دراز
لغت‌نامه دهخدا
دراز. [ دَ / دِ ] (ص ) طویل . مقابل کوتاه . طولانی . نقیض کوتاه . (برهان ). مستطیل . مستطیله . طویله . مقابل قصیر. طویل و آن یا طولی است عمودی ، چنانکه از بالائی بدان بینند، چون : گیسوانی ،دستی ، ریشی دراز یا مقابل پست و آن طولی باشد عمودی ، چون از زیر بدان نگرند؛ قامتی ، کوهی دراز؛ بلند و طویل القامه . (از یادداشت مرحوم دهخدا). یا طولی است افقی مقابل عریض و پهن ، چنانکه دیواری و راهی و غیره . مرادف ممتد و کشیده و مدید. أخدب . أذب . (منتهی الارب ). أشجع. (منتهی الارب ) (دهار). أشق . (تاج المصادر بیهقی ). أشوس . اطریح . أعط. اغین . امق . (منتهی الارب ) (تاج المصادر بیهقی ). تلیع. جرواط. جسرب . جعشوش . جلادح . جلجب . جلعاب . خبق . خدب . خرانف . خنب . خندیذ. ذنب . سابغ. سباطر. سبط. سبیطر. سرطل . سریاح . سقب . سلب . سلحم . سلهب . سلهج . سلهم . سمروت . سمرود. سندری . سوحق . شبحان . شجب . شجوجاء. شجوجی . شحسار. شحشاح . شحشحان . شرجب . شرداح . شرعب . شرعبی . شرمح . شرواط. شعشاع . شعشع. شعلع. شعنلع. شغموم . شمخاط. شمخط. شمخوط. شمطوط. شمق . شمقمق . شمقة. شناق . شنخب . شنعم . شنغاب . شیحان . صعل . صقعب . صلهب . صیهد. طرحوم . طرعب . طوال . طویل . طویلة. عرطل . عرطلیل . عشنط. علود. عماهج . عمرد. عمرط. عمرود. عمهج . عمهوج . عنطنط. عیطل . قد. قسیب . قنور.قهنب . قهنبان . قهوس . قیدود. مخبونة. مخن . مسبغل . مسعر. مسموک . مصلهب . معن . میلع. هجنع. هدید. هرجاب . هرجب . هقور. هلقام . هیجبوس . (منتهی الارب ) :
چرات ریش دراز آمده ست و بالاپست
محال باشد بالا چنان و ریش چنین .
پیری و درازی وخشک شنجی
گویی به گه آلوده لتره غنجی .
سواران و گرسیوز جنگساز
برفتند بانیزه های دراز.
بدوگفت کان دودگون ِ دراز
نشسته بر آن ابلق سرفراز.
درفشی پس پشت پیکرگراز
سرش ماه سیمین و بالا دراز.
به بالا دراز و به اندام خشک
بگرد سرش جعد مویی چومشک .
اگر دیو و شیر آید ار اژدها
ز چنگ درازش نیابد رها.
بدان پهلوان بازوان دراز
همی شاخ بشکست آن سرفراز.
پدیدآمد از دور چیزی دراز
سیه رنگ و تیره تن و تیزتاز.
هزاران پس پشت او سرفراز
عناندارِ با نیزه های دراز.
یکی خانه دیدند پهن و دراز
برآورده بالای او شست باز.
کمندش بیاورد هفتاد یاز
به پیش خود اندرفکندش دراز.
لاله ٔ خودروی شد چون روی بت رویان بدیع
سنبل اندر پیش لاله چون سر زلف دراز.
سرو بالا دار در پهلوی مورد
چون درازی در کنار کوتهی .
یکی چادری جوی پهن و دراز
بیاویز چادر ز بالای گاز.
ز من فراق تو ار صبر می کند چه عجب
دراز گشت و نباشد دراز جز احمق .
