بالا
لغت‌نامه دهخدا
بالا. (ق ،اِ) فراز. (فرهنگ اسدی ). مقابل نشیب . بر. (هفت قلزم ) (آنندراج ). معال . (منتهی الارب ). زبر. (برهان قاطع)(انجمن آرای ناصری ). فوق . روی . (غیاث اللغات ) (برهان ) (هفت قلزم ). مقابل زیر. مقابل پائین :
تو بر مایه ٔ دانش خود مایست
که بالای هر دانشی دانشی است .
چون آب ز بالا بگراید سوی پستی
وزپست چو آتش بگراید سوی بالا.
بیابان از آن آب دریا شود
که ابر از بخارش به بالا شود.
سرو رویم چون نیل زبان گشته تمنده
ز بالا در باران ز پس و پیش بیابان .
نفس مردم آب پاک و عقل چون گوهر بلند
آب چون آتش بر او بندی سوی بالا شود.
فرمان آمد ای موسی مترس که دست تو بالای دستهاست . (قصص الانبیاء ص 103).
چون کبوتر رفته بالا و آمده برپای خویش
بسته زر تحفه و خط امان آورده ام .
مرا گویی چرا بالا نیایی
که از بالا رسد مردم به بالا.
سیه را سرخ چون کرد از سیاهی
که رنگی نیست بالای سیاهی .
مرد سفلی دشمن بالا بود
مشتری هر دکان پیدا بود.
چندانکه مقود کشتی بساعد برپیچید و بالای ستون رفت ، ملاح زمام از کفش درگسلانید. (گلستان ).
بالای خاک هیچ عمارت نکرده اند
کز وی به دیر و زود نباشد تحولی .
هر نقش عجب که زیر و بالاست
برهان وجود حق تعالی است .
صهوة؛ بالای هر چیز. (منتهی الارب ). صوب ؛ آمدن از بالا به شیب . (منتهی الارب ).حط؛ از بالابه زیر آوردن . (دهار) (تاج المصادر بیهقی ). علو؛ بالای خانه . (منتهی الارب ).
- امثال :
بالا بالاها جا نیست ، پائین پایین ها هم نمی نشیند . (جامع التمثیل ).
بالا بالاها می نشیند بزرگ بزرگ حرف میزند . (جامع التمثیل ).
بالایت را دیدیم زیرت را هم دیدیم . (جامع التمثیل ).
بالایت را دیدم پایینت را هم خواهم دید . (فرهنگ نظام ).
بالای سیاهی رنگ دیگری نیست . (فرهنگ نظام ).
در جهان فیل مست بسیار است
دست بالای دست بسیار است .
کسی نمیتواند بمن بگوید بالای چشمت ابروست . (فرهنگ نظام ).
- بالاء (بالای ) بالا ؛ فوق الفوق . (حکمت اشراق ص 296).
- بالاتر ؛ بمجاز، برتر. بلندپایه تر. (یادداشت مؤلف ) :
که داناتر آنکس که والاتر است
که بالاترست آنکه داناتر است .
تا رستخیز این شریعت [ اسلام ] خواهد بود هر روز قوی تر وپیداتر و بالاتر. (تاریخ بیهقی ).
هرکه بالاتر رود ابله تر است
کاستخوان او بتر خواهد شکست .
برتر از همه نشیند و خود را بالاتر از همه بیند. (گلستان سعدی ).
- بالا وپست ؛ فراز و نشیب . بلند و پست . بالا و پائین :
بحمد اﷲ از هیچ بالا و پست
نیامد در این ملک موئی شکست .
آب کم جو تشنگی آور به دست
تا بجوشد آبت از بالا و پست .
ولیکن خداوند بالا و پست .
و نیز رجوع به همین ترکیب ذیل بالا بمعنی کوه و تپه شود.
- بالای سر ؛ فراز سر :
بالای سرش ز هوشمندی
میتافت ستاره ٔ بلندی .
- || بمجاز، بر بالین :
بالای سر ایستاد روزم
در پستی غم فتاد جانم .
- امثال :
بالای سرش نشسته عدیله میخواند .
- بالای سر جای دادن ؛ گرامی داشتن . بزرگ قدر شمردن :
اهل عالم میدهندش جای بر بالای سر
هرکه همچون چشم دارد مردمان را در نظر.
- امثال :
بالای سر ما جا دارد ؛ نزد ما گرامی است . معزز و محترم است .
- به بالا برشدن ؛ ترقی کردن . (زوزنی ).
- به بالا برکشیدن ؛ مقام بلند دادن . به پایگاه عالی رسانیدن . به مرتبه ٔ بلند برکشیدن : مرد گفت اینت بلندهمتی پیرزنی بنگر که او را چگونه بدین بالا برکشیده اند که دریغ می آیدش که وقت خویش مشغول کند به سوءالی ازو. (تذکرة الاولیاء عطار).
- دم از بالا بالاها زدن ؛ گزاف گفتن . گزاف خواستن .
- روی به بالا نهادن ؛ بسوی بلندی برشدن .
- || مجازاً ترقی کردن :
روی نهاده ست کار شاه به بالا
دیده ٔما روشن است و کار هویدا.
- زیر بالا ؛ بمجاز، معکوس . واژگون . برعکس :
بالای چنین اگر در اسلام
گویند که هست ، زیر بالاست .
