بهار
لغت‌نامه دهخدا
بهار. [ ب َ ] (اِ) فصل ربیع است ؛ یعنی بودن آفتاب در برج حمل و ثور و جوزا. (از جهانگیری ). فصل ربیع و آن در بلاد اقلیم چهارم و پنجم و ششم ، مدت ماندن آفتاب است در حمل و ثور و جوزا و در اقلیم دوم و سوم مدت ماندن آفتاب در حوت و حمل . (غیاث ). ترجمه ٔ ربیع. و آن بودن آفتاب در برج بره و گاو و دوپیکر باشد و آن مشهور است . (آنندراج ) :
درخش ار نخندد بگاه بهار
همانا نگرید چنین ابر زار.
ز شیراز آن نامه ٔ شهریار
چو رخشنده گل شد بوقت بهار.
فردوسی (شاهنامه چ دبیرسیاقی ج 5 ص 2459).
هوا خوش نگار و زمین پرنگار
تو گفتی به تیر اندر آمد بهار.
چنانکه این زمستان ، فصل بهار آنجا باشد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 367).
چو باغی از مه و پروین بهارش
بهاری از گل و سوسن نگارش .
شادی بدین بهار چو می بینی
چون بوستان خسرو و صحرا را.
ترا کنون که بهار است جهد آن نکنی
که نانکی بکف آری مگر زمستان را.
در سفر باغ و بوستان و بهار
منزل و جای و رهگذار تو باد.
هرگاه که آفتاب به اول حمل رسد بهار باشد، تا به اول سرطان . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). به فصل بهار به بادغیس بود... و لشکری از بهار و تابستان برخورداری تمام یافتند از عمر خویش . (چهارمقاله ٔ نظامی عروضی چ معین صص 49 - 50). چون بهار درآمد اسبان به بادغیس فرستادند. (چهارمقاله ایضاً ص 51).
عمر است بهار نخل بندان
کش هر نفسی خزان ببینم .
نیست شب کز رخ و سرشک بهم
صد بهار و خزان نمی یابم .
- بهار عمر ؛ کنایه از دوران جوانی :
ای خرم از فروغ رخت لاله زار عمر
باز آ که ریخت بی گل رویت بهار عمر.
- بهار حسن ؛ ابتدای جوانی و شادابی و زیبائی :
خوش چمنی است عارضت خاصه که در بهار حسن
حافظ خوش کلام شد مرغ سخن سرای تو.
- بهار دل ؛ کنایه از شادمانی و سرور است :
بهشتی گل و ارغوان و سمن
شکفته بهار دل و جان من .
- امثال :
با یک گل بهار نمیشود .
سالی که نکوست از بهارش پیداست .
مثل ابر بهار گریستن ؛ کنایه از اشک فراوان ریختن .
مثل بهار شوشتر .
رجوع به امثال و حکم دهخدا شود. || گل و شکوفه ٔ هر درخت ، عموماً و گل و شکوفه ٔ نارنج و سایر مرکبات ، خصوصاً. (از برهان ) (ناظم الاطباء) (آنندراج ). هر گل ، عموماً و گل نارنج ، خصوصاً. (غیاث )(رشیدی ) (آنندراج ) :
بدستی گلی داشتی آبدار
بدست دگر دسته ای از بهار.
بهار و گلت هر دو با بوی و رنگ
چنان هیچ کس را نیاید بچنگ .
برفتارو گفتار و بالا و تن
بهار و چمن بود و سرو و سمن .
یکی کوه پرپلنگ یکی بیشه پرهزبر
یکی چرخ پرنجوم یکی باغ پربهار.
جویش پر از صنوبر و کوهش پر از سمن
باغش پر از بنفشه وراغش پر از بهار.
چو هر سالی بهارآید بگلزار
بهار من نیارد جز یکی خار.
چنان کز بانگ رعد نوبهاران
برون آمد بهار از شاخساران .
کی غره شود دل حزینم
زین پس به بهار بوستانی .
درخت آنگه برون آرد بهاری
که بشکافد سر هرشاخساری .