اجلعداد؛ دراز افتادن . تقضیب ؛ دراز گستردن آفتاب شعاع را. املاء؛ دراز رسن گذاشتن ستور را. (از منتهی الارب ). رمح شراعی ؛ نیزه ٔ دراز و راست . مسربطة؛ خربزه ٔدراز و باریک . مسطوح ؛ کشته ٔ درازافتاده . (منتهی الارب ). ظل ممدود؛ سایه ٔ دراز. (دهار). أسقف ؛ دراز باکژی . (منتهی الارب ). دراز کوژ. (دهار). أطنب ؛ دراز و سست پا. (منتهی الارب ). اوکع؛ دراز احمق . (از منتهی الارب ). اهجر؛ درازتر. جعشب ؛ دراز سطبر. خشب ؛ دراز درشت اندام برهنه استخوان . ریفَن و زیفَن ؛ دراز و سخت . قمیص سنبلانی ؛ پیراهن دراز و فراخ . سیفان ؛ مرد دراز باریک و لاغرشکم . شرجع؛ چوب دراز چهارپهلو. اذن شرفاء؛ گوش دراز. شَعشَعان ؛ دراز نیکوخلقت . ناقة صلخداة؛ ناقه ٔقوی دراز. جمل صلخدم ؛ شتر قوی دراز. عتعت ، متماحل ؛ مرد دراز مضطرب خلقت . عفشج ؛ دراز سطبر. عَوسن ؛ دراز وابله . عمیمة؛ دختر درازقامت و نخل دراز. (منتهی الارب ). قاق ؛ مرد نیک دراز و احمق . (دهار). قنهور؛ دراز درهم آمده پوست . قهنب و قهنبان ؛ دراز کوژپشت . ماتع؛ دراز و نیکو از هر چیزی . هقور؛ دراز گنده اندام گول . هیکل ؛ اسب دراز ضخم . (منتهی الارب ).
- امثال :
دست از پا درازتر ؛ بازگشته ٔ بی حصول مقصود.
- درازابرو ؛ اوطف . (از منتهی الارب ).
- درازبال ؛ ادفی : مضرحی ؛ چرغ درازبال . (منتهی الارب ).
- دراز بودن دست بر کسی ؛ تسلط و غلبه داشتن بر او :
همه کار جهان از خلق رازست
قضارا دست بر مردم درازست .
- دراز بودن دست دشمن یا دست بد بر هر سو ؛ قدرت کاری داشتن :
وگرنه از این بر همه بد رسد
دراز است بر هرسویی دست بد.
ز تو دور بادآز و مرگ و نیاز
مبادا به تو دست دشمن دراز.
درازست دست فلک بر بدی
همه نیکویی کن اگر بخردی .
- دراز بودن دست سخن ؛ تسلط کامل بر سخن داشتن :
پای سخن را که دراز است دست
سنگ سراپرده ٔ او سر شکست .
- دراز به دراز خوابیدن ؛ تعبیری طنزآمیز ملازم رختخواب را و یا خواب کننده ٔ ممتد در کف اتاق را.
- دراززبان ؛ بدگو. زبان دراز: حاء، سلیطة؛ زن دراززبان . (دهار). رجوع به زبان دراز در ردیف خود ودر همین ترکیبات شود.
- درازشکم ؛ سِناب . (منتهی الارب ).
- درازگردن ؛ اعیط. (منتهی الارب ).
- درازگیاه شدن ؛ دارای گیاهان دراز شدن . دارای گیاهان طویل گشتن : اعتلاج ، جأر؛ درازگیاه شدن زمین . (از منتهی الارب ).
- دراز ماندن دست کسی ؛بجای ماندن تسلط و غلبه ٔ وی :
اگر دست شومش بماند دراز
به پیش تو کار دراز آورد.
- درازمژه ؛ أهدب . (دهار).
- زبان دراز ؛ جسور و بی ادب در تکلم : زبان دراز و بی ادب نبودی . (گلستان سعدی ). و رجوع به زبان دراز در ردیف خود شود.
- کار دراز ؛ کار دشوار و طولانی وپرمشغله :
اگر دست شومش بماند دراز
به پیش تو کار دراز آورد.
|| با مسافت بسیار. طویل . طولانی . دور. بعیدالمسافه ، چنانکه راهی یا منزلی یا بیابانی :
شبی دیریاز وبیابان دراز
نیازم بدان باره ٔ راهبر.
فرودآمد از تخت و شد پیش باز
بپرسیدش از رنج راه دراز.
بیابان گزینید و راه دراز
مدارید یکسر تن از رنج باز.
خود و بهمن و آذر سرفراز
برفتند پویان به راه دراز.
چنین گرم بد روز و راهی دراز
نکردم ترا رنجه تندی مساز.
از آن سبز دریا چو گشتند باز
بیابان گرفتند و راه دراز.
خرد باد جان ترا رهنمون
که راهی درازست پیش اندرون .
به نومیدی از رزم گشتند باز
نیامد بر از رنج راه دراز.
سدیگر بپیمود راه دراز
درودش فرستاد و بردش نماز.