- زیر بالا زدن ؛ وررفتن و درآویختن معشوق با عاشق یا زنی با مردی .
|| آن حصه ٔ هرچیز که طرف اعلی و فوق است . (فرهنگ نظام ): بالای اسب ؛ پشت اسب . گرده ٔ اسب . بر زبر او :
دل مرد جنگی برآمد ز جای
به بالای بور اندر آورد پای .
|| زبر. روی . در ترتیب برتر از دیگری چون قبایی که بروی پیراهنی پوشند. مقابل زیر :
هزار و چهل مرد شمشیر داشت
که دیبا ز بالا زره زیر داشت .
|| بمجاز آسمان . (یادداشت مؤلف ) :
کس نمیداند کزین گنبد برون احوال چیست
سر فروکردی اگر شخصی درین بالاستی .
چو در سبزپوشان بالا رسیدم
دگر جامه ٔ حرص معلم ندارم .
چه معنی گفت عیسی بر سر دار
که آهنگ پدر دارم به بالا.
نسبت سرو بدان قامت رعنا مکنید
از خدا شرم بدارید و ببالا نگرید.
- امثال :
سر بالا کن خدا را ببین ؛سر بسوی آسمان کن .
- عالم بالا ؛ ملأ اعلی . (آنندراج ). عالم علوی :
ما نتوانیم حق حمد تو گفتن
با همه کروبیان عالم بالا.
سرو ارچه به رعنایی قامت چمن آراست
رعنائی بالای تو از عالم بالاست .
|| بمجاز، بیش . بر. فوق .
- بالای چیزی ؛ فزون از آن . بر از آن . برتر از آن . بالای ِ آن . متجاوز از آن . بیشتر از آن . بیش از آن .فوق ِ آن : هریک از اصحاب دیوان او صدری بود با اصل و حسب و علم چنانک بالای آن کس نبود. (فارسنامه ٔ ابن بلخی ). عبداﷲ عباس گفت او را [ یونس را ] پس از حبس به رسالت فرستاد با اهل نینوا و ایشان بالای صد هزار مرد بودند. (تفسیر ابوالفتوح رازی ). رسول علیه السلام بالای ده سال بمکه مقام کرد. (تفسیر ابوالفتوح رازی ).
بالای مدیح تو سخن نیست
کس زخمه نساخت برتر از بیم .
جزای نکویی است نام نکویی
که بالای آن ار فزایی نیابی .
چون نگه کردم خود را دیدم در بدایت درجه ٔ انبیاء، پس چندانی در آن بی نهایتی برفتم که گفتم بالای این هرگز کسی نرسیده است و برتر از این مقام ممکن نیست . (تذکرة الاولیاء عطار).
|| ابتداء. اول . صدر. آغاز. سر : اگرچه از بالای این کتاب ذکر اسامی و القاب این جماعت در پادشاهان گفته شد اما اینجا از بهر تخفیف طلب طالبان بر جدول پیشگاه نهاده ام . (مجمل التواریخ والقصص ).
|| پیشگاه . صدر. مقابل پایگاه . مقابل درگاه و آستانه .
- بالای مجلس ؛ صدر مجلس . مقابل آستانه و درگاه .
|| نصب . زبر.
- بر بالا کردن حرفی ؛ نصب دادن آن . منصوب کردن آن .
|| جانب .سمت . طرف . (یادداشت مؤلف ).
- از بالای ِ ؛ از طرف .از جانب . از ناحیه ٔ :
می و یوزو خلعت ز بالای خویش
فرستادمت هم بر آیین پیش .
- || بخاطرِ :
حسن خون عالمی میریزد از بالای عشق
ذوالفقار شمع از بال و پر پروانه است .
|| کنایه از ملک خراسان . (غیاث اللغات ). اهل هند سمت ایران و خراسان را گویند. (ظاهراً بسبب وضع جغرافیایی ایران نسبت به هند). || بمجاز، حد. اندازه . (یادداشت مؤلف ) : و اگر بنده ٔکسی دیگر را کشد لازم بود بر او بها، تا بهایش به بالای مرد مسلمان آزاد رسد از هزار دینار یا ده هزار درهم (تفسیر ابوالفتوح رازی ).
گفت دارم من کرم بر جای او
جامه ٔ هرکس بُرم بالای او.
- ببالای ؛ باندازه ٔ ... درخوردِ. در حدِ. سزاوارِ :
سرانجام هم جز ببالای خویش
نیابد کسی بهره از جای خویش .
ببالای اسفندیار است و بس
بدین دژ نیاید جز اوهیچ کس .
- بر بالای کسی بودن ؛ درخور او بودن :
این جوابی بود بر بالای او
قایم افتاد آن زمان بر پای او.
- || قرین او بودن . همتای ِ او بودن :
به بالای من پور سام است زال
ابا بازوی شیر و با کتف و یال .
- بر بالای کسی کاری افتادن ؛ درخور او... خورند او ... بقدر طاقت او... :
مرا کافتاد بر بالای او کار
نه بر بالای من کاری بیفتاد.
|| قد و قامت . (فرهنگ رشیدی ) (فرهنگ شعوری ) (انجمن آرای ناصری ) (فرهنگ نظام ) (غیاث اللغات ). اندام . بشن .برز : به بالا سخت حقیر و کوتاه اند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). هادی مردی بود به بالا دراز و بروی نیکو و سرخ و سفید و لب زیرش کوتاه بود. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
کرا بخت و شمشیر و دینار باشد
و بالا و تن تهم و پشت کیانی .