رسم ترنج است که در روزگار
پیش دهد میوه پس آرد بهار.
گل بی آفت باد خزانی
بهاری تازه بر شاخ جوانی .
گلا وتازه بهارا تویی که عارض تو
طراوت گل و بوی بهار من دارد.
گر بهار و لاله و نسرین نروید گو مروی
پرده برداری بهار و لاله و نسرین من .
|| در شواهد ذیل به معنی گیاه ، سبزه و علوفه ٔ سبز ظهور دارد :
آمد آن بلبل چمیده بباغ
آمد آن آهوی چریده بهار.
چون ستوران بهار نیکو بخوردند و بتن و توش خویش بازرسیدند. (چهارمقاله ٔ نظامی چ معین ص 49). لشکر او از سفر مازندران کوفته بودند وسلاحها به نم تباه شده و چهارپای بهار ناخورده . (راحةالصدور راوندی ). || گیاهی است از تیره ٔ مرکبان که چهارگونه از آن شناخته شده . گلهایش زردرنگ و در کوهستانهای اروپای مرکزی و جنوبی و آسیای غربی و مرکزی میروید و بعنوان گل زینتی نیز در باغها کاشته میشود. گل گاوچشم . اقحوان اصفر. (فرهنگ فارسی معین ). نام گلی است زرد که آن را گل گاوچشم خوانند و بعضی گویند به این معنی ، عربی است . (برهان ) (از ناظم الاطباء) (از جهانگیری ). گل گاوچشم . (رشیدی ). اسم نوع اصفر اقحوان است . (تحفه ٔ حکیم مؤمن ) (فهرست مخزن الادویه ). گاوچشم است و از اسفرمها است . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). اقحوان اصفر. خبزالغراب . مقارجه . املال . گاوچشم و قسم کوچک آنرا عین الحجل گویند. احداق المرض . عین اغلی . (یادداشت بخط مؤلف ). || بت که بعربی صنم خوانند. (برهان ). بت و صنم . (ناظم الاطباء). بت که ترجمه ٔ صنم است . (آنندراج ) :
بهارش تویی غمگسارش تویی
بدین تنگ زندان زوارش تویی .
نیکوانی چو نگار اندر پیش
دلبرانی چو بهار اندر بر.
آنکه اندر زیر تاج گوهر و دیبای شعر
چون نگار آزر است و چون بهار برهمن .
|| زیبا. خوش اندام :
سخن با رخش رامین گفت یکسر
بدو گفت ای بهار کوه پیکر.
بهاری بدی چون نگار بهشت
نمانی کنون جز بپژمرده کشت .
|| بتخانه و آتشکده . (آنندراج ) (جهانگیری ) (رشیدی ). آتشخانه و نام بتخانه . (غیاث ) :
بسته حریر دارد و وشّی معمدا
از نقش واز نگار همه خوب چون بهار.
سرایهای چو آهنگ مانوی پرنقش
بهارهای چو دیبای خسروی بنگار.
آه و دردا که همه برهمنان همه هند
جای سازند بتان را دگر ازنو به بهار.
وثاق از او چو بهار است و او در او چو صنم
سرای از او چو بهشت است و او در او چو خرد.
زیب معنی بایدت اینک شنیدی زین پسر
نقش باقی بایدت رو معتکف شو در بهار.
بهاری دل افروز در بلخ بود
کزو تازه گل را دهن تلخ بود.
|| (اِخ )بتخانه ٔ هند. (مفاتیح ). || بتخانه ٔ چین . || آتشکده ٔ ترکستان . || خانه ٔ طلاکاری و منقش . (برهان ) (ناظم الاطباء). || حرم پادشاهان و سلاطین . (برهان ) (ناظم الاطباء) (آنندراج ). || درخت خرما، اسم فارسی آن طلع کور است . (تحفه ٔ حکیم مؤمن ) (فهرست مخزن الادویه ). || قسم نر خرما اسم قفور است و آنرا کفری نامند. (فهرست مخزن الادویه ). قسم نر خرما اسم قفور است و او را کهری نامند. (تحفه ٔ حکیم مؤمن ). || جامه ٔ نفیس . (غیاث ). || یکی از دستگاهها و ادوار ملایم در موسیقی . (فرهنگ فارسی معین ). || وزنه ای است هندی . (حاشیه ٔ برهان چ معین ).
درخش ار نخندد بگاه بهار
همانا نگرید چنین ابر زار.
ز شیراز آن نامه ٔ شهریار
چو رخشنده گل شد بوقت بهار.
فردوسی (شاهنامه چ دبیرسیاقی ج 5 ص 2459).
هوا خوش نگار و زمین پرنگار
تو گفتی به تیر اندر آمد بهار.
چنانکه این زمستان ، فصل بهار آنجا باشد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 367).
چو باغی از مه و پروین بهارش
بهاری از گل و سوسن نگارش .
شادی بدین بهار چو می بینی
چون بوستان خسرو و صحرا را.
ترا کنون که بهار است جهد آن نکنی
که نانکی بکف آری مگر زمستان را.
در سفر باغ و بوستان و بهار
منزل و جای و رهگذار تو باد.
هرگاه که آفتاب به اول حمل رسد بهار باشد، تا به اول سرطان . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). به فصل بهار به بادغیس بود... و لشکری از بهار و تابستان برخورداری تمام یافتند از عمر خویش . (چهارمقاله ٔ نظامی عروضی چ معین صص 49 - 50). چون بهار درآمد اسبان به بادغیس فرستادند. (چهارمقاله ایضاً ص 51).
عمر است بهار نخل بندان
کش هر نفسی خزان ببینم .
نیست شب کز رخ و سرشک بهم
صد بهار و خزان نمی یابم .
- بهار عمر ؛ کنایه از دوران جوانی :
ای خرم از فروغ رخت لاله زار عمر
باز آ که ریخت بی گل رویت بهار عمر.
- بهار حسن ؛ ابتدای جوانی و شادابی و زیبائی :
خوش چمنی است عارضت خاصه که در بهار حسن
حافظ خوش کلام شد مرغ سخن سرای تو.
- بهار دل ؛ کنایه از شادمانی و سرور است :
بهشتی گل و ارغوان و سمن
شکفته بهار دل و جان من .
- امثال :
با یک گل بهار نمیشود .
سالی که نکوست از بهارش پیداست .
مثل ابر بهار گریستن ؛ کنایه از اشک فراوان ریختن .
مثل بهار شوشتر .
رجوع به امثال و حکم دهخدا شود. || گل و شکوفه ٔ هر درخت ، عموماً و گل و شکوفه ٔ نارنج و سایر مرکبات ، خصوصاً. (از برهان ) (ناظم الاطباء) (آنندراج ). هر گل ، عموماً و گل نارنج ، خصوصاً. (غیاث )(رشیدی ) (آنندراج ) :
بدستی گلی داشتی آبدار
بدست دگر دسته ای از بهار.
بهار و گلت هر دو با بوی و رنگ
چنان هیچ کس را نیاید بچنگ .
برفتارو گفتار و بالا و تن
بهار و چمن بود و سرو و سمن .
یکی کوه پرپلنگ یکی بیشه پرهزبر
یکی چرخ پرنجوم یکی باغ پربهار.
جویش پر از صنوبر و کوهش پر از سمن
باغش پر از بنفشه وراغش پر از بهار.
چو هر سالی بهارآید بگلزار
بهار من نیارد جز یکی خار.
چنان کز بانگ رعد نوبهاران
برون آمد بهار از شاخساران .
کی غره شود دل حزینم
زین پس به بهار بوستانی .
درخت آنگه برون آرد بهاری
که بشکافد سر هرشاخساری .
رسم ترنج است که در روزگار
پیش دهد میوه پس آرد بهار.
گل بی آفت باد خزانی
بهاری تازه بر شاخ جوانی .
گلا وتازه بهارا تویی که عارض تو
طراوت گل و بوی بهار من دارد.
گر بهار و لاله و نسرین نروید گو مروی
پرده برداری بهار و لاله و نسرین من .
|| در شواهد ذیل به معنی گیاه ، سبزه و علوفه ٔ سبز ظهور دارد :
آمد آن بلبل چمیده بباغ
آمد آن آهوی چریده بهار.
چون ستوران بهار نیکو بخوردند و بتن و توش خویش بازرسیدند. (چهارمقاله ٔ نظامی چ معین ص 49). لشکر او از سفر مازندران کوفته بودند وسلاحها به نم تباه شده و چهارپای بهار ناخورده . (راحةالصدور راوندی ). || گیاهی است از تیره ٔ مرکبان که چهارگونه از آن شناخته شده . گلهایش زردرنگ و در کوهستانهای اروپای مرکزی و جنوبی و آسیای غربی و مرکزی میروید و بعنوان گل زینتی نیز در باغها کاشته میشود. گل گاوچشم . اقحوان اصفر. (فرهنگ فارسی معین ). نام گلی است زرد که آن را گل گاوچشم خوانند و بعضی گویند به این معنی ، عربی است . (برهان ) (از ناظم الاطباء) (از جهانگیری ). گل گاوچشم . (رشیدی ). اسم نوع اصفر اقحوان است . (تحفه ٔ حکیم مؤمن ) (فهرست مخزن الادویه ). گاوچشم است و از اسفرمها است . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). اقحوان اصفر. خبزالغراب . مقارجه . املال . گاوچشم و قسم کوچک آنرا عین الحجل گویند. احداق المرض . عین اغلی . (یادداشت بخط مؤلف ). || بت که بعربی صنم خوانند. (برهان ). بت و صنم . (ناظم الاطباء). بت که ترجمه ٔ صنم است . (آنندراج ) :
بهارش تویی غمگسارش تویی
بدین تنگ زندان زوارش تویی .
نیکوانی چو نگار اندر پیش
دلبرانی چو بهار اندر بر.
آنکه اندر زیر تاج گوهر و دیبای شعر
چون نگار آزر است و چون بهار برهمن .
|| زیبا. خوش اندام :
سخن با رخش رامین گفت یکسر
بدو گفت ای بهار کوه پیکر.
بهاری بدی چون نگار بهشت
نمانی کنون جز بپژمرده کشت .
|| بتخانه و آتشکده . (آنندراج ) (جهانگیری ) (رشیدی ). آتشخانه و نام بتخانه . (غیاث ) :
بسته حریر دارد و وشّی معمدا
از نقش واز نگار همه خوب چون بهار.
سرایهای چو آهنگ مانوی پرنقش
بهارهای چو دیبای خسروی بنگار.
آه و دردا که همه برهمنان همه هند
جای سازند بتان را دگر ازنو به بهار.
وثاق از او چو بهار است و او در او چو صنم
سرای از او چو بهشت است و او در او چو خرد.
زیب معنی بایدت اینک شنیدی زین پسر
نقش باقی بایدت رو معتکف شو در بهار.
بهاری دل افروز در بلخ بود
کزو تازه گل را دهن تلخ بود.
|| (اِخ )بتخانه ٔ هند. (مفاتیح ). || بتخانه ٔ چین . || آتشکده ٔ ترکستان . || خانه ٔ طلاکاری و منقش . (برهان ) (ناظم الاطباء). || حرم پادشاهان و سلاطین . (برهان ) (ناظم الاطباء) (آنندراج ). || درخت خرما، اسم فارسی آن طلع کور است . (تحفه ٔ حکیم مؤمن ) (فهرست مخزن الادویه ). || قسم نر خرما اسم قفور است و آنرا کفری نامند. (فهرست مخزن الادویه ). قسم نر خرما اسم قفور است و او را کهری نامند. (تحفه ٔ حکیم مؤمن ). || جامه ٔ نفیس . (غیاث ). || یکی از دستگاهها و ادوار ملایم در موسیقی . (فرهنگ فارسی معین ). || وزنه ای است هندی . (حاشیه ٔ برهان چ معین ).