زمین زراغنگ و راه درازش
همه سنگلاخ و همه شوره یکسر.
خوب داریدش کز راه دراز آمد
با دوصد کشی و با خوشی و ناز آمد.
بکام و ناکام از بهر زاد راه دراز
زمین بزیر کفت زیر گام باید کرد.
حق می کند ندا که به ما ره دراز نیست
از مال لام بفکن و باقی شناس ما.
خوش است درد که باشد امید درمانش
دراز نیست بیابان که هست پایانش .
پای ما لنگست و منزل بس دراز
دست ما کوتاه و خرما بر نخیل .
مسحلب ؛ راه دراز. (منتهی الارب ). || با وسعت . طولانی از هر سوی : ابرقویه شهرکی کوچکست و نواحی دراز و هواءآن معتدلست . (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 124).
- دور و دراز ؛فراخ و وسیع. (ناظم الاطباء).
- || بعید. (ناظم الاطباء). رجوع به دور و دراز در ردیف خود شود.
|| طویل المدة. با زمان طولانی ، چنانکه روزی یا شبی یا عمری یا مدتی یا زمانی یا خوابی .طویل . طولانی . دیرپای . بسیار. مدید. متمادی . مقابل کوتاه ، چون خواب دراز و عمر دراز. (آنندراج ) :
سفر دراز نباشد به پای طالب دوست
که خار دشت ِ محبت گل است و ریحان است .
قنوت ؛ در نماز دراز ایستادن . (دهار). بلغ اﷲ بک أکلاءالعمر، به آخر ودرازتر عمر رساند ترا خدای . (از منتهی الارب ). طالما؛ دراز است . (دهار).
- اندیشه ٔ دراز ؛ افکار گوناگون و پردامنه و از هر دری :
بدان شارسان شان نیاز آورد
هم اندیشگان دراز آورد.
ز نخجیر آمد سوی خانه باز
به دلش اندر اندیشه آمده دراز.
همانا زمانت فرازآمده ست
کت اندیشه های دراز آمده ست .
من اندر چنین روز و چندین نیاز
به اندیشه در گشته فکرم دراز.
ز کار تواندیشه کردم دراز
نشسته خرد با دل من به راز.
- جنگ دراز ؛ جنگ طولانی :
آشتی کردم با دوست پس از جنگ دراز
هم بدان شرط که با من نکند دیگر ناز.
- خواب دراز ؛ خواب ممتد و طولانی :
زلف کوته شد و بیدار نگردید ز خواب
چشم مست تو عجب خواب درازی دارد.
- دراز باد ؛ کلمه ٔ دعا، یعنی طولانی و بادوام باد. (ناظم الاطباء) : زندگانی خان اجل دراز باد. (تاریخ بیهقی ). گفتم : زندگانی خداوند دراز باد، به چه سبب و نه همانا که متوحش رفته باشد. (تاریخ بیهقی ).
- دراز بودن زندگانی ؛ طول عمر. بسیار ماندن . دیر زیستن .
- دراز زندگانی ؛ معمر. سالخورده . بسیار عمر.
- درازماندن ؛ دیر ماندن . بسیار پاییدن . دوام بسیارکردن . عمر طولانی کردن :
به آواز گفتند کای سرفراز
غم و شادمانی نماند دراز.
نمانده کسی خود به گیتی دراز
که نامد مر او را به رفتن نیاز.
چو خونریز گردد دل سرفراز
به تخت کیی برنماند دراز.
اگر چند باشد شب دیریاز
بر او تیرگی هم نماند دراز.
کنون کار دیهیم بهرام ساز
که در پادشاهی نماند او دراز.
چو دانی که ایدر نمانی دراز
به تارک چرا برنهی تاج آز.
اگر زندگانی بود دیریاز
بدین دیر خرم بمانم دراز.
که نماند دراز دشمن من
من اثر دیده ام ز طالع خویش .
- دیر و دراز ماندن ؛ عمر طولانی کردن . بسیار زیستن :
اگرچه بمانند دیر و دراز
به دانا بودشان همیشه نیاز.
- رنج دراز ؛ رنج بسیار. رنج دیرپای . رنج طولانی :
من اندر نشابور یک هفته بیش
نباشم که رنج درازست پیش .
یکی را به زخم و به رنج دراز
یکی را به زهر و به درد وگداز.
- رنجهای دراز ؛ رنجهای دیرپای :
غریوید بسیار و بردش نماز
بپرسیدش از رنجهای دراز.
