تصغیر

تصغیر. [ ت َ ] (ع مص ) خرد گردانیدن چیز یاکسی را. (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد). کوچک کردن . (آنندراج ). خرد کردن . (دهار). تحقیر. (تاج المصادر بیهقی ) (اقرب الموارد). || در تداول علم صرف جاری کردن اسم را بر فُعَیل و نحوآن . (از منتهی الارب ) (از ناظم الاطباء). مصغر ساختن کلمه یعنی حرف اول را ضم دادن و دوم را فتح و بعد ازحرف دوم «یا» درآوردن چون «رجیل » بالضم و الفتح . تصغیر رجل و کلمه ٔ مصغر را نیز تصغیر گویند و این نوع در کلام است و در فارسی کاف در آخر آوردن چون مامک تصغیر مام یا جیم و ها در آخر آوردن چون کوهچه و باغچه . (آنندراج ). کوچک کردن . خرد کردن . علامت تصغیر کلمه در فارسی «اک » است یعنی کاف ماقبل مفتوح و چون در آخر کلمه درآید، نشانه ٔ کوچکی و خردی است چون پسرک ، موشک . و «هاء» تصغیر که باز نشانه ٔ کوچکی است چون پسره و «چه » نیز علامت تصغیر است چون باغچه ، ایچه ، سرایچه ، دریچه و بنیچه و «واو» مضموم در بعضی از لهجه ها همین معنی دهد: پسرو، دخترو. (یادداشت مرحوم دهخدا).
مادر این بچگکان را ندهد شیر همی .

منوچهری .

شررکهای دود مشعل فکر
گهرکهای دانه دانه ٔ ماست .

علی نقی کمره (از آنندراج ).

ز بس کوچک دلم از خیل طفلان یارکی دارم
ز معشوقی و عاشق بیخبر دلدارکی دارم
نه شادم می توان گفتن ز شادی نی ز غم غمگین
که با سود و زیان ناآشنا غمخوارکی دارم .

شهرت (از آنندراج ).

علامت تصغیر گاهی افاده ٔ گزیدگی و محبوبیت کند. (یادداشت مرحوم دهخدا):
وآنگاه یکی زرگرک زیرک جادو
بآژیر بهم بازنهاده لب هر دو.

منوچهری .

آن غلامک را چو دید اهل ذکا
آن دگر را کرد اشارت که بیا.
کاف رحمت گفتمش تصغیر نیست
جد چو گوید طفلکم تحقیر نیست .

(مثنوی چ خاور ص 92 س 25).