ای جوجگک بسال و ببالا بلند زه
ای با دو زلف تافته ٔ چون کمند زه .
به بالا چو سرو و بدیدار ماه
نشایست کردن بدو در نگاه .
بر آن برز و بالا و آن فر اوی
بسی بودنی دید و بس گفتگوی .
ز فرهنگ و رای سیاوش بگوی
ز بالا و دیدار و گفتاراوی .
به بالا شود چون یکی سرو برز
به گردن برآرد ز پولاد گرز.
چرات ریش دراز آمده ست و بالا پست
محال باشد بالا چنان و ریش چنین .
بالا چون سرو نورسیده بهاری
کوهی لرزان میان ساق و میان بر.
به روی و بالا ماهی و سروی و نبود
بدان بلندی سرو و بدین تمامی ماه .
ز تیری فزونتر به بالا نبودی
که تیرت همی خورد خون غضنفر.
به بالا و پهنا چو پیلی [ شیر ] بلند
که از بیم او پیل کردی فرار.
سلطان محمود گفت مردی کافی است ، اما بالا و عمامه ٔ او را دوست ندارم . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 372).
به رخ همچو پرو و ببالا چو سرو
میان همچو غرو و برفتن تذرو.
همی ریخت برخاک بالای مرد
همی بیخت بر تارک و ترگ گرد.
بر آیین الف وار بالای راست
بهر جانور بربر او پادشاست .
به روی خوب و به جسم قوی چه فخر کنی
که نه تو کردی بالای خود چو سرو سهی .
چون پست بودت قامت دانش
چون سرو چه سود مر ترا بالا.
دانا ز تو چون چرا و چون پرسد
بالات سخن نگوید ای برنا.
نیکو به سخن شو نه بصورت ازیراک
والا بسخن گردد مردم نه ببالا.
روایت است که آدم به بالا سخت بلند بود، چون برفتی سرش به آسمان رسیدی . (قصص الانبیاء ص 23). و این طالوت مردی بود از اولاد هود به تن قوی بود و ببالا دراز. (قصص الانبیاء ص 146).
و قائم به بالا مردی میانه بود. (مجمل التواریخ والقصص ).
مرا کافتاد بر بالای او کار
نه بر بالای من کاری بیفتاد.
اگر صدجان خاقانی ببالایش برافشانم
خجل باشم که این خلعت نه بر بالای او دارم .
پیش بالای تو هم بالای تو
گوهر از چشم جهان بین آورم .
برقد همت قبای عزله بریدم
گرچه به بالای روزگار دراز است .
بکر معانیم که همتاش نیست
جام به اندازه ٔ بالاش نیست .
سهی سرو ترا بالا بلند است
به بالاتر شدن نادلپسند است .
درخت است بالای جان پرورش
ولد میوه ٔ نازنین بر سرش .
از سروبلند هرگز این چشم مدار
بالای دراز را خرد کم باشد.
که عشق من ای خواجه برخوی اوست
نه برقد و بالای دلجوی اوست .
هرچه هست از قامت ناساز بی اندام ماست
ورنه تشریف تو بر بالای کس کوتاه نیست .
شدم عاشق به بالای بلندش
که کار عاشقان بالا گرفتست .
در چمن برخاستست از سرو فریادو فغان
تا از آن بالا حدیثی عندلیبان گفته اند.
به بالا کش به سیما خوش به مو دلکش به خو آتش .
در چمن با چشم گریان وصف بالای ترا
آنقدر کردم که قمری تر شد از بالای سرو.
- بلندبالا ؛ بلندقد. بلندقامت . کشیده قامت . عبعب . آخته قامت . درازقامت . عندل . عُمَّدان . (منتهی الارب ) : زن کنیزکان داشت یکی بلندبالا. (کلیله و دمنه ).
تو آن درخت گلی کاعتدال قامت تو
ببرد قیمت سرو بلندبالارا.
هزار سرو به معنی به قامتت نرسد
وگر چه سرو به صورت بلندبالائیست .
ما تماشاکنان کوته دست
تو درخت بلندبالایی .
- پیل بالا ؛ پیل قامت . دارای قامتی همچون قامت پیل . دارای قدی چون پیل . بلند و عظیم جثه . (برهان ) :
فرس پیل بالا و شه پیلتن .
- || باندازه ٔ قامت پیل :
ز پای آن پیل بالا را نشاندند
بپایش پیل بالا زر فشاندند.
- درازبالا ؛ بلندقد. بلندقامت . عبعاب . مشنوق . مشمعل . (منتهی الارب ) : من که بوالفضلم این بوالمظفر را به نیشابور دیدم سخت بشکوه ، درازبالا و روی سرخ . (تاریخ بیهقی ). جوانی ترک را دیدم درازبالا. (انیس الطالبین نسخه ٔ خطی ).
- راست بالا ؛ راست قد. راست قامت . بااستقامت . که راست رسته بود :
درختی کو نباشد راست بالا
چو برروید بود زآغاز پیدا.
- سروبالا ؛ سروقد. دارای قدی چون سرو ببلندی :
بپرسید از بتان سروبالا
که ای ماه بتان خورشید والا.
از آن قطره لؤلؤی لالا کند
وزین صورتی سروبالا کند.