بشد از پس رنجهای دراز
به یکی جزیره رسیدند باز.
همی از پس رنجهای دراز
به طرطانیوس اندرآمد فراز.
- روز دراز ؛ روز طولانی :
چو بگذشت نیمی ز روز دراز
به نان آمد آن پادشا را نیاز.
برآمد بر این نیز روز دراز
نجست اختر نامور جز فراز.
نکنی هیچ کار روز دراز
کار تو شب بود چو خربیواز.
- روزگار دراز ؛ مدت مدید. زمان بسیار. بسیار وقت : اگر توقف کردمی ... چون روزگار دراز برآمدی این اخبار از چشم و دل مردم دور ماندی . (تاریخ بیهقی ). و روزگار دراز به نبشتن مشغول شد. (کلیله و دمنه ).
- روزگاری دراز ؛ زمانی طولانی :
نهادند بر کوه و گشتند باز
برآمد بر این روزگاری دراز.
بر این گونه تا روزگاری دراز
برآمد که بد کودک آنجا براز.
همی کرد نخجیر با یوز و باز
برآمد بر این روزگاری دراز.
سراسر زمانه بر این گشت باز
برآمد بر این روزگاری دراز.
برآید بر این روزگاری دراز
که خسرو شودبر جهان سرفراز.
- زمانی دراز ؛ زمانی طولانی :
چو دیدش ورا شاه با کام و ناز
به بر درگرفتش زمانی دراز.
چو با خواهران بد زمانی دراز
خرامید و آمد بر تخت باز.
سر و چشم فرزند بوسید باز
به بر درگرفتش زمانی دراز.
زمین را ببوسید و بردش نماز
همی بود پیشش زمانی دراز.
بیامد خرامان و بردش نماز
به بر درگرفتش زمانی دراز.
- زندگانی دراز (با فک اضافه یا به اضافه ) ؛ عمر طولانی :
زندگانی چه کوته و چه دراز
نه به آخر بمرد باید باز.
همی خواهم از داور بی نیاز
که باشد مرا زندگانی دراز.
نباشد مرا زندگانی دراز
ز کاخ وز ایوان شوم بی نیاز.
- شبان دراز ؛ شبان طولانی :
بپرورده بودم تنش را به ناز
به رخشنده روز و شبان دراز.
- شبی دراز ؛ شبی طولانی :
شبی دراز، می سرخ من گرفته بچنگ
میی بسان عقیق و گداخته چون زنگ .
لیلة دعسقة، لیل مجرهد؛ شب دراز. (منتهی الارب ).
- عمری دراز ؛ عمری طولانی :
آن بود مال کت نگهدارد
از همه رنجها به عمر دراز.
هرکه به محل رفیع رسید، اگرچه چون گل کوته زندگانی بود، عقلا آن را عمری دراز شمرند. (کلیله و دمنه ). با خود گفت اگر ثقل این بذات خویش تکفل کنم عمری دراز در آن بشود. (کلیله و دمنه ).
ز زندگی چه به کرکس رسد بجز مردار
چه لذت است به عمر دراز نادان را.
- امثال :
عمرت دراز باد که کوته کنی نفس .
- مدتی دراز ؛ مدتی مدید: مدتی دراز در این شغل بماند. (تاریخ بیهقی ). آن معتمد بشتاب برفت و پس به مدتی دراز بجستند آخر برزویه نام جوانی یافتند. (کلیله و دمنه ). یزید اینجا مدتی دراز بماند. (تاریخ سیستان ).
|| مفصل . مشروح . مبسوط. با شرح و بسط و تفصیل . طولانی :
به هر سو یکی نامه ای کن دراز
بسیجیده باش و درنگی مساز.
این قصه هرچند دراز است در او فایده هاست . (تاریخ بیهقی ). پدرش از وی بیازرده بود... و آن قصه دراز است . (تاریخ بیهقی ).دیگر قصه بجای ماندم که درازست و در تواریخ مسطور. (تاریخ بیهقی ). قصه دراز بگویم تا اگر کسی نداند او را معلوم شود. (تاریخ بیهقی ). و سخن اندر آن باب دراز است که اگر به شرح آن مشغول شود، غرض در میان گم گردد. (تاریخ بیهقی ).
هرچند که بسیار و درازست سخنهات
چون خوب و خوشست آن نه درازست و نه بسیار.
بسیار سیرتهای نیکو و آثار بدیع داشتست و شرح آن درازست . (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 72). شرح مآثر و مناقب او درازست . (فارسنامه ٔ ابن البلخی چ اروپا ص 88). المثانی ، سورتهای قرآن دراز و کوتاه . (دهار).
- امثال :
درازتر از شعر قفا نبک ، سخت با طول و تفصیل . با اطناب ممل . و آن اشاره به شعر امری ءالقیس است که بدین مصراع شروع می شود «قفا نبک من ذکری حبیب و منزل ». (امثال و حکم ) :
شعر درازتر ز قفا نَبْک ِ پیش او
کوته شود چو قافیه ٔ شعر مثنوی .
- دور و دراز؛ مفصل . (ناظم الاطباء). رجوع به دور و دراز در ردیف خود شود. || مجازاً، مشکل . دشوار. سخت . صعب . مقابل آسان :
چنین گفت خسرو به دستور خویش
که کاری دراز است ما را به پیش .
رجوع به دراز شدن شود.
|| مجازاً، احمق . (از آنندراج ) :
دیدیم مارگیری زلف تو مو بمو
حرفی است این که عقل نباشد دراز را.
|| (اِ) مار که به عربی حیه خوانند. (لغت محلی شوشتر- خطی ).
چرات ریش دراز آمده ست و بالاپست
محال باشد بالا چنان و ریش چنین .
پیری و درازی وخشک شنجی
گویی به گه آلوده لتره غنجی .
سواران و گرسیوز جنگساز
برفتند بانیزه های دراز.
بدوگفت کان دودگون ِ دراز
نشسته بر آن ابلق سرفراز.
درفشی پس پشت پیکرگراز
سرش ماه سیمین و بالا دراز.
به بالا دراز و به اندام خشک
بگرد سرش جعد مویی چومشک .
اگر دیو و شیر آید ار اژدها
ز چنگ درازش نیابد رها.
بدان پهلوان بازوان دراز
همی شاخ بشکست آن سرفراز.
پدیدآمد از دور چیزی دراز
سیه رنگ و تیره تن و تیزتاز.
هزاران پس پشت او سرفراز
عناندارِ با نیزه های دراز.
یکی خانه دیدند پهن و دراز
برآورده بالای او شست باز.
کمندش بیاورد هفتاد یاز
به پیش خود اندرفکندش دراز.
لاله ٔ خودروی شد چون روی بت رویان بدیع
سنبل اندر پیش لاله چون سر زلف دراز.
سرو بالا دار در پهلوی مورد
چون درازی در کنار کوتهی .
یکی چادری جوی پهن و دراز
بیاویز چادر ز بالای گاز.
ز من فراق تو ار صبر می کند چه عجب
دراز گشت و نباشد دراز جز احمق .
اجلعداد؛ دراز افتادن . تقضیب ؛ دراز گستردن آفتاب شعاع را. املاء؛ دراز رسن گذاشتن ستور را. (از منتهی الارب ). رمح شراعی ؛ نیزه ٔ دراز و راست . مسربطة؛ خربزه ٔدراز و باریک . مسطوح ؛ کشته ٔ درازافتاده . (منتهی الارب ). ظل ممدود؛ سایه ٔ دراز. (دهار). أسقف ؛ دراز باکژی . (منتهی الارب ). دراز کوژ. (دهار). أطنب ؛ دراز و سست پا. (منتهی الارب ). اوکع؛ دراز احمق . (از منتهی الارب ). اهجر؛ درازتر. جعشب ؛ دراز سطبر. خشب ؛ دراز درشت اندام برهنه استخوان . ریفَن و زیفَن ؛ دراز و سخت . قمیص سنبلانی ؛ پیراهن دراز و فراخ . سیفان ؛ مرد دراز باریک و لاغرشکم . شرجع؛ چوب دراز چهارپهلو. اذن شرفاء؛ گوش دراز. شَعشَعان ؛ دراز نیکوخلقت . ناقة صلخداة؛ ناقه ٔقوی دراز. جمل صلخدم ؛ شتر قوی دراز. عتعت ، متماحل ؛ مرد دراز مضطرب خلقت . عفشج ؛ دراز سطبر. عَوسن ؛ دراز وابله . عمیمة؛ دختر درازقامت و نخل دراز. (منتهی الارب ). قاق ؛ مرد نیک دراز و احمق . (دهار). قنهور؛ دراز درهم آمده پوست . قهنب و قهنبان ؛ دراز کوژپشت . ماتع؛ دراز و نیکو از هر چیزی . هقور؛ دراز گنده اندام گول . هیکل ؛ اسب دراز ضخم . (منتهی الارب ).
- امثال :
دست از پا درازتر ؛ بازگشته ٔ بی حصول مقصود.
- درازابرو ؛ اوطف . (از منتهی الارب ).
- درازبال ؛ ادفی : مضرحی ؛ چرغ درازبال . (منتهی الارب ).
- دراز بودن دست بر کسی ؛ تسلط و غلبه داشتن بر او :
همه کار جهان از خلق رازست
قضارا دست بر مردم درازست .
- دراز بودن دست دشمن یا دست بد بر هر سو ؛ قدرت کاری داشتن :
وگرنه از این بر همه بد رسد
دراز است بر هرسویی دست بد.
ز تو دور بادآز و مرگ و نیاز
مبادا به تو دست دشمن دراز.
درازست دست فلک بر بدی
همه نیکویی کن اگر بخردی .
- دراز بودن دست سخن ؛ تسلط کامل بر سخن داشتن :
پای سخن را که دراز است دست
سنگ سراپرده ٔ او سر شکست .
- دراز به دراز خوابیدن ؛ تعبیری طنزآمیز ملازم رختخواب را و یا خواب کننده ٔ ممتد در کف اتاق را.
- دراززبان ؛ بدگو. زبان دراز: حاء، سلیطة؛ زن دراززبان . (دهار). رجوع به زبان دراز در ردیف خود ودر همین ترکیبات شود.
- درازشکم ؛ سِناب . (منتهی الارب ).
- درازگردن ؛ اعیط. (منتهی الارب ).
- درازگیاه شدن ؛ دارای گیاهان دراز شدن . دارای گیاهان طویل گشتن : اعتلاج ، جأر؛ درازگیاه شدن زمین . (از منتهی الارب ).
- دراز ماندن دست کسی ؛بجای ماندن تسلط و غلبه ٔ وی :
اگر دست شومش بماند دراز
به پیش تو کار دراز آورد.
- درازمژه ؛ أهدب . (دهار).
- زبان دراز ؛ جسور و بی ادب در تکلم : زبان دراز و بی ادب نبودی . (گلستان سعدی ). و رجوع به زبان دراز در ردیف خود شود.
- کار دراز ؛ کار دشوار و طولانی وپرمشغله :
اگر دست شومش بماند دراز
به پیش تو کار دراز آورد.
|| با مسافت بسیار. طویل . طولانی . دور. بعیدالمسافه ، چنانکه راهی یا منزلی یا بیابانی :
شبی دیریاز وبیابان دراز
نیازم بدان باره ٔ راهبر.
فرودآمد از تخت و شد پیش باز
بپرسیدش از رنج راه دراز.
بیابان گزینید و راه دراز
مدارید یکسر تن از رنج باز.
خود و بهمن و آذر سرفراز
برفتند پویان به راه دراز.
چنین گرم بد روز و راهی دراز
نکردم ترا رنجه تندی مساز.
از آن سبز دریا چو گشتند باز
بیابان گرفتند و راه دراز.
خرد باد جان ترا رهنمون
که راهی درازست پیش اندرون .
به نومیدی از رزم گشتند باز
نیامد بر از رنج راه دراز.
سدیگر بپیمود راه دراز
درودش فرستاد و بردش نماز.
زمین زراغنگ و راه درازش
همه سنگلاخ و همه شوره یکسر.
خوب داریدش کز راه دراز آمد
با دوصد کشی و با خوشی و ناز آمد.
بکام و ناکام از بهر زاد راه دراز
زمین بزیر کفت زیر گام باید کرد.
حق می کند ندا که به ما ره دراز نیست
از مال لام بفکن و باقی شناس ما.
خوش است درد که باشد امید درمانش
دراز نیست بیابان که هست پایانش .
پای ما لنگست و منزل بس دراز
دست ما کوتاه و خرما بر نخیل .
مسحلب ؛ راه دراز. (منتهی الارب ). || با وسعت . طولانی از هر سوی : ابرقویه شهرکی کوچکست و نواحی دراز و هواءآن معتدلست . (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 124).
- دور و دراز ؛فراخ و وسیع. (ناظم الاطباء).
- || بعید. (ناظم الاطباء). رجوع به دور و دراز در ردیف خود شود.
|| طویل المدة. با زمان طولانی ، چنانکه روزی یا شبی یا عمری یا مدتی یا زمانی یا خوابی .طویل . طولانی . دیرپای . بسیار. مدید. متمادی . مقابل کوتاه ، چون خواب دراز و عمر دراز. (آنندراج ) :
سفر دراز نباشد به پای طالب دوست
که خار دشت ِ محبت گل است و ریحان است .
قنوت ؛ در نماز دراز ایستادن . (دهار). بلغ اﷲ بک أکلاءالعمر، به آخر ودرازتر عمر رساند ترا خدای . (از منتهی الارب ). طالما؛ دراز است . (دهار).
- اندیشه ٔ دراز ؛ افکار گوناگون و پردامنه و از هر دری :
بدان شارسان شان نیاز آورد
هم اندیشگان دراز آورد.
ز نخجیر آمد سوی خانه باز
به دلش اندر اندیشه آمده دراز.
همانا زمانت فرازآمده ست
کت اندیشه های دراز آمده ست .
من اندر چنین روز و چندین نیاز
به اندیشه در گشته فکرم دراز.
ز کار تواندیشه کردم دراز
نشسته خرد با دل من به راز.
- جنگ دراز ؛ جنگ طولانی :
آشتی کردم با دوست پس از جنگ دراز
هم بدان شرط که با من نکند دیگر ناز.
- خواب دراز ؛ خواب ممتد و طولانی :
زلف کوته شد و بیدار نگردید ز خواب
چشم مست تو عجب خواب درازی دارد.
- دراز باد ؛ کلمه ٔ دعا، یعنی طولانی و بادوام باد. (ناظم الاطباء) : زندگانی خان اجل دراز باد. (تاریخ بیهقی ). گفتم : زندگانی خداوند دراز باد، به چه سبب و نه همانا که متوحش رفته باشد. (تاریخ بیهقی ).
- دراز بودن زندگانی ؛ طول عمر. بسیار ماندن . دیر زیستن .
- دراز زندگانی ؛ معمر. سالخورده . بسیار عمر.
- درازماندن ؛ دیر ماندن . بسیار پاییدن . دوام بسیارکردن . عمر طولانی کردن :
به آواز گفتند کای سرفراز
غم و شادمانی نماند دراز.
نمانده کسی خود به گیتی دراز
که نامد مر او را به رفتن نیاز.
چو خونریز گردد دل سرفراز
به تخت کیی برنماند دراز.
اگر چند باشد شب دیریاز
بر او تیرگی هم نماند دراز.
کنون کار دیهیم بهرام ساز
که در پادشاهی نماند او دراز.
چو دانی که ایدر نمانی دراز
به تارک چرا برنهی تاج آز.
اگر زندگانی بود دیریاز
بدین دیر خرم بمانم دراز.
که نماند دراز دشمن من
من اثر دیده ام ز طالع خویش .
- دیر و دراز ماندن ؛ عمر طولانی کردن . بسیار زیستن :
اگرچه بمانند دیر و دراز
به دانا بودشان همیشه نیاز.
- رنج دراز ؛ رنج بسیار. رنج دیرپای . رنج طولانی :
من اندر نشابور یک هفته بیش
نباشم که رنج درازست پیش .
یکی را به زخم و به رنج دراز
یکی را به زهر و به درد وگداز.
- رنجهای دراز ؛ رنجهای دیرپای :
غریوید بسیار و بردش نماز
بپرسیدش از رنجهای دراز.
بشد از پس رنجهای دراز
به یکی جزیره رسیدند باز.
همی از پس رنجهای دراز
به طرطانیوس اندرآمد فراز.
- روز دراز ؛ روز طولانی :
چو بگذشت نیمی ز روز دراز
به نان آمد آن پادشا را نیاز.
برآمد بر این نیز روز دراز
نجست اختر نامور جز فراز.
نکنی هیچ کار روز دراز
کار تو شب بود چو خربیواز.
- روزگار دراز ؛ مدت مدید. زمان بسیار. بسیار وقت : اگر توقف کردمی ... چون روزگار دراز برآمدی این اخبار از چشم و دل مردم دور ماندی . (تاریخ بیهقی ). و روزگار دراز به نبشتن مشغول شد. (کلیله و دمنه ).
- روزگاری دراز ؛ زمانی طولانی :
نهادند بر کوه و گشتند باز
برآمد بر این روزگاری دراز.
بر این گونه تا روزگاری دراز
برآمد که بد کودک آنجا براز.
همی کرد نخجیر با یوز و باز
برآمد بر این روزگاری دراز.
سراسر زمانه بر این گشت باز
برآمد بر این روزگاری دراز.
برآید بر این روزگاری دراز
که خسرو شودبر جهان سرفراز.
- زمانی دراز ؛ زمانی طولانی :
چو دیدش ورا شاه با کام و ناز
به بر درگرفتش زمانی دراز.
چو با خواهران بد زمانی دراز
خرامید و آمد بر تخت باز.
سر و چشم فرزند بوسید باز
به بر درگرفتش زمانی دراز.
زمین را ببوسید و بردش نماز
همی بود پیشش زمانی دراز.
بیامد خرامان و بردش نماز
به بر درگرفتش زمانی دراز.
- زندگانی دراز (با فک اضافه یا به اضافه ) ؛ عمر طولانی :
زندگانی چه کوته و چه دراز
نه به آخر بمرد باید باز.
همی خواهم از داور بی نیاز
که باشد مرا زندگانی دراز.
نباشد مرا زندگانی دراز
ز کاخ وز ایوان شوم بی نیاز.
- شبان دراز ؛ شبان طولانی :
بپرورده بودم تنش را به ناز
به رخشنده روز و شبان دراز.
- شبی دراز ؛ شبی طولانی :
شبی دراز، می سرخ من گرفته بچنگ
میی بسان عقیق و گداخته چون زنگ .
لیلة دعسقة، لیل مجرهد؛ شب دراز. (منتهی الارب ).
- عمری دراز ؛ عمری طولانی :
آن بود مال کت نگهدارد
از همه رنجها به عمر دراز.
هرکه به محل رفیع رسید، اگرچه چون گل کوته زندگانی بود، عقلا آن را عمری دراز شمرند. (کلیله و دمنه ). با خود گفت اگر ثقل این بذات خویش تکفل کنم عمری دراز در آن بشود. (کلیله و دمنه ).
ز زندگی چه به کرکس رسد بجز مردار
چه لذت است به عمر دراز نادان را.
- امثال :
عمرت دراز باد که کوته کنی نفس .
- مدتی دراز ؛ مدتی مدید: مدتی دراز در این شغل بماند. (تاریخ بیهقی ). آن معتمد بشتاب برفت و پس به مدتی دراز بجستند آخر برزویه نام جوانی یافتند. (کلیله و دمنه ). یزید اینجا مدتی دراز بماند. (تاریخ سیستان ).
|| مفصل . مشروح . مبسوط. با شرح و بسط و تفصیل . طولانی :
به هر سو یکی نامه ای کن دراز
بسیجیده باش و درنگی مساز.
این قصه هرچند دراز است در او فایده هاست . (تاریخ بیهقی ). پدرش از وی بیازرده بود... و آن قصه دراز است . (تاریخ بیهقی ).دیگر قصه بجای ماندم که درازست و در تواریخ مسطور. (تاریخ بیهقی ). قصه دراز بگویم تا اگر کسی نداند او را معلوم شود. (تاریخ بیهقی ). و سخن اندر آن باب دراز است که اگر به شرح آن مشغول شود، غرض در میان گم گردد. (تاریخ بیهقی ).
هرچند که بسیار و درازست سخنهات
چون خوب و خوشست آن نه درازست و نه بسیار.
بسیار سیرتهای نیکو و آثار بدیع داشتست و شرح آن درازست . (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 72). شرح مآثر و مناقب او درازست . (فارسنامه ٔ ابن البلخی چ اروپا ص 88). المثانی ، سورتهای قرآن دراز و کوتاه . (دهار).
- امثال :
درازتر از شعر قفا نبک ، سخت با طول و تفصیل . با اطناب ممل . و آن اشاره به شعر امری ءالقیس است که بدین مصراع شروع می شود «قفا نبک من ذکری حبیب و منزل ». (امثال و حکم ) :
شعر درازتر ز قفا نَبْک ِ پیش او
کوته شود چو قافیه ٔ شعر مثنوی .
- دور و دراز؛ مفصل . (ناظم الاطباء). رجوع به دور و دراز در ردیف خود شود. || مجازاً، مشکل . دشوار. سخت . صعب . مقابل آسان :
چنین گفت خسرو به دستور خویش
که کاری دراز است ما را به پیش .
رجوع به دراز شدن شود.
|| مجازاً، احمق . (از آنندراج ) :
دیدیم مارگیری زلف تو مو بمو
حرفی است این که عقل نباشد دراز را.
|| (اِ) مار که به عربی حیه خوانند. (لغت محلی شوشتر- خطی ).