دانستن
لغت‌نامه دهخدا
دانستن . [ ن ِ ت َ ] (مص ) دانائی حاصل کردن . (از ناظم الاطباء). دانش . علم . (تاج المصادر بیهقی ). فقه . شعر. (دهار) (ترجمان القرآن جرجانی ). علم پیدا کردن . تعلم . اعتلام . (منتهی الارب ). دریافتن . یافتن . درایه . (ترجمان القرآن جرجانی ). معرفت پیدا کردن . اذن . ذبر. (منتهی الارب ). رؤیة (با دو مفعول ، گویند: رآه عالماً؛ دانست او را دانشمند). (منتهی الارب ) (ترجمان القرآن ). سحر. غوص . مقابل جهل . عقل . ایناس . (منتهی الارب ). احاطة. (ترجمان القرآن جرجانی ). اذن . قوله تعالی : فاذنوا بحرب من اﷲ ورسوله . (قرآن 279/2)؛ یعنی بدانید. (منتهی الارب ).
اگر پهلوانی ندانی زبان
بتازی تو اروند را دجله خوان .
طالع دانستن از قبل ارتفاع آفتاب . (التفهیم بیرونی ص 302). و این سویها (جهات اربعه ) چگونه باید دانستن . (التفهیم بیرونی ص 46).
نه همه کار تو دانی نه همه زور تراست
لنج پرباد مکن بیش و کتف برمفراز.
ز دانش نخست آنکه آید بکار
بهین هست دانستن کردگار.
هست بسوی تو همانا چنانک
فضل به دانستن تازیستی .
دیدن و دانستن عدل خدای
کار حکیمان و ره انبیاست .
شرب ؛ دانستن و دریافتن . شذو؛ دانستن خبر را پس فهمانیدن آنرا. خوف ؛ بیقین دانستن . شِعر، شِعَر، شَعَر، شَعَرة، شِعرَة، شُعرَة، شِعری ، شَعری ، شُعری ، شُعور، شُعورة، مُشعور، مشعورة، مشعوراء؛ دانستن و اندریافتن . (از منتهی الارب ). دری ، دریة، درایة، دریان ؛ دانستن چیزی را. (منتهی الارب ). بطن ؛ اندرون کار بدانستن . (تاج المصادر بیهقی ). حق ؛ درست بدانستن . (منتهی الارب ). تفرس ؛ دانستن بعلامت و نشان . (منتهی الارب ). شعور؛ دانستن از طریق حس . (دهار). ملابسه ؛ دانستن آنچه در باطن کسیست . (منتهی الارب ). || فهمیدن . فهم کردن .فهم . (منتهی الارب ) (تاج المصادر بیهقی ). فهامة. فهامیة. (منتهی الارب ). درک . ادراک . درک کردن . وقوف . واقف گشتن . پی بردن . آگاه شدن . مطلع شدن . خبر یافتن . خُبر. بصارت . (تاج المصادر بیهقی ). سر درآوردن . زکن . ازکان . احسان . (منتهی الارب ) (ترجمان القرآن ). بَیْه ْ.(منتهی الارب ) :
گربزان شهر بر من تاختند
من ندانستم چه تنبل ساختند.
نداند دل آمرغ پیوند دوست
بدانگه که با دوست کارش نکوست .
دانی که دل من که فکنده ست بتاراج
آن دو خط مشکین که پدید آمدش از عاج .
جز این داشتم امید و جز این داشتم الچخت
ندانستم کز دور کواژه زندم بخت .
جهانا ندانم چرا پروری
که پرورده ٔ خویش را بشکری .
برانگیخت اسب از میان نبرد
چو دانست کش بر سر افتاد مرد.
می بدانید کاین جهان فسوس
همه بادست و حیلت و دلغم .
تو کودک خرد و من چنان سارنجم
جانم ببری همی ندانی رنجم .
هر کس که قصد کرد بدو بی نیاز گشت
آری بزرگواری داند بزرگوار.
چون بی جنگ و اضطراب کار یکرویه شد و بی منازع تخت ملک بخداوند رسید، دانست که فرصتی یابد [ علی تکین ] و شری بپای کند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 343).چون شکوفه ٔ نهال را سخت تمام و روشن و آبدار بینند توان دانست که میوه بر چه جمله آید. (تاریخ بیهقی ص 393).
یکی سوی روح الامین بنگرید
ندانست کو از کجا شد پدید.
حکیمی پسر خویش را پند میداد: گفت ای پسر اسپ دوست دار و کمان عزیز دار و بی حصار مباش و حصار بی مترس مدار. گفت :... اسپ و کمان دانستم حصار و مترس از کجا. (نوروزنامه ). و او را مثال داد که صدق مناصحت و فرط اخلاص برزویه دانسته ای . (کلیله و دمنه ). یاران نهایت عجز او بدانستند و سفره پیش آوردند. (گلستان ).
- امثال :
قیمت زعفران چه داند خر .
|| اندیشیدن . غور کردن و تفکر نمودن . (ناظم الاطباء). || آموختن .یادگرفتن :
بیارای دل را بدانش که ارز
بدانش بود چون بدانی بورز.
|| شناختن . (ناظم الاطباء). شناسایی پیدا کردن . معرفت یافتن . شناسا شدن : بدانست او را؛ بشناخت وی را.
ندانم یکتن از جمع خلایق
که در دل تخم مهر تو نکشته .
هرچه بخواهد بده که گنده زبانست
دیو رمیده نه گنده داند و نه رش .
کسی راز زندان بنزدیک اوی
فرستاد کای گرد پیکارجوی
ز شهرت یکی بسته زندانیم
بگوهر همانا که خود دانیم .
وزو هرکه داندش پرهیز به
گلوی ورا دشنه ٔ تیز به .
ازیرا کسی کت بداند همی
بجز مهربانت نخواند همی .
نمانی بترکان بدین یال و سفت
بایران ندانم ترا نیز جفت .
ندانست مرد جوان زال را
برافراخت آن خسروی یال را.
ز گردان که رستم بداند همی
کجا نامشان بر تو خواند همی .
بروزگار عمر رضی اﷲ عنه بمدینه آمد [ کعب الاحبار ] نزدیک او شدم سلام کردم مرا بدانست و نزدیک کرد. (تاریخ سیستان ). گفتم تو کیستی ؟ گفتا مرا ندانی ؟ گفتم : نه . (تاریخ سیستان ). شاه کابل را گفت که تو او را بشناسی ، گفتا اگر بر آن جمله برنشسته باشد که روز حرب بود بدانم . (تاریخ سیستان ). امیر گفت وی را اشراف مملکت فرموده ایم ... کسی دیگر باید خواجه گفت این دیگران را خداوند میداند کرا فرماید. (تاریخ بیهقی ). و ما چون کارها را نیکوتر بازجستیم پیش و پس آنرا بنگریستم و این مرد را دانسته بودیم و آزموده جواب آن نمود که ... (تاریخ بیهقی ). ایزد تعالی ... گفت که ذات خویش را بدان . (تاریخ بیهقی ).
توای زاغ چهر بداندیش سست
همی خویشتن را ندانی درست .
همی چهر وی را شگفتی نمود
ندانست وی را که نادیده بود.
دامداران را بدان ودور باش از دامشان
صید نادانان شدن سوی خرد جز عار نیست .
ترا که همت دانستن خدای بود
مشو مخالف قول محمد مختار.
چنانکه بیضه ٔ عنبر ببوی دریابند
مرا بدانند آنها که شعر من خوانند.
سپاس از آنکه مر او را بدوهمی دانیم
وز آنچه هست نگردیم و دل نگردانیم .
چون سیف از نژاد عبدالمطلب بازپرسید و او را بدانست او را بزرگ کرد و بخلوت پیش خواند. (مجمل التواریخ و القصص ). چون سه روز برآمد گفت مرا میدانید گفتند نه . گفت من یونسم . (قصص الانبیاء ص 211). فرعون گفت از بت پرستی دست بدارید و مرا پرستید که من خدای عزوجلم و دیگری خدای نمیدانم بجز از خود. (قصص الانبیاء ص 88).
می پنداشتم که هیچ ولی نیست خدای راکه من او را ندانم تا که شیخ ابوبکر کتانی را بدیدم ، او مرا بدانست و من او را ندانستم . (اسرار التوحیدچ بهمنیار ص 207).
ندانم یک تن از کل خلایق
که در دل تخم مهر تو نکشته .
ز هر بدی که تو گویی هزار چندانم
مرا نداند ازآنگونه کس که من دانم .
بنزد من نه جوانمرد باشد آنکه ترا
بحق بداند و با تو کند جوانمردی .
کس دانم از اکابر گردن کشان نظم
کو را صریح خون دو دیوان بگردنست .
اگر بدانی ، سیمرغ را همی مانم
که من نهانم و پیداست نام و اخبارم .
گفت حلاوت آخرت نیابد آنکه دوست دارد که مردمان وی را بدانند.(تذکرة الاولیاء). و گفت آتش عذاب آن کس راست که خدای را نداند اما خدای شناسان بر آتش عذاب نباشند. (تذکرةالاولیاء).
چو تو هادی شدی بر خود نگه کن
بدان خود را و قصد بارگه کن
که چون خوددان شوی حق دان شوی تو
ازآن پس روی در پیشان شوی تو.
چنانست در مهتری شرط زیست
که هر کهتری را بدانی که کیست .
پس ازمدتی کرد بر من گذار
که میدانیم ؟ گفتمش زینهار.
خاک اﷲ را داند و دیو و پری اﷲ را داند. (کتاب المعارف ).
دوش در خواب چنان دید خیالم که سحر
گذر افتاد بر اصطبل شهم پنهانی
بسته بر آخور او استر من جو میخورد
تیزه افشاند بمن ، گفت مرا میدانی !
ابله را در سخن توان دانست . (قرةالعیون ).
خواجه گفت آه اگر مرا دانند
آنچه دارم تمام بستانند
گفت دانای روزگار که آه
گر ندانندم این گروه تباه .
|| معتقد بودن . شناخت و اعتقاد داشتن . معترف و مقر بودن . اعتراف و اقرار نمودن . (ناظم الاطباء) :
اگر دانی شفیع و داورم را
ببخشا این دل بی یاورم را.
دل آن تست ولیکن خراب شد پس ازین
خراج غم مطلب گر خدای را دانی .
مریز خون کسان گر خدای را دانی .
|| تمییز دادن . تمییز کردن . تشخیص کردن . باز شناختن :
هست بر خواجه پیخته رفتن
راست چون بر درخت پیچد سن
این عجب تر که می نداند او
شِعر از شَعر و خشم را از خن .
وآن صافیی که چون بکف دست برنهی
کف از قدح ندانی ،نی از قدح نبید.
اگرهست جامی می زرد خواه
بدل خرمی را بدان از گناه .
دانستن سایه و ارتفاع یک از دیگر. (التفهیم بیرونی ص 301).
آنکس که شاعرست او، او شاعران بداند
خود باز باز داند از مرغک شکاری .
گر ندانی ز زاغور بلبل
بنگرش گاه نغمه وغلغل .
کهسار که چون رزمه ٔ عطار بد اکنون
گر بنگری از کلبه ٔ نداف ندانیش .
صبا را ندانی ز عطار تبت
زمین را ندانی ز دیبای ششتر.
کینش ار سوی چین کند آهنگ
اهل چین را ندانی از سترنگ .
مشک و پشکت یکیست تا تو همی
ناک ده را ندانی از عطار.
پرّان خدنگ او بگه حرب و گاه صید
از خون چنان شود که ندانی ز چندنش .
بعقل دانم ، چند از یکی ، یکی از چند.
بستان چنان شود که ندانیش ز آسمان
چون ابر گشت بر رخ بستان ستاره بار.
ز آب و آتش چشم و دلم رمیده مشو
که آب و آتش من دوست داند ازدشمن .
تا بدانستمی ز دشمن دوست
زندگانی دو بار بایستی .
لیک قلب از زر نداند چشم عام .
نه تدبیر محمود و رای نکوست
که دشمن نداند شهنشه زدوست .
- ندانستن چیزی از چیزی ؛ تمییز نکردن میان آن دو. هر را از بر ندانستن . تمییز ندادن . تشخیص نکردن :
بدرد دل و مغزتان در نهیب
بلندی ندانید باز از نشیب .
ببالا و دیدار هر سه یکی
که این را ندانند از آن اندکی .
- بازدانستن ؛ تمییز کردن . بازشناختن :
چو جاماسپ تنگ اندرآمد ز راه
ورا بازدانست فرزند شاه .
بدانست جنگ آور پاک رای
که او را همی بازداند همای .
زآن می ناب که تا داری در دست و چراغ
بازدانستنشان از هم دشوار بود.
نمی دانم آن شب که چون روز شد
کجا بازداند که با هوش شد.
- بازندانستن ؛ تمییز نکردن . بازنشناختن . تشخیص نکردن :
نداندهمی مردم از رنج و آز
یکی دشمنش را ز فرزند باز.
دلاور تبرگش ندانست باز
بزد پاشنه رفت پیشش فراز.
جزتلخ و تیره آب ندیدم در آن زمین
حقا که هیچ آب ندانستم از زکاب .
گروهی اند که ندانند باز سیم از سرب
هه دروغ زن و خربطند و خیره سرند.
بطعم شکر بودم بطبعمازریون
چنان شدم که ندانم ترنگبین از خار.
از فروغ گل اگر اهرمن آید بچمن
از پری بازندانی دورخ اهرمنا.
بچه نداند از بوو مادر نداند از عدو
آید ببردشان گلو با اهل بیت و حاشیه .
سپه بر هم افتاد شیب و فراز
رکیب از عنان کس ندانست باز.
زیباتر از پریست ببزم اندرون ولیک
در رزمگه ندانی باز از هریمنش .
مرد ابله گفت ای دانای راز
گاو رااز خر نمیدانی تو باز.
کنونت بمهر آمدم پیشباز
نمیدانیم از بداندیش باز.
- || یافتن . پیدا کردن . پی بردن :
گر اینجا یک دو هفته بازمانم
بر آن عزمم که جایش بازدانم .
- خود دانی ؛ اختیار تراست . مختاری . هرچه خواهی چنان کن .
- ره دانستن ؛ره بردن :
بکوی میکده هر سالکی که ره دانست
دری دگر زدن اندیشه ٔ تبه دانست .
- سر از پای دانستن ؛ تمییز کردن . باز شناختن .
- سر از پای ندانستن ؛ نشناختن . تمییز ناکردن :
ز بس ناله ٔ کوس و با کرنای
همی کس ندانست سر را ز پای .
|| شمردن . بحساب آوردن :
بدانید کاین شیده روز نبرد
پدر را بهامون نداند بمرد.
که مه را ندانند یکسر به مه
نه که را نشانند برجای که .
|| گرفتن . قرار دادن . شمردن . در عداد آوردن . محسوب داشتن :
گر ترا قندی دهد آن زهر دان
گر بتو لطفی کند آن قهر دان .
|| تصور کردن . گمان بردن . گرفتن . قراردادن . شمردن . انگاشتن :
تو چیزی مدان کز خرد برترست
خرد بر همه نیکویها سرست .
بریدی سر ساوه شاه آنکه مهر
بر او داشت تا بود گردان سپهر
از آن شاه جنگی منم یادگار
مراهمچنان دان که کشتی بزار.
بیست و سی قبا بود او را یکرنگ و یکسان میپوشیدی و مردمان چنان دانستندی که یک قبایست . (تاریخ بیهقی ). من که خداوندم هر یکی بسببی مشغول گردانم تا هیچکس از تو نداند و ترا دشمن ندارند.(قصص الانبیاء ص 9). || قبول کردن . (ناظم الاطباء). || قدرت داشتن . (انجمن آرا). || توانستن :
بچه ٔ او را ازو گرفت ندانی
تاش نکوبی نخست و زو نکشی جان .
ستایش که داند سزاوار اوی
نیایش بآیین و کردار اوی .
ز دینار و از گوهر شاهوار
کس آنرا ندانست کردن شمار.
بآهنگرش گفت کای شوم دست
ببندی و بسته ندانی شکست .
چو دختر شود بد، بیفتد ز راه
نداند ورا داشت مادر نگاه .
آرزو را کرانه نیست پدید
آز را خاک سیر داند کرد .
زمانی ازو صبر کردن ندانم
نمانم گر او را نبینم زمانی .
بدین کریمی و آزادگی که داند بود
مگر امیر نکوسیرت نکوکردار.
ز هیچگونه بدو جادوان حیلت ساز
بکار برد ندانند حیلت و نیرنگ .
هرچه دانی و زآن فرومولی
نشمرند از تو آن ببشکولی .
بونصر نامه ٔ سلطان چنانکه او دانستی نبشت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 374). چون کسی پادشاهی گذشته را چنین شعر داند گفت اگر پادشاهی بر وی اقبال کند... وی سخن را بکدام درجه رساند. (تاریخ بیهقی ص 276).
کسی شکر خداوندی که او را بنده ای بخشد
که او از خاک خرما کرد داند خود چه بگزارد.
که دانست بگزاردن وام احمد
مگر تیغ و بازوی خنجرگذارش .
نه زآن گردش که میگردد زمانی
گرانتر گشت داند یا سبکتر.
و تدبیر کارها ندانستی کردن اما با این همه امنی بود. (فارسنامه ٔ ابن بلخی چ اروپا ص 133). و اگر مشفقی باشد که این ترتیب بداند کردن مال بسیار از آنجا حاصل گردد. (فارسنامه ٔ ابن بلخی چ اروپا ص 146).
من دانم گفت این و تو ندانی
بلبل داند آنچه میسراید.
آنکه چون خلق او نداند بود
در بهاران بباغ بوی نسیم .
همچو من شاعر بباید تا چو توممدوح را
از ره درهای دانش خواند داند هر دری .
روح با عقل و علم داند زیست
روح را پارسی و تازی کیست .
ندانم کرد خدمتهای شاهی
مگر لختی سجود صبحگاهی .
بحق حرمت شیرین دلبند
کزین بهتر ندانم خورد سوگند.
غرضی کز تونیست پنهانی
تو برآور که هم تو میدانی .
نه من آیم ، نه توام دانی خواند
نه توآئی ، نه منت یارم جست .
تا نداند خویش را مجرم عنید
آب از چشمش کجا داند دوید.
کان عدو را هم خدا داند شمرد
از عرب وز ترک و از رومی و کرد.
نه بنورش نار تانی خواندن
نه بمنزل اسب دانی راندن .
شنیدم که نشنید و خونش بریخت
ز فرمان داور که داند گریخت .
این مطرب ما نیک نمیداند زد
زینجاش برون برید و نیکش بزنید.
چه داند طبیب از کسی رنج برد
که بیچاره خود خواهد از رنج مرد.
مگر خود این شب یلدا بروز داند برد
کدام یلدا کاین شب هزار چندانست .
ای که از دفتر عقل آیت عشق آموزی
ترسم این نکته بتحقیق ندانی دانست .
- || دانستن زن را؛ آرمیدن با او. دیدن او. همبستر شدن با او : والقاناه زن ِ خود حناه را دانست ... و بمرور ایام واقع شد که حناه حامله شد. (تورات کتاب شموئیل ). او را قوت چهل مرد بوده است و بسطت چهل مرد... و آهن در دست او از قوت نرم بودی و اگر چنانک بانگ بر شتر زدی از نهیب بیفتادی مرده ... و دوازده هزار کنیزک را بدانستی در جامه ٔ خواب ، و از هر یکی هفت فرزند بزادند نر و ماده . (مجمل التواریخ و القصص ).
اگر پهلوانی ندانی زبان
بتازی تو اروند را دجله خوان .
طالع دانستن از قبل ارتفاع آفتاب . (التفهیم بیرونی ص 302). و این سویها (جهات اربعه ) چگونه باید دانستن . (التفهیم بیرونی ص 46).
نه همه کار تو دانی نه همه زور تراست
لنج پرباد مکن بیش و کتف برمفراز.
ز دانش نخست آنکه آید بکار
بهین هست دانستن کردگار.
هست بسوی تو همانا چنانک
فضل به دانستن تازیستی .
دیدن و دانستن عدل خدای
کار حکیمان و ره انبیاست .
شرب ؛ دانستن و دریافتن . شذو؛ دانستن خبر را پس فهمانیدن آنرا. خوف ؛ بیقین دانستن . شِعر، شِعَر، شَعَر، شَعَرة، شِعرَة، شُعرَة، شِعری ، شَعری ، شُعری ، شُعور، شُعورة، مُشعور، مشعورة، مشعوراء؛ دانستن و اندریافتن . (از منتهی الارب ). دری ، دریة، درایة، دریان ؛ دانستن چیزی را. (منتهی الارب ). بطن ؛ اندرون کار بدانستن . (تاج المصادر بیهقی ). حق ؛ درست بدانستن . (منتهی الارب ). تفرس ؛ دانستن بعلامت و نشان . (منتهی الارب ). شعور؛ دانستن از طریق حس . (دهار). ملابسه ؛ دانستن آنچه در باطن کسیست . (منتهی الارب ). || فهمیدن . فهم کردن .فهم . (منتهی الارب ) (تاج المصادر بیهقی ). فهامة. فهامیة. (منتهی الارب ). درک . ادراک . درک کردن . وقوف . واقف گشتن . پی بردن . آگاه شدن . مطلع شدن . خبر یافتن . خُبر. بصارت . (تاج المصادر بیهقی ). سر درآوردن . زکن . ازکان . احسان . (منتهی الارب ) (ترجمان القرآن ). بَیْه ْ.(منتهی الارب ) :
گربزان شهر بر من تاختند
من ندانستم چه تنبل ساختند.
نداند دل آمرغ پیوند دوست
بدانگه که با دوست کارش نکوست .
دانی که دل من که فکنده ست بتاراج
آن دو خط مشکین که پدید آمدش از عاج .
جز این داشتم امید و جز این داشتم الچخت
ندانستم کز دور کواژه زندم بخت .
جهانا ندانم چرا پروری
که پرورده ٔ خویش را بشکری .
برانگیخت اسب از میان نبرد
چو دانست کش بر سر افتاد مرد.
می بدانید کاین جهان فسوس
همه بادست و حیلت و دلغم .
تو کودک خرد و من چنان سارنجم
جانم ببری همی ندانی رنجم .
هر کس که قصد کرد بدو بی نیاز گشت
آری بزرگواری داند بزرگوار.
چون بی جنگ و اضطراب کار یکرویه شد و بی منازع تخت ملک بخداوند رسید، دانست که فرصتی یابد [ علی تکین ] و شری بپای کند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 343).چون شکوفه ٔ نهال را سخت تمام و روشن و آبدار بینند توان دانست که میوه بر چه جمله آید. (تاریخ بیهقی ص 393).
یکی سوی روح الامین بنگرید
ندانست کو از کجا شد پدید.
حکیمی پسر خویش را پند میداد: گفت ای پسر اسپ دوست دار و کمان عزیز دار و بی حصار مباش و حصار بی مترس مدار. گفت :... اسپ و کمان دانستم حصار و مترس از کجا. (نوروزنامه ). و او را مثال داد که صدق مناصحت و فرط اخلاص برزویه دانسته ای . (کلیله و دمنه ). یاران نهایت عجز او بدانستند و سفره پیش آوردند. (گلستان ).
- امثال :
قیمت زعفران چه داند خر .
|| اندیشیدن . غور کردن و تفکر نمودن . (ناظم الاطباء). || آموختن .یادگرفتن :
بیارای دل را بدانش که ارز
بدانش بود چون بدانی بورز.
|| شناختن . (ناظم الاطباء). شناسایی پیدا کردن . معرفت یافتن . شناسا شدن : بدانست او را؛ بشناخت وی را.
ندانم یکتن از جمع خلایق
که در دل تخم مهر تو نکشته .
هرچه بخواهد بده که گنده زبانست
دیو رمیده نه گنده داند و نه رش .
کسی راز زندان بنزدیک اوی
فرستاد کای گرد پیکارجوی
ز شهرت یکی بسته زندانیم
بگوهر همانا که خود دانیم .
وزو هرکه داندش پرهیز به
گلوی ورا دشنه ٔ تیز به .
ازیرا کسی کت بداند همی
بجز مهربانت نخواند همی .
نمانی بترکان بدین یال و سفت
بایران ندانم ترا نیز جفت .
ندانست مرد جوان زال را
برافراخت آن خسروی یال را.
ز گردان که رستم بداند همی
کجا نامشان بر تو خواند همی .
بروزگار عمر رضی اﷲ عنه بمدینه آمد [ کعب الاحبار ] نزدیک او شدم سلام کردم مرا بدانست و نزدیک کرد. (تاریخ سیستان ). گفتم تو کیستی ؟ گفتا مرا ندانی ؟ گفتم : نه . (تاریخ سیستان ). شاه کابل را گفت که تو او را بشناسی ، گفتا اگر بر آن جمله برنشسته باشد که روز حرب بود بدانم . (تاریخ سیستان ). امیر گفت وی را اشراف مملکت فرموده ایم ... کسی دیگر باید خواجه گفت این دیگران را خداوند میداند کرا فرماید. (تاریخ بیهقی ). و ما چون کارها را نیکوتر بازجستیم پیش و پس آنرا بنگریستم و این مرد را دانسته بودیم و آزموده جواب آن نمود که ... (تاریخ بیهقی ). ایزد تعالی ... گفت که ذات خویش را بدان . (تاریخ بیهقی ).
توای زاغ چهر بداندیش سست
همی خویشتن را ندانی درست .
همی چهر وی را شگفتی نمود
ندانست وی را که نادیده بود.
دامداران را بدان ودور باش از دامشان
صید نادانان شدن سوی خرد جز عار نیست .
ترا که همت دانستن خدای بود
مشو مخالف قول محمد مختار.
چنانکه بیضه ٔ عنبر ببوی دریابند
مرا بدانند آنها که شعر من خوانند.
سپاس از آنکه مر او را بدوهمی دانیم
وز آنچه هست نگردیم و دل نگردانیم .
چون سیف از نژاد عبدالمطلب بازپرسید و او را بدانست او را بزرگ کرد و بخلوت پیش خواند. (مجمل التواریخ و القصص ). چون سه روز برآمد گفت مرا میدانید گفتند نه . گفت من یونسم . (قصص الانبیاء ص 211). فرعون گفت از بت پرستی دست بدارید و مرا پرستید که من خدای عزوجلم و دیگری خدای نمیدانم بجز از خود. (قصص الانبیاء ص 88).
می پنداشتم که هیچ ولی نیست خدای راکه من او را ندانم تا که شیخ ابوبکر کتانی را بدیدم ، او مرا بدانست و من او را ندانستم . (اسرار التوحیدچ بهمنیار ص 207).
ندانم یک تن از کل خلایق
که در دل تخم مهر تو نکشته .
ز هر بدی که تو گویی هزار چندانم
مرا نداند ازآنگونه کس که من دانم .
بنزد من نه جوانمرد باشد آنکه ترا
بحق بداند و با تو کند جوانمردی .
کس دانم از اکابر گردن کشان نظم
کو را صریح خون دو دیوان بگردنست .
اگر بدانی ، سیمرغ را همی مانم
که من نهانم و پیداست نام و اخبارم .
گفت حلاوت آخرت نیابد آنکه دوست دارد که مردمان وی را بدانند.(تذکرة الاولیاء). و گفت آتش عذاب آن کس راست که خدای را نداند اما خدای شناسان بر آتش عذاب نباشند. (تذکرةالاولیاء).
چو تو هادی شدی بر خود نگه کن
بدان خود را و قصد بارگه کن
که چون خوددان شوی حق دان شوی تو
ازآن پس روی در پیشان شوی تو.
چنانست در مهتری شرط زیست
که هر کهتری را بدانی که کیست .
پس ازمدتی کرد بر من گذار
که میدانیم ؟ گفتمش زینهار.
خاک اﷲ را داند و دیو و پری اﷲ را داند. (کتاب المعارف ).
دوش در خواب چنان دید خیالم که سحر
گذر افتاد بر اصطبل شهم پنهانی
بسته بر آخور او استر من جو میخورد
تیزه افشاند بمن ، گفت مرا میدانی !
ابله را در سخن توان دانست . (قرةالعیون ).
خواجه گفت آه اگر مرا دانند
آنچه دارم تمام بستانند
گفت دانای روزگار که آه
گر ندانندم این گروه تباه .
|| معتقد بودن . شناخت و اعتقاد داشتن . معترف و مقر بودن . اعتراف و اقرار نمودن . (ناظم الاطباء) :
اگر دانی شفیع و داورم را
ببخشا این دل بی یاورم را.
دل آن تست ولیکن خراب شد پس ازین
خراج غم مطلب گر خدای را دانی .
مریز خون کسان گر خدای را دانی .
|| تمییز دادن . تمییز کردن . تشخیص کردن . باز شناختن :
هست بر خواجه پیخته رفتن
راست چون بر درخت پیچد سن
این عجب تر که می نداند او
شِعر از شَعر و خشم را از خن .
وآن صافیی که چون بکف دست برنهی
کف از قدح ندانی ،نی از قدح نبید.
اگرهست جامی می زرد خواه
بدل خرمی را بدان از گناه .
دانستن سایه و ارتفاع یک از دیگر. (التفهیم بیرونی ص 301).
آنکس که شاعرست او، او شاعران بداند
خود باز باز داند از مرغک شکاری .
گر ندانی ز زاغور بلبل
بنگرش گاه نغمه وغلغل .
کهسار که چون رزمه ٔ عطار بد اکنون
گر بنگری از کلبه ٔ نداف ندانیش .
صبا را ندانی ز عطار تبت
زمین را ندانی ز دیبای ششتر.
کینش ار سوی چین کند آهنگ
اهل چین را ندانی از سترنگ .
مشک و پشکت یکیست تا تو همی
ناک ده را ندانی از عطار.
پرّان خدنگ او بگه حرب و گاه صید
از خون چنان شود که ندانی ز چندنش .
بعقل دانم ، چند از یکی ، یکی از چند.
بستان چنان شود که ندانیش ز آسمان
چون ابر گشت بر رخ بستان ستاره بار.
ز آب و آتش چشم و دلم رمیده مشو
که آب و آتش من دوست داند ازدشمن .
تا بدانستمی ز دشمن دوست
زندگانی دو بار بایستی .
لیک قلب از زر نداند چشم عام .
نه تدبیر محمود و رای نکوست
که دشمن نداند شهنشه زدوست .
- ندانستن چیزی از چیزی ؛ تمییز نکردن میان آن دو. هر را از بر ندانستن . تمییز ندادن . تشخیص نکردن :
بدرد دل و مغزتان در نهیب
بلندی ندانید باز از نشیب .
ببالا و دیدار هر سه یکی
که این را ندانند از آن اندکی .
- بازدانستن ؛ تمییز کردن . بازشناختن :
چو جاماسپ تنگ اندرآمد ز راه
ورا بازدانست فرزند شاه .
بدانست جنگ آور پاک رای
که او را همی بازداند همای .
زآن می ناب که تا داری در دست و چراغ
بازدانستنشان از هم دشوار بود.
نمی دانم آن شب که چون روز شد
کجا بازداند که با هوش شد.
- بازندانستن ؛ تمییز نکردن . بازنشناختن . تشخیص نکردن :
نداندهمی مردم از رنج و آز
یکی دشمنش را ز فرزند باز.
دلاور تبرگش ندانست باز
بزد پاشنه رفت پیشش فراز.
جزتلخ و تیره آب ندیدم در آن زمین
حقا که هیچ آب ندانستم از زکاب .
گروهی اند که ندانند باز سیم از سرب
هه دروغ زن و خربطند و خیره سرند.
بطعم شکر بودم بطبعمازریون
چنان شدم که ندانم ترنگبین از خار.
از فروغ گل اگر اهرمن آید بچمن
از پری بازندانی دورخ اهرمنا.
بچه نداند از بوو مادر نداند از عدو
آید ببردشان گلو با اهل بیت و حاشیه .
سپه بر هم افتاد شیب و فراز
رکیب از عنان کس ندانست باز.
زیباتر از پریست ببزم اندرون ولیک
در رزمگه ندانی باز از هریمنش .
مرد ابله گفت ای دانای راز
گاو رااز خر نمیدانی تو باز.
کنونت بمهر آمدم پیشباز
نمیدانیم از بداندیش باز.
- || یافتن . پیدا کردن . پی بردن :
گر اینجا یک دو هفته بازمانم
بر آن عزمم که جایش بازدانم .
- خود دانی ؛ اختیار تراست . مختاری . هرچه خواهی چنان کن .
- ره دانستن ؛ره بردن :
بکوی میکده هر سالکی که ره دانست
دری دگر زدن اندیشه ٔ تبه دانست .
- سر از پای دانستن ؛ تمییز کردن . باز شناختن .
- سر از پای ندانستن ؛ نشناختن . تمییز ناکردن :
ز بس ناله ٔ کوس و با کرنای
همی کس ندانست سر را ز پای .
|| شمردن . بحساب آوردن :
بدانید کاین شیده روز نبرد
پدر را بهامون نداند بمرد.
که مه را ندانند یکسر به مه
نه که را نشانند برجای که .
|| گرفتن . قرار دادن . شمردن . در عداد آوردن . محسوب داشتن :
گر ترا قندی دهد آن زهر دان
گر بتو لطفی کند آن قهر دان .
|| تصور کردن . گمان بردن . گرفتن . قراردادن . شمردن . انگاشتن :
تو چیزی مدان کز خرد برترست
خرد بر همه نیکویها سرست .
بریدی سر ساوه شاه آنکه مهر
بر او داشت تا بود گردان سپهر
از آن شاه جنگی منم یادگار
مراهمچنان دان که کشتی بزار.
بیست و سی قبا بود او را یکرنگ و یکسان میپوشیدی و مردمان چنان دانستندی که یک قبایست . (تاریخ بیهقی ). من که خداوندم هر یکی بسببی مشغول گردانم تا هیچکس از تو نداند و ترا دشمن ندارند.(قصص الانبیاء ص 9). || قبول کردن . (ناظم الاطباء). || قدرت داشتن . (انجمن آرا). || توانستن :
بچه ٔ او را ازو گرفت ندانی
تاش نکوبی نخست و زو نکشی جان .
ستایش که داند سزاوار اوی
نیایش بآیین و کردار اوی .
ز دینار و از گوهر شاهوار
کس آنرا ندانست کردن شمار.
بآهنگرش گفت کای شوم دست
ببندی و بسته ندانی شکست .
چو دختر شود بد، بیفتد ز راه
نداند ورا داشت مادر نگاه .
آرزو را کرانه نیست پدید
آز را خاک سیر داند کرد .
زمانی ازو صبر کردن ندانم
نمانم گر او را نبینم زمانی .
بدین کریمی و آزادگی که داند بود
مگر امیر نکوسیرت نکوکردار.
ز هیچگونه بدو جادوان حیلت ساز
بکار برد ندانند حیلت و نیرنگ .
هرچه دانی و زآن فرومولی
نشمرند از تو آن ببشکولی .
بونصر نامه ٔ سلطان چنانکه او دانستی نبشت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 374). چون کسی پادشاهی گذشته را چنین شعر داند گفت اگر پادشاهی بر وی اقبال کند... وی سخن را بکدام درجه رساند. (تاریخ بیهقی ص 276).
کسی شکر خداوندی که او را بنده ای بخشد
که او از خاک خرما کرد داند خود چه بگزارد.
که دانست بگزاردن وام احمد
مگر تیغ و بازوی خنجرگذارش .
نه زآن گردش که میگردد زمانی
گرانتر گشت داند یا سبکتر.
و تدبیر کارها ندانستی کردن اما با این همه امنی بود. (فارسنامه ٔ ابن بلخی چ اروپا ص 133). و اگر مشفقی باشد که این ترتیب بداند کردن مال بسیار از آنجا حاصل گردد. (فارسنامه ٔ ابن بلخی چ اروپا ص 146).
من دانم گفت این و تو ندانی
بلبل داند آنچه میسراید.
آنکه چون خلق او نداند بود
در بهاران بباغ بوی نسیم .
همچو من شاعر بباید تا چو توممدوح را
از ره درهای دانش خواند داند هر دری .
روح با عقل و علم داند زیست
روح را پارسی و تازی کیست .
ندانم کرد خدمتهای شاهی
مگر لختی سجود صبحگاهی .
بحق حرمت شیرین دلبند
کزین بهتر ندانم خورد سوگند.
غرضی کز تونیست پنهانی
تو برآور که هم تو میدانی .
نه من آیم ، نه توام دانی خواند
نه توآئی ، نه منت یارم جست .
تا نداند خویش را مجرم عنید
آب از چشمش کجا داند دوید.
کان عدو را هم خدا داند شمرد
از عرب وز ترک و از رومی و کرد.
نه بنورش نار تانی خواندن
نه بمنزل اسب دانی راندن .
شنیدم که نشنید و خونش بریخت
ز فرمان داور که داند گریخت .
این مطرب ما نیک نمیداند زد
زینجاش برون برید و نیکش بزنید.
چه داند طبیب از کسی رنج برد
که بیچاره خود خواهد از رنج مرد.
مگر خود این شب یلدا بروز داند برد
کدام یلدا کاین شب هزار چندانست .
ای که از دفتر عقل آیت عشق آموزی
ترسم این نکته بتحقیق ندانی دانست .
- || دانستن زن را؛ آرمیدن با او. دیدن او. همبستر شدن با او : والقاناه زن ِ خود حناه را دانست ... و بمرور ایام واقع شد که حناه حامله شد. (تورات کتاب شموئیل ). او را قوت چهل مرد بوده است و بسطت چهل مرد... و آهن در دست او از قوت نرم بودی و اگر چنانک بانگ بر شتر زدی از نهیب بیفتادی مرده ... و دوازده هزار کنیزک را بدانستی در جامه ٔ خواب ، و از هر یکی هفت فرزند بزادند نر و ماده . (مجمل التواریخ و القصص ).