وقت آن آمد که خوش باشد کنار سرو و جوی
گر سر صحرات باشد سروبالایی بجوی .
سروبالای منی گربچمن برگذری
سرو بالای ترا سرو به بالا نرسد.
- سهی بالا ؛ آخته قامت . کشیده قامت :
شاخکی تازه برآورد صبا بر لب جوی
چشم برهم بزدی سرو سهی بالا شد.
- || مجازاً معشوق موزون کشیده قامت .
- کوتاه بالا ؛ قصیرالقامة. کوتاه قد. پست قد. قدکوتاه : نتل . رتبل . زوبع. (منتهی الارب ). زوبعة. (صحاح اللغة).
- مردبالا ؛ باندازه ٔ قد یک مرد. ببالای مردی : و قصبه باره ای داشته است اندک ، دو مردبالا چنانکه نیزه بر وی رسد و تیغ سوار هم بر وی رسیدی . (تاریخ بیهقی ). و ارتفاع آتش در تابستان مردبالایی باشد و در زمستان نیزه بالایی . (جهان نامه چ ریاحی ص 85).
- نیزه بالا ؛ به قد یک نیزه . به اندازه ٔ یک نیزه . به بلندی یک نیزه :
جایی که گذرگاه دل محزون است
آنجا دو هزارنیزه بالاخون است .
پس بفرمود تا چاهی فراخ بکندند یک نیزه بالا و ایشان را بدان چاه اندر افکندند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
ببالای یک نیزه برف آیدت
به رخ روزگار شگرف آیدت .
دو نیزه به بالا یکی کنده کرد
سپه را بگردش پراکنده کرد.
آمدن سیلاب در ولایت سیستان چنانکه در کناره ٔ خندق و حوالی شهر یک نیزه بالا آب میرفت . (تاریخ سیستان ).
|| در انجمن آرای ناصری و بتبع او در آنندراج بالا بمعنی سال آمده و به شعر ذیل از فردوسی استشهاد شده است . اما در این شعر معدود عدد هشت یعنی کلمه ٔ «سال » محذوف است و بالا معنی بر و بیش و فوق دارد نه سال :
چو رستم بپیمود بالای هشت
بسان یکی سرو آزاد گشت .
- هم بالا ؛ برابر.
- هم بالایی ؛ یکسانی . برابری :
سرو با قامت زیبای تودر مجلس باغ
نتواند که کند دعوی همبالایی .
|| ارتفاع . (هفت قلزم ). مقابل پستی . مقابل عمق . روه . (منتهی الارب ) (انجمن آرای ناصری )(آنندراج ). برز. عِلو. (دهار). یکی از ابعاد ثلاثه که اوج گویند. (فرهنگ شعوری ). رفعت . بلندی . سمک . (التفهیم ). و نیز بیرونی در التفهیم آرد: چنان رفته است که درازترین بعدی را طول نام کنند ای درازا و آنکه ازو کمتر است او را عرض نام کنند ای پهنا و سه دیگر عمق نام کنند ای ژرفا و اگر بلندی بود سمک گویند ای بالا. (التفهیم بیرونی ) : خواهم که خورنقی بنا کنی بالای وی دویست ارش و بر سر وی بنائی کنی که مردم آنجا بباشند بتابستان و زمستان . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). و بحد مشرق دو کوه بود بلند و در میان آن کوه وادئی بود بزرگ و راه گذر از این کوه تا بدان کوه ... و اندر میان آن دو کوه فروآمد (اسکندر) و بالای آن کوه خدای داند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). پس از پشت لشکرگاه کنده ای کرد بزرگ به بالا ده ارش و به پهنا بیست ارش و پرآب کرد. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
دگر گنج کز در خوشاب بود
که بالاش یک تیر پرتاب بود .
ز بهر ستودانش کاخ بلند
بکردند بالای او ده کمند.
نه آتش را بود گرمی نه آهن را بود قوت
نه دریا را بود رادی نه گردون را بودبالا.
اثر نعمت اجدادش پیداست هنوز
بر بناهایی باکوه ببالا هم بر.
ز بس پهنا چو یک نیمه جهان بود
ز بس بالا ستون آسمان بود.
گفتم بالای کوه قاف چنداست ، گفت پانصد سال . (قصص الانبیاء ص 5) . صد گز بالای آن دیواری برآورده بودند.(قصص الانبیاء ص 167). و کوشک او را چهارصد گز بالا بود. (قصص الانبیاء ص 103). و میگویند بالای آن صورتها چند بالاء مناره است . (جهان نامه چ ریاحی ص 81).
مسعود بلندهمت آن شاهی
کز همت او فلک ستد بالا.
عمید مطلق منصور بن سعید که چرخ
ز آستانه ٔ درگاه او ستد بالا.
اگر تو عفو کنی بر دلم ببخشایی
کنم ز تنگه به بالای این حصار انبار.
ای شاه بپیمود زمین را و فلک را
جاه تو و قدر تو ببالا و به پهنا.
زهی صدری که از روی بزرگی
فلک را نیست با قدر تو بالا.
