خاتم
لغت‌نامه دهخدا
خاتم . [ ت َ / ت ِ ] (ع اِ) بکسر تاء و بفتح آن انگشتری . (غیاث اللغات ). و این مؤلف نویسد که مختار فصحای عجم بفتح است و یکی از ثقات در تألیف خود نوشته که خاتم بفتح تاءفوقانی مهر و انگشتری و جز آن که بدان مهر کنند. چه ، فاعل [ بکسر ] و بفتح عین بمعنی ما یُفعل به مستعمل شود مثل العالم ما یعلم به الصانع. پس خاتم بمعنی ما یُختم به باشد و آن انگشتریست . ج ، خواتیم . (غیاث اللغات ). و بفتح و کسر تاء انگشتر که در دست کنند و فصحای عجم بفتح استعمال نمایند نه بکسر :
تا خاتم اقبال در انگشت تو کردند
بر خصم تو شد گیتی چون حلقه ٔ خاتم .
چه بنای این قافیت بردَم و دِرَم و مانند آن است :
فریدون را سر آمد پادشاهی
سلیمان را برفت از دست خاتم .
که با عالم و محکم قافیه شده است . (از آنندراج ). مهر و انگشتری نگین کنده که با آنها کاغذ و غیره را مهر کنند و در این صورت بیشتر با فتح استعمال شود. (فرهنگ نظام ). خاتِم مانند صاحب مهر و انگشتری و بدین معنی پنج لغت دیگر آمده که از آنجمله خاتَم مانند هاجَر است . (منتهی الارب ). بَظرَم . (منتهی الارب ). و تختم بالخاتم یعنی انگشتری در دست کرد. (منتهی الارب ). واز آلات و لوازم پادشاهان است بفتح تاء و کسر آن و آن را برای زینت در انگشت کنند و بدین جهت خاتم نامیده شده که مکاتیب پادشاهان بدان اختتام می یافته است . (از صبح الاعشی ج 2 ص 125). و رجوع به مهر سلطنتی شود :
بدهر چون صد و هفتاد سال عمر براند
گذشت و رفت و از او ماند خاتم و افسر.
زویافت جهان قدر و قیمت ایراک
او شهره نگین است و دهر خاتم .
اگر ایمانت هست و تقوی نیست
خاتم ملک بی سلیمان است .
در دین پاک خاتم پیغمبران زعدل
تو خاتمی و نام تو چون نقش خاتم است .
هر چند که مرغ زیرک آمد
بر خاتم روزگار نامم .
مرا باد و دیو است خادم اگر چه
سلیمان نیم ، حکم وخاتم ندارم .
عشق داریم از جهان گرجان نباشد گو مباش
چون سلیمان حاضر است از تخت و خاتم فارغیم .
مر خاتم را چه نقص اگر هست
انگشت کهین محل خاتم .
خود خاتم بزرگ سلیمان بدست تست
کانگشت کوچک تو چو دریای قلزم است .
ملک و عقل و شرع زیر خاتم و کلک تو باد
کاین سه را ز اقبال این دو بخت یاور ساختند.
ای دل چو فسرده ای غمی پیداکن
وی غنچه تو داغ ستمی پیدا کن
خواهی که به ملک دل سلیمان باشی
از صافی سینه خاتمی پیدا کن .
چون سلیمان نبود ماهی گیر
خاتم آورد باز دست آخر.
خاتم ملک سلیمانی نگر
کاندر آن ماهی نهان کرد آفتاب .
بر سر گنج سخاش خامه ٔ او اژدهاست
در دهن خاتمش مهره ٔ او آشکار.
خاتم ملک بدو سپرد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی نسخه ٔ چاپی ص 372).
خاتم ملک سلیمان است علم
جمله عالم صورت و جان است علم .
که در خردیم لوح و دفتر خرید
ز بهرم یکی خاتم زر خرید.
بزرگی را پرسیدند با چندین فضیلت که دست راست را هست خاتم در انگشت چپ چرا میکنند؟ (گلستان ).
انگشت خوبروی و بناگوش دلفریب
بی گوشوار و خاتم فیروزه شاهد است .
هر که تیر از حلقه ٔ انگشتری بگذراند خاتم او را باشد. (گلستان ).
فریدون را سرآمد پادشاهی
سلیمان را برفت از دست خاتم .
بی سکه ٔ قبول تو نقد امل دغل
بی خاتم رضای تو سعی عمل هبا.
گر چه شیرین دهنان پادشهانند ولی
آن سلیمان جهان است که خاتم با اوست .
بجز شکردهنی مایه هاست خوبی را
بخاتمی نتوان دم زد از سلیمانی .
- خاتم انبیاء ؛ خاتم رسل ؛ محمد رسول اﷲ (ص ). و خاتم بکسر هم خوانده شده . و رجوع به خاتم الانبیاء شود : از آن پیغمبران ... هم چنین رفته است از روزگار آدم ... تا خاتم انبیاء (ص ). (تاریخ بیهقی ص 115).
|| (اصطلاح تصوف ) در اصطلاح صوفیه عبارت است از کسی که قطع کرده باشد مقامات را و رسیده باشد به نهایت کمال . (از لطائف اللغات ). || نوعی صنعت که با ریزه های استخوان و حلقه های فلزین و چوب سطح چیزی را پوشند و آن عمل را خاتم کاری یا خاتم سازی گویند.
تا خاتم اقبال در انگشت تو کردند
بر خصم تو شد گیتی چون حلقه ٔ خاتم .
چه بنای این قافیت بردَم و دِرَم و مانند آن است :
فریدون را سر آمد پادشاهی
سلیمان را برفت از دست خاتم .
که با عالم و محکم قافیه شده است . (از آنندراج ). مهر و انگشتری نگین کنده که با آنها کاغذ و غیره را مهر کنند و در این صورت بیشتر با فتح استعمال شود. (فرهنگ نظام ). خاتِم مانند صاحب مهر و انگشتری و بدین معنی پنج لغت دیگر آمده که از آنجمله خاتَم مانند هاجَر است . (منتهی الارب ). بَظرَم . (منتهی الارب ). و تختم بالخاتم یعنی انگشتری در دست کرد. (منتهی الارب ). واز آلات و لوازم پادشاهان است بفتح تاء و کسر آن و آن را برای زینت در انگشت کنند و بدین جهت خاتم نامیده شده که مکاتیب پادشاهان بدان اختتام می یافته است . (از صبح الاعشی ج 2 ص 125). و رجوع به مهر سلطنتی شود :
بدهر چون صد و هفتاد سال عمر براند
گذشت و رفت و از او ماند خاتم و افسر.
زویافت جهان قدر و قیمت ایراک
او شهره نگین است و دهر خاتم .
اگر ایمانت هست و تقوی نیست
خاتم ملک بی سلیمان است .
در دین پاک خاتم پیغمبران زعدل
تو خاتمی و نام تو چون نقش خاتم است .
هر چند که مرغ زیرک آمد
بر خاتم روزگار نامم .
مرا باد و دیو است خادم اگر چه
سلیمان نیم ، حکم وخاتم ندارم .
عشق داریم از جهان گرجان نباشد گو مباش
چون سلیمان حاضر است از تخت و خاتم فارغیم .
مر خاتم را چه نقص اگر هست
انگشت کهین محل خاتم .
خود خاتم بزرگ سلیمان بدست تست
کانگشت کوچک تو چو دریای قلزم است .
ملک و عقل و شرع زیر خاتم و کلک تو باد
کاین سه را ز اقبال این دو بخت یاور ساختند.
ای دل چو فسرده ای غمی پیداکن
وی غنچه تو داغ ستمی پیدا کن
خواهی که به ملک دل سلیمان باشی
از صافی سینه خاتمی پیدا کن .
چون سلیمان نبود ماهی گیر
خاتم آورد باز دست آخر.
خاتم ملک سلیمانی نگر
کاندر آن ماهی نهان کرد آفتاب .
بر سر گنج سخاش خامه ٔ او اژدهاست
در دهن خاتمش مهره ٔ او آشکار.
خاتم ملک بدو سپرد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی نسخه ٔ چاپی ص 372).
خاتم ملک سلیمان است علم
جمله عالم صورت و جان است علم .
که در خردیم لوح و دفتر خرید
ز بهرم یکی خاتم زر خرید.
بزرگی را پرسیدند با چندین فضیلت که دست راست را هست خاتم در انگشت چپ چرا میکنند؟ (گلستان ).
انگشت خوبروی و بناگوش دلفریب
بی گوشوار و خاتم فیروزه شاهد است .
هر که تیر از حلقه ٔ انگشتری بگذراند خاتم او را باشد. (گلستان ).
فریدون را سرآمد پادشاهی
سلیمان را برفت از دست خاتم .
بی سکه ٔ قبول تو نقد امل دغل
بی خاتم رضای تو سعی عمل هبا.
گر چه شیرین دهنان پادشهانند ولی
آن سلیمان جهان است که خاتم با اوست .
بجز شکردهنی مایه هاست خوبی را
بخاتمی نتوان دم زد از سلیمانی .
- خاتم انبیاء ؛ خاتم رسل ؛ محمد رسول اﷲ (ص ). و خاتم بکسر هم خوانده شده . و رجوع به خاتم الانبیاء شود : از آن پیغمبران ... هم چنین رفته است از روزگار آدم ... تا خاتم انبیاء (ص ). (تاریخ بیهقی ص 115).
|| (اصطلاح تصوف ) در اصطلاح صوفیه عبارت است از کسی که قطع کرده باشد مقامات را و رسیده باشد به نهایت کمال . (از لطائف اللغات ). || نوعی صنعت که با ریزه های استخوان و حلقه های فلزین و چوب سطح چیزی را پوشند و آن عمل را خاتم کاری یا خاتم سازی گویند.