دهی نیش مزن .
ور بلندی درشت می خواهی
میلی از چل مناره در بر گیر.
از وی نواده خرد و درشتند روسفید
چون کاغذ نوشته ز پشتند روسفید.
یکی را تن از ضرب گرز درشت
بزیر سپر ماند چون لاک پشت .
اَعَم ّ، جبل ، جخدب ، غلیذ، قنور، کسکاس ، کَنَیْدَر، کُنَیْدِر، لأم ، هیزم ، هیکل ؛ درشت و سطبر از هر چیزی . جبز، جؤشوش ، دخشن ، صَئِک ، ضیاط؛ مرد درشت . (منتهی الارب ). عتل ، عِلج ، عنیف ؛ مرد درشت . (دهار). جراشة؛ درشتی که بیفتد از چیزی که آنرا بکوبند. جبهل ؛ مرد درشت غلیظ. جربة؛ درشت و قوی از خران و مردان . جرعبیل ؛ غلیظ درشت . جلعد، متین ، هکلس ؛ درشت استوار. خَش ّ؛ چیزی درشت و سیاه . دخل ؛ درشت اندام مجتمعخلقت . دخنس ؛ درشت از مردم و شتر. دلمز، عَشْرَم ، عُضابِر، عُضْبَر، نَبْتَل ؛ سخت درشت . رَعون ، عَنْکَل ؛ سخت و درشت از هر چیزی . سَلْخَب ؛ مرد کنکلاج درشت . شُخازِب ، شَخْزَب ، عُتروف ، عِتریف ، عَجْرَد؛ درشت و سخت . صُباصِب ، صبصاب ، صَتم ، عَصْلَد، عُصلود، قُعانِب ، قَعْنَب ، کُنادِث ، کُنْدُث ؛ درشت سخت . عَثِل ؛ درشت و پرگوشت . عِسْوَدّ؛ درشت و توانا و استوار از مردم و جز آن . عِضل ؛ مرد سخت درشت . قُشاعِر؛ درشت سالخورده . قَفَنْدَر؛ درشت سخت سر. کَنْثَب ، کُناثِب ، هقبقب ؛ درشت استوار و توانا. مَکْلَندی ̍؛ درشت از شتر و جز آن . هزبر؛درشت آکنده ٔ سطبر. (از منتهی الارب ).
- درشت استخوان ؛ با استخوان بندی قوی . استوار قوائم : فرس ضَلیع؛ اسب تمام خلقت ... درشت استخوان . (منتهی الارب ).
- درشت انگشت ؛ که انگشت او خشن و ناهموار شده باشد. (یادداشت مرحوم دهخدا). شَثَل الاصابع. شَثَن ، الاصابع. (منتهی الارب ).
- درشت بازو ؛ با بازوی قوی : امراءة عُضاد؛ زن درشت بازو. (منتهی الارب ).
- درشت باف (در جامه ) ؛ مقابل ریزباف . (یادداشت مرحوم دهخدا).
- درشت بدن ؛ که بدنی تنومند دارد. درشت اندام : مَسمورة؛ دختر درشت بدن سخت گوشت . (منتهی الارب ).
- درشت بینی ؛ که بینی کلان دارد: أعب ّ؛ مرد نیازمند و درشت بینی . (منتهی الارب ).
- درشت پشت ؛ برفته پشت . أملس . (منتهی الارب ): عَقِد؛ شتر درشت پشت . (منتهی الارب ).
- درشت پی ؛ که پی فراخ دارد. با قدم پهن . بزرگ پای : کِلَّز؛مرد درشت پی درهم اندام . (منتهی الارب ). کَلْنَز؛ درشت پی کوتاه غیر ممتد. (منتهی الارب ).
- درشت خلقت ؛ بزرگ اندام . عَشَزَّن . عَشَوْزَن : جبلة؛ زن درشت خلقت . جرفاس ؛ مرد باقوت درشت خلقت . ضِفِن ّ. کوتاه بالای گول کلان جثه ٔ درشت خلقت . عَجْرُمة؛ مرد درشت خلقت . عِفِتّان ؛ درشت خلقت زورمند. عَلْکَم ؛ درشت خلقت از شتر و جز آن . (منتهی الارب ).
- درشت دست ؛ که دستی درشت و قوی دارد: رجل شَتن الکف ّ؛ مرد درشت دست . (منتهی الارب ).
- درشت گوشت ؛ پر گوشت : عَفْضَج ؛ مرد درشت گوشت . (منتهی الارب ).
|| با صلابت وبا شکوه و تند :
مهتر آن به که درشت است نه نرم
که درشتی صفت فحل رم است .
پیش شیخ آمد که ای شیخ درشت
تو یقین دان که مرا استاد کشت .
|| شدید. سخت . ناسازگار. با خشونت و تیزی :
همی تیره شد روی اختر درشت
دلیران به دشمن نمودند پشت .
بدان سبب این ماه را دی خوانند که درشت بود و زمین از خرمیها دور مانده بود. (نوروزنامه ).
- آتش درشت ؛ آتش تند و تیز و خشن :
گر آتش درشت عذابست بر نبات
آن آب نرم بین که بر او چون عذاب شد.
- باد درشت ؛ باد تند و شدید. سخت و آزاردهنده و با خشونت :
ترا گردش اختر بد بکشت
وگرنه نزد بر تو بادی درشت .
- طعام درشت ؛ غذای نامطبوع و ناگوار : عمروبن جاحظ گوید به کتب خویش که عمر را به عدل و داد نباید ستودن والاّ پیش از او ملکان بودند که دست از بیت المال بازداشتند ولیکن عجب از وی اینست که وی طعام درشت خوردی و لباس سطبر پوشیدی . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). شما دانید که من [ قتیبه ] اینجا آمدم لباس شما گلیمینه بود و طعام شما درشت بود و من شما را توانگر کردم . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). یک ذره از حال و قاعده ٔ خویش بنگردید نه از طعام درشت خوردن بیفزود و نه هیچ از لباس سطبر و نه هیچ تکبر در او آمد. (مجمل التواریخ والقصص ). جَشِب ؛ طعام درشت . (منتهی الارب ).
|| گزاف . دور از اعتدال : و باز گفتند علامت دیگری داری ؟ گفت مرده زنده می گردانم ، گفتند این درشت دعویست . (قصص الانبیاء ص 208). || تند و تیز. (آنندراج ) (انجمن آرا). مقابل ملایم و آمیخته به مهربانی و نغزی . تند و تکان دهنده . آمیخته به خشونت . تهدیدآمیز. گستاخانه . تیز و تند. (ناظم الاطباء). سخت . خشن . مقابل نرم . آزار دهنده و رنجاننده :
بگفتش سخنها از این سان درشت
بتندی از آنجای بنمود پشت .
که او شهریار جوان را بکشت
بدان کو سخن گفت با او درشت .
چو یابید گو را نبایدش کشت
نه با او سخن نیز گفتن درشت .
که خود پیش او دم توان زد درشت
ورا گردش اختر بد بکشت .
یکی نامه باید نوشتن درشت
ترا فر و نام و نژاد است و پشت .
سخنها شنیدیم چندی درشت
به پیروزگر باز هشتیم پشت .
نبایدْش گفتن کسی را درشت
همه تاج شاهانش آید به مشت .
هم او شاه هاماوران را بکشت
نیارست گفتن کس او را درشت .
بگفتند با شاه چندی درشت
که بخت فروزانْت بنمود پشت .
سخنها درشت آر زَاندازه بیش
بخوانش بفرمان کمر بسته پیش .
استادم رقعتی نبشت سخت درشت و هرچه وی را بود صامت و ناطق در آن تفصیل داد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 609). پادشاهان محتشم و بزرگ ِ باجد را چنین سخن باز باید گفت درست درشت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 391). ای پدر چنان سخن درشت دی در روی من بگفتی چه جای چنین حدیث بود؟ یحیی گفت ... سخن راست و حق درشت باشد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 426). جواب دادم [ حسین مصعب ] در این باب سخت کوتاه اما درشت و دلگیر. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 135).
چو نرم گویم با تو مرا درشت مگوی
مسوزدست جز آن را که مر ترا بَرْهود.
گفته های اولیا نرم و درشت
تن مپوشان زآنکه دینت راست پشت .
با خداوند حق درشت مگوی
زر طلب می کند به مشت مگوی .
ایشان همچنان درشت با مولانا فرموده اند و در ایشان اثر نموده . (مزارات کرمان ص 2). اِدلاف ، اًغلاظ، تغلیظ؛ درشت گفتن . (از دهار) (از منتهی الارب ).
- پاسخ درشت ؛ پاسخ تند. پاسخ عتاب آمیز :
درشت است پاسخ ولیکن درست
درستی درشتی نمایدنخست .
- پاسخ درشت آوردن ؛ پاسخ تند دادن :
بدو گفت خسرو که آن کوژ پشت
بپرسی سخن پاسخ آرد درشت .
بدو گفت کاین پهلو کوژ پشت
بپرسی سخن پاسخ آرد درشت .
- پیام درشت ، پیغام درشت ؛ پیام تهدیدآمیز. خطاب عتاب آمیز. پرعتاب :
پیام درشت آوریدم به شاه
فرستنده پر خشم و من بی گناه .
چو بشنید گو آن پیام درشت
روان را ز مهر برادر بشست .
چو بشنید موبد پیام درشت
زمین را ببوسید و بنمود پشت .
بگفت آنچه بوداز پیام درشت
تو گفتی که شمشیر دارد به مشت .
بر پهلوان با پیامی درشت
بیامد شتابنده نامه به مشت .
دگرداد چندی پیام درشت
فرستاده پوینده نامه به مشت .
بوسعید مشرف پیغامهای درشت می آورد سوی ایشان از امیر. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 439). یکی آنکه دارابن دارا پیغامهای درشت بدو فرستاده بود. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 57).
- پیغام (پیام ) نرم و درشت ؛ پیغام ملایم و شدید. پیغام ملاطفت آمیز و خشونت آمیز : بهرام رسولان را فرستاد و نرم و درشت پیغامها داد. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 98). و بر آخر [ منصور ] عیسی عم خود را بفرستاد [ نزد ابومسلم ] و از چند گونه درشت و نرم پیغام داد. (مجمل التواریخ والقصص ).
- جواب درشت ؛ جواب سخت . جواب تند : رسول شاه ملک را بازگردانید با جوابهای سخت درشت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 703). قاید جوابی چند درشت داد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 328). رسولی فرستاد تا شهر بدو دهیم و برویم ، چون جواب درشت و شمشیر یافت نومید شد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 657). نامه ای درشت نبشت به خرزاسف و او جوابی درشت بازفرستاد. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 51). زر و جامه و پیغام و نامه بازفرستاد و جوابهای درشت داد. (سندبادنامه ص 187).
- سخن درشت ؛ سخن سخت و تند. سخن زشت : [ قتیبه ] برخاست و خطبه کرد وخدای را ثنا کرد و ایشان را دیگر باره نکوهید و جفاکرد و سخنهای درشت گفت . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). شیر گفت سخن درشت و با قوت راندی . (کلیله و دمنه ). چون مأمون را چشم بر وی افتاد سخنهای درشت گفت که تو که باشی که این دلیری کنی . (تاریخ بیهق ).
گر من سخن درشت نگویم تو نشنوی
بی جهد از آینه نبرد زنگ صیقلی .
- || دشنام . (یادداشت مرحوم دهخدا).
- سوگند (سوگندهای ) درشت ؛ أیمان مغلظه . (یادداشت مرحوم دهخدا) :
بسی خورد سوگندهای درشت
که هر کو نماید به بدخواه پشت .
اِقتاب ؛ سوگند غلیظ و درشت خوردن . (از منتهی الارب ).
- گفتار درشت ؛ سخن خشن و تند :
چو بشنید گفتارهای درشت
سر پردلان زود بنمود پشت .
چو بشنید گفتارهای درشت
فرستاده ٔ شاه بنمود پشت .
ز پیش پدر گیو بنمود پشت
دلش پر ز گفتارهای درشت .
همی گفت گفتارهای درشت
چو بیژن چنان دید بنمود پشت .
|| سخت . تند. تیز. ناهنجار. ناخوار. ناپسند. بد. غیرمناسب . ناملایم . (ناظم الاطباء)؛ آن مرد داهی را درشت بر چهارپایی نشاندند و بردند. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 119).
- بلای درشت ؛ بلای سخت :
جوی باز دارد بلای درشت
عصایی شنیدی که عوجی بکشت .
- خوی درشت ؛ رفتاری درشت ، تند؛ خشن ، ناپسند :
چو شاه است زودش نبایست کشت
که هست این ز کردار و خوی درشت .
- درشت آمدن چیزی بر کسی ؛ ناگوار آمدن بر او. (یادداشت مرحوم دهخدا).
- درشت کار ؛ که درکار سخت باشد. عُتُل ّ. (دهار) (زمخشری ).
- رزم درشت ؛ رزم سخت و شدید :
شدم تنگدل رزم کردم درشت
جفا پیشه ماهوی بنمود پشت .
بر این گونه کردند رزمی درشت
از ایرانیان چند خوردند و کشت .
- روز درشت ؛ روز سخت و سهمگین :
چنین گفت کای پاک فرزند و پشت
مبینادتان دیده روز درشت .
- روزگار درشت ؛ روزگار سخت . روزگار صعب :
بگفت این و زی دادگر کرد پشت
دلش تیره از روزگار درشت .
دگر گفت کآن مرد کو چون تو کشت
ببیند کنون روزگار درشت .
چو خسرو نباشد ورا یار و پشت
ببیند ز من روزگار درشت .
چو پیش آمد این روزگار درشت
ترا روی بینند بهتر که پشت .
خنک آنکه باشد ورا چون تو پشت
بود ایمن از روزگاردرشت .
که خیره به بدخواه منمای پشت
چو پیش آیدت روزگار درشت .
مرا روزگار درشتست پیش
چرا داد باید بدو جان خویش .
شدش چین ز چهره شدش خم ز پشت
بر او نرم شد روزگار درشت .
همی گفت ایا روزگار درشت
مرا باد تو شمع امید کشت .
- زخم درشت ؛ ضربت مهلک و کشنده . ضربت سخت :
پدر را بدان زار و خواری بکشت
زد آن مادرم را به زخم درشت .
نه گور است کافتدبه زخم درشت
نه شیری که شاید به شمشیر کشت .
مرا کِفت ِ چرخ ارچه خم داد پشت
همان پیش روزم به زخم درشت .
به دیگر شد و زدْش زخمی درشت
چنان کش ز سینه برون برد پشت .
پس از نوک نیزه به زخمی درشت
زدش بر دو تن هر سه تن رابکشت .
به گرزش چنان کوفت زخم درشت
کش اندر شکم ریخت مهره ز پشت .
راست روشن به زخمهای درشت
در شکنجه برادرم را کشت .
- سرای درشت ؛ دنیای ناهموار و ناسازگار :
چنین است رسم سرای درشت
گهی پشت زین و گهی زین به پشت .
- کار درشت ؛ کار شاق . کار بزرگ و مهم :
سخنها دراز است و کاری درشت
به یزدان کنون بازهشتیم پشت .
به خردان مفرمای کار درشت
که سندان نشاید شکستن به مشت .
|| سختی و ناسازگاری . ناملائم :
چنین است گردنده ٔ کوژ پشت
چو نرمی نمودی بیابی درشت .
- نرم و درشت ؛ فراز و نشیب (زندگی ). سهولت و سختی . خوشی و ناخوشی . ملایمت و دشواری :
به استا و زند اندرون زردهشت
بگفته ست و بنموده نرم و درشت .
پس از آن حالها گذشت بر سر این خواجه نرم و درشت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 105).
مر او را که برد و که خورد و که کشت
به وی بر چه آمد ز نرم و درشت .
|| زفت . فظ. خشن در اخلاق . تند. خشمگین : مرددرشت ؛ با خشونت . سختگیر. سخت . متعصب . باقساوت :
گر او [ اسکندر ] ناجوانمرد بود و درشت
که سی و شش از شهریاران بکشت .
همی بود هموار با من درشت
برآشفت و یک باره بنمود پشت .
فراوان ز گردان لشکر بکشت
از آن کار شد رام برزین درشت .
اما با مردمان بدساختگی کردی و درشت و ناخوش [ بودی ] و صفرائی عظیم داشت . (تاریخ بیهقی ).
خردْتان تباه است و دلها درشت
مرا بی گناهی بخواهید کشت .
بی رحمی و درشت که از دستبند تو
نه نیک سام رست و نه بد حام بی رحام .
این هرمزبن نرسی پادشاهی درشت و بدخوی بود. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 66). مردی درشت بوده است و هیچ در قصه ٔ مردم ننگرید هرگز. (مجمل التواریخ والقصص ).مردی درشت و بی رحمت بود. (مجمل التواریخ والقصص ).
شه در او دید خشمناک و درشت
بانگ بر زد چنانکه او را کشت .
به اخلاق نرمی مکن با درشت
که سگ را نمالند چون گربه پشت .
امردی تند خوی بود و درشت
سخن از تازیانه گفتی و مشت .
- درشت طبع ؛ تندخوی . عُتُل ّ. (دهار).
|| با خشونت . با سختی :
عنان را بپیچید و بنمود پشت
پس او سپاه اندر آمد درشت .
|| ناسپاس . نافرمان . عاصی . سرکش :
بکشتم کسی را که بایست کشت
که بد کژ و با پاک یزدان درشت .
درشت بود [ پادشه هند ] و چنان نرم شد که روز دگر
به صد شفیع همی خواست از ملک زنهار.
|| متعصب : أحمس ؛ مرد درشت در دین و دلیر در حرب . (منتهی الارب ). || اندوهگن . دلگران . ناخوش . ناپدرام . (یادداشت مرحوم دهخدا) :
که آمد سواری و بهرام نیست
دل من درشت است و پدرام نیست .
|| بی ادب . وحشی . (ناظم الاطباء).