و از قنقلیان از مردینه ببالای تازیانه ای زنده نگذاشتند. (تاریخ جهانگشای ). || رفعت . بلندی . بلندمقامی . || درازی . (هفت قلزم ) (فرهنگ شعوری ) (انجمن آرای ناصری ) (آنندراج ) (برهان قاطع). ضد پهنا. (فرهنگ رشیدی ). مقابل پهنا. درازا. طول . (یادداشت مؤلف ) :
ز بالا فزون است ریشش رشی
تنیده در او خانه صد دیوپای .
یکی دیریاز [ راه ] آنکه کاووس رفت
و دیگر که بالاش باشد دو هفت .
کنیزان برفتند و برگشت زال
شبی دیریازان به بالای سال .
سه فرسنگ بالا و پهنا چهل
بجایی ندید اندرو آب و گل .
یکی شارسان بد به روم اندرون
سه فرسنگ بالای شهرش فزون .
چهار است فرسنگ بالای او
همیدون چهار است پهنای او.
یکی جامه افکنده بد زربفت
به رش بود بالاش هفتاد و هفت .
از تیغ ز بالا بکند موی به دونیم
وز چرخ به نیزه بکند کوکب سیار.
هیچ موی شکفته از بالا
زارتر زآن میان لاغر نیست .
ماهو دانه نباتی است ، وی را برگی است درازا به بالای انگشت . (الابنیة عن حقایق الادویة). و بر عقب جوزا دو ستاره ٔ روشن بزرگ برمی آیند بر دو سوی مجره که میان ایشان دو نیزه بالا باشد. (اسطرلاب نامه ). متأخران اصطلاح برآن کرده اند که تشنج آنرا گویند که ماده اندر عضله ٔ عضوی افتد و پهنای عضله زیادت گردد و بالا کم . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
گرچه فرسنگی بود بالای میدان ملوک
از حلب تا کاشغر میدان سلطان سنجر است .
دریاست یکی روزگار کان را
بالا نشناسد کسی ز پهنا.
چه گویی از چه عالم را پدید آورد از اول
نه ماده بود و نه صورت ، نه بالا بود و نه پهنا.
چه بالا و چه پهنا زآن سمن بر
ببودند آن چو دویاران درخور.
جزیری پر از بیشه هابد وغیش
ببالا و پهنا دو صد میل بیش .
دژی چرخ بالا به بالا و پهنا
درو هر سرایی به از قندهاری .
و آن تخت را چهل ذراع بود بالا وچهل ذراع بود پهنا. (قصص الانبیاء ص 165). و دیگر بعضی از این مسافتها بالا و پهنای ولایتی است و بعضی مسافت میان دو شهر. (جهان نامه چ ریاحی ص 13). چین را بالای چهارماهه راه است و پهنا سه ماهه . (همان کتاب ص 13).در خواب شدم چنان دیدم که مرا بر آسمان بردند و تا زیر آن عرش بدیدم و آنجا که زیر عرش بود بیابانی دیدم که پهنا و بالای پدید نبود و همه بیابان گل و ریاحین بود. (تذکرة الاولیاء عطار). || فاصله . میان . میانه . شکاف : الفتر؛ بالای میانه ٔ سبابه و ابهام . الرتب ؛ بالای میان و میانگین . العتب ؛ بالای میانگین و چهارم . (السامی فی الاسامی ) (مهذب الاسماء). الفوت ؛ بالای میان هردو انگشت بدرازنا. (السامی فی الاسامی ). || ارتفاع . مقابل انخفاض در اصطلاح هیئت و نجوم . (التفهیم ص 165) (یادداشت مؤلف ). نقطه ٔ ارتفاع . سمت الرأس . (یادداشت مؤلف ). || رفیع، وبدین معنی مغیر والاست و لغت دیگر نیست . (فرهنگ رشیدی از سامانی ). || بمجاز تپه . تل . بلندی . ذروه . کوه بسیار کم ارتفاع . ربوة. مقابل شیب :
بر که و بالا چو چه ؟ همچون عقاب اندر هوا
بر تریوه راه چون چه ؟ همچو بر صحرا شمال .
دو بالا بد اندر میان سپاه
که شایست کردن به هرسو نگاه
یکی سوی ایران یکی سوی تور
که دیدار بودی دو لشکر ز دور.
زمین آنکه بالاست پهنا کنم
بدان دشت بی آب دریا کنم .
عنان هیون تکاور بتافت
وز آن جایگه سوی بالا شتافت .
امیرک را با خود دربالایی بایستادانید. (تاریخ بیهقی ). خوارزمشاه بر بالایی ایستاد و جمله سالاران و اعیان را بخواند. (تاریخ بیهقی ). علی تکین هم بر بالایی ایستاد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 352).
یک است ابلهان را شتاب و شکیب
سواران بد را چه بالا چه شیب .
و خود با یک فرسنگ استقبال او باز شد و بر یکی بالا بایستاد تا بزرگان و سرهنگان پذیره همی شدند. (تاریخ سیستان ).
- بالا و پست ؛ فراز و نشیب . بلندی و پستی . بالا و پستی . بالا و نشیب :
ز کشته چنان گشت بالا و پست
که هامون ز مرکز فروتر نشست .
نگه دارنده ٔ بالا و پستی
گوا بر هستی او جمله هستی .
آب کم جو تشنگی آور به دست
تا بجوشدآبت از بالا و پست .
ولیکن خداوند بالا و پست .
- بالا و شیب ؛ بلندی و پستی . فراز و نشیب . سربالایی و سرازیری . تپه و دشت :
به قدرت نگهدار بالا و شیب .
- تندبالا ؛ بلندی با شیب تند. کوه و یا تپه ٔ پرشیب . تپه یا کوهچه ای که شیب دامنه اش تند باشد :
یکی تندبالا بد از رزم دور
به یک سو ز راه سواران تور.
بر آن تندبالا برآمد دمان
همیدون بزه بر به بازو کمان .
نگه کرد پرموده او را بدید
ز هامون یکی تندبالا گزید.
- سربالا ؛ مقابل سرپائین و شیب . مقابل سرازیری :
ندیده کس که سربالا رود سیل .
- شیب و بالا ؛ بالا و شیب :
همه شیب و بالا تن و سر فکند.
تو بر مایه ٔ دانش خود مایست
که بالای هر دانشی دانشی است .
چون آب ز بالا بگراید سوی پستی
وزپست چو آتش بگراید سوی بالا.
بیابان از آن آب دریا شود
که ابر از بخارش به بالا شود.
سرو رویم چون نیل زبان گشته تمنده
ز بالا در باران ز پس و پیش بیابان .
نفس مردم آب پاک و عقل چون گوهر بلند
آب چون آتش بر او بندی سوی بالا شود.
فرمان آمد ای موسی مترس که دست تو بالای دستهاست . (قصص الانبیاء ص 103).
چون کبوتر رفته بالا و آمده برپای خویش
بسته زر تحفه و خط امان آورده ام .
مرا گویی چرا بالا نیایی
که از بالا رسد مردم به بالا.
سیه را سرخ چون کرد از سیاهی
که رنگی نیست بالای سیاهی .
مرد سفلی دشمن بالا بود
مشتری هر دکان پیدا بود.
چندانکه مقود کشتی بساعد برپیچید و بالای ستون رفت ، ملاح زمام از کفش درگسلانید. (گلستان ).
بالای خاک هیچ عمارت نکرده اند
کز وی به دیر و زود نباشد تحولی .
هر نقش عجب که زیر و بالاست
برهان وجود حق تعالی است .
صهوة؛ بالای هر چیز. (منتهی الارب ). صوب ؛ آمدن از بالا به شیب . (منتهی الارب ).حط؛ از بالابه زیر آوردن . (دهار) (تاج المصادر بیهقی ). علو؛ بالای خانه . (منتهی الارب ).
- امثال :
بالا بالاها جا نیست ، پائین پایین ها هم نمی نشیند . (جامع التمثیل ).
بالا بالاها می نشیند بزرگ بزرگ حرف میزند . (جامع التمثیل ).
بالایت را دیدیم زیرت را هم دیدیم . (جامع التمثیل ).
بالایت را دیدم پایینت را هم خواهم دید . (فرهنگ نظام ).
بالای سیاهی رنگ دیگری نیست . (فرهنگ نظام ).
در جهان فیل مست بسیار است
دست بالای دست بسیار است .
کسی نمیتواند بمن بگوید بالای چشمت ابروست . (فرهنگ نظام ).
- بالاء (بالای ) بالا ؛ فوق الفوق . (حکمت اشراق ص 296).
- بالاتر ؛ بمجاز، برتر. بلندپایه تر. (یادداشت مؤلف ) :
که داناتر آنکس که والاتر است
که بالاترست آنکه داناتر است .
تا رستخیز این شریعت [ اسلام ] خواهد بود هر روز قوی تر وپیداتر و بالاتر. (تاریخ بیهقی ).
هرکه بالاتر رود ابله تر است
کاستخوان او بتر خواهد شکست .
برتر از همه نشیند و خود را بالاتر از همه بیند. (گلستان سعدی ).
- بالا وپست ؛ فراز و نشیب . بلند و پست . بالا و پائین :
بحمد اﷲ از هیچ بالا و پست
نیامد در این ملک موئی شکست .
آب کم جو تشنگی آور به دست
تا بجوشد آبت از بالا و پست .
ولیکن خداوند بالا و پست .
و نیز رجوع به همین ترکیب ذیل بالا بمعنی کوه و تپه شود.
- بالای سر ؛ فراز سر :
بالای سرش ز هوشمندی
میتافت ستاره ٔ بلندی .
- || بمجاز، بر بالین :
بالای سر ایستاد روزم
در پستی غم فتاد جانم .
- امثال :
بالای سرش نشسته عدیله میخواند .
- بالای سر جای دادن ؛ گرامی داشتن . بزرگ قدر شمردن :
اهل عالم میدهندش جای بر بالای سر
هرکه همچون چشم دارد مردمان را در نظر.
- امثال :
بالای سر ما جا دارد ؛ نزد ما گرامی است . معزز و محترم است .
- به بالا برشدن ؛ ترقی کردن . (زوزنی ).
- به بالا برکشیدن ؛ مقام بلند دادن . به پایگاه عالی رسانیدن . به مرتبه ٔ بلند برکشیدن : مرد گفت اینت بلندهمتی پیرزنی بنگر که او را چگونه بدین بالا برکشیده اند که دریغ می آیدش که وقت خویش مشغول کند به سوءالی ازو. (تذکرة الاولیاء عطار).
- دم از بالا بالاها زدن ؛ گزاف گفتن . گزاف خواستن .
- روی به بالا نهادن ؛ بسوی بلندی برشدن .
- || مجازاً ترقی کردن :
روی نهاده ست کار شاه به بالا
دیده ٔما روشن است و کار هویدا.
- زیر بالا ؛ بمجاز، معکوس . واژگون . برعکس :
بالای چنین اگر در اسلام
گویند که هست ، زیر بالاست .
- زیر بالا زدن ؛ وررفتن و درآویختن معشوق با عاشق یا زنی با مردی .
|| آن حصه ٔ هرچیز که طرف اعلی و فوق است . (فرهنگ نظام ): بالای اسب ؛ پشت اسب . گرده ٔ اسب . بر زبر او :
دل مرد جنگی برآمد ز جای
به بالای بور اندر آورد پای .
|| زبر. روی . در ترتیب برتر از دیگری چون قبایی که بروی پیراهنی پوشند. مقابل زیر :
هزار و چهل مرد شمشیر داشت
که دیبا ز بالا زره زیر داشت .
|| بمجاز آسمان . (یادداشت مؤلف ) :
کس نمیداند کزین گنبد برون احوال چیست
سر فروکردی اگر شخصی درین بالاستی .
چو در سبزپوشان بالا رسیدم
دگر جامه ٔ حرص معلم ندارم .
چه معنی گفت عیسی بر سر دار
که آهنگ پدر دارم به بالا.
نسبت سرو بدان قامت رعنا مکنید
از خدا شرم بدارید و ببالا نگرید.
- امثال :
سر بالا کن خدا را ببین ؛سر بسوی آسمان کن .
- عالم بالا ؛ ملأ اعلی . (آنندراج ). عالم علوی :
ما نتوانیم حق حمد تو گفتن
با همه کروبیان عالم بالا.
سرو ارچه به رعنایی قامت چمن آراست
رعنائی بالای تو از عالم بالاست .
|| بمجاز، بیش . بر. فوق .
- بالای چیزی ؛ فزون از آن . بر از آن . برتر از آن . بالای ِ آن . متجاوز از آن . بیشتر از آن . بیش از آن .فوق ِ آن : هریک از اصحاب دیوان او صدری بود با اصل و حسب و علم چنانک بالای آن کس نبود. (فارسنامه ٔ ابن بلخی ). عبداﷲ عباس گفت او را [ یونس را ] پس از حبس به رسالت فرستاد با اهل نینوا و ایشان بالای صد هزار مرد بودند. (تفسیر ابوالفتوح رازی ). رسول علیه السلام بالای ده سال بمکه مقام کرد. (تفسیر ابوالفتوح رازی ).
بالای مدیح تو سخن نیست
کس زخمه نساخت برتر از بیم .
جزای نکویی است نام نکویی
که بالای آن ار فزایی نیابی .
چون نگه کردم خود را دیدم در بدایت درجه ٔ انبیاء، پس چندانی در آن بی نهایتی برفتم که گفتم بالای این هرگز کسی نرسیده است و برتر از این مقام ممکن نیست . (تذکرة الاولیاء عطار).
|| ابتداء. اول . صدر. آغاز. سر : اگرچه از بالای این کتاب ذکر اسامی و القاب این جماعت در پادشاهان گفته شد اما اینجا از بهر تخفیف طلب طالبان بر جدول پیشگاه نهاده ام . (مجمل التواریخ والقصص ).
|| پیشگاه . صدر. مقابل پایگاه . مقابل درگاه و آستانه .
- بالای مجلس ؛ صدر مجلس . مقابل آستانه و درگاه .
|| نصب . زبر.
- بر بالا کردن حرفی ؛ نصب دادن آن . منصوب کردن آن .
|| جانب .سمت . طرف . (یادداشت مؤلف ).
- از بالای ِ ؛ از طرف .از جانب . از ناحیه ٔ :
می و یوزو خلعت ز بالای خویش
فرستادمت هم بر آیین پیش .
- || بخاطرِ :
حسن خون عالمی میریزد از بالای عشق
ذوالفقار شمع از بال و پر پروانه است .
|| کنایه از ملک خراسان . (غیاث اللغات ). اهل هند سمت ایران و خراسان را گویند. (ظاهراً بسبب وضع جغرافیایی ایران نسبت به هند). || بمجاز، حد. اندازه . (یادداشت مؤلف ) : و اگر بنده ٔکسی دیگر را کشد لازم بود بر او بها، تا بهایش به بالای مرد مسلمان آزاد رسد از هزار دینار یا ده هزار درهم (تفسیر ابوالفتوح رازی ).
گفت دارم من کرم بر جای او
جامه ٔ هرکس بُرم بالای او.
- ببالای ؛ باندازه ٔ ... درخوردِ. در حدِ. سزاوارِ :
سرانجام هم جز ببالای خویش
نیابد کسی بهره از جای خویش .
ببالای اسفندیار است و بس
بدین دژ نیاید جز اوهیچ کس .
- بر بالای کسی بودن ؛ درخور او بودن :
این جوابی بود بر بالای او
قایم افتاد آن زمان بر پای او.
- || قرین او بودن . همتای ِ او بودن :
به بالای من پور سام است زال
ابا بازوی شیر و با کتف و یال .
- بر بالای کسی کاری افتادن ؛ درخور او... خورند او ... بقدر طاقت او... :
مرا کافتاد بر بالای او کار
نه بر بالای من کاری بیفتاد.
|| قد و قامت . (فرهنگ رشیدی ) (فرهنگ شعوری ) (انجمن آرای ناصری ) (فرهنگ نظام ) (غیاث اللغات ). اندام . بشن .برز : به بالا سخت حقیر و کوتاه اند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). هادی مردی بود به بالا دراز و بروی نیکو و سرخ و سفید و لب زیرش کوتاه بود. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
کرا بخت و شمشیر و دینار باشد
و بالا و تن تهم و پشت کیانی .
ای جوجگک بسال و ببالا بلند زه
ای با دو زلف تافته ٔ چون کمند زه .
به بالا چو سرو و بدیدار ماه
نشایست کردن بدو در نگاه .
بر آن برز و بالا و آن فر اوی
بسی بودنی دید و بس گفتگوی .
ز فرهنگ و رای سیاوش بگوی
ز بالا و دیدار و گفتاراوی .
به بالا شود چون یکی سرو برز
به گردن برآرد ز پولاد گرز.
چرات ریش دراز آمده ست و بالا پست
محال باشد بالا چنان و ریش چنین .
بالا چون سرو نورسیده بهاری
کوهی لرزان میان ساق و میان بر.
به روی و بالا ماهی و سروی و نبود
بدان بلندی سرو و بدین تمامی ماه .
ز تیری فزونتر به بالا نبودی
که تیرت همی خورد خون غضنفر.
به بالا و پهنا چو پیلی [ شیر ] بلند
که از بیم او پیل کردی فرار.
سلطان محمود گفت مردی کافی است ، اما بالا و عمامه ٔ او را دوست ندارم . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 372).
به رخ همچو پرو و ببالا چو سرو
میان همچو غرو و برفتن تذرو.
همی ریخت برخاک بالای مرد
همی بیخت بر تارک و ترگ گرد.
بر آیین الف وار بالای راست
بهر جانور بربر او پادشاست .
به روی خوب و به جسم قوی چه فخر کنی
که نه تو کردی بالای خود چو سرو سهی .
چون پست بودت قامت دانش
چون سرو چه سود مر ترا بالا.
دانا ز تو چون چرا و چون پرسد
بالات سخن نگوید ای برنا.
نیکو به سخن شو نه بصورت ازیراک
والا بسخن گردد مردم نه ببالا.
روایت است که آدم به بالا سخت بلند بود، چون برفتی سرش به آسمان رسیدی . (قصص الانبیاء ص 23). و این طالوت مردی بود از اولاد هود به تن قوی بود و ببالا دراز. (قصص الانبیاء ص 146).
و قائم به بالا مردی میانه بود. (مجمل التواریخ والقصص ).
مرا کافتاد بر بالای او کار
نه بر بالای من کاری بیفتاد.
اگر صدجان خاقانی ببالایش برافشانم
خجل باشم که این خلعت نه بر بالای او دارم .
پیش بالای تو هم بالای تو
گوهر از چشم جهان بین آورم .
برقد همت قبای عزله بریدم
گرچه به بالای روزگار دراز است .
بکر معانیم که همتاش نیست
جام به اندازه ٔ بالاش نیست .
سهی سرو ترا بالا بلند است
به بالاتر شدن نادلپسند است .
درخت است بالای جان پرورش
ولد میوه ٔ نازنین بر سرش .
از سروبلند هرگز این چشم مدار
بالای دراز را خرد کم باشد.
که عشق من ای خواجه برخوی اوست
نه برقد و بالای دلجوی اوست .
هرچه هست از قامت ناساز بی اندام ماست
ورنه تشریف تو بر بالای کس کوتاه نیست .
شدم عاشق به بالای بلندش
که کار عاشقان بالا گرفتست .
در چمن برخاستست از سرو فریادو فغان
تا از آن بالا حدیثی عندلیبان گفته اند.
به بالا کش به سیما خوش به مو دلکش به خو آتش .
در چمن با چشم گریان وصف بالای ترا
آنقدر کردم که قمری تر شد از بالای سرو.
- بلندبالا ؛ بلندقد. بلندقامت . کشیده قامت . عبعب . آخته قامت . درازقامت . عندل . عُمَّدان . (منتهی الارب ) : زن کنیزکان داشت یکی بلندبالا. (کلیله و دمنه ).
تو آن درخت گلی کاعتدال قامت تو
ببرد قیمت سرو بلندبالارا.
هزار سرو به معنی به قامتت نرسد
وگر چه سرو به صورت بلندبالائیست .
ما تماشاکنان کوته دست
تو درخت بلندبالایی .
- پیل بالا ؛ پیل قامت . دارای قامتی همچون قامت پیل . دارای قدی چون پیل . بلند و عظیم جثه . (برهان ) :
فرس پیل بالا و شه پیلتن .
- || باندازه ٔ قامت پیل :
ز پای آن پیل بالا را نشاندند
بپایش پیل بالا زر فشاندند.
- درازبالا ؛ بلندقد. بلندقامت . عبعاب . مشنوق . مشمعل . (منتهی الارب ) : من که بوالفضلم این بوالمظفر را به نیشابور دیدم سخت بشکوه ، درازبالا و روی سرخ . (تاریخ بیهقی ). جوانی ترک را دیدم درازبالا. (انیس الطالبین نسخه ٔ خطی ).
- راست بالا ؛ راست قد. راست قامت . بااستقامت . که راست رسته بود :
درختی کو نباشد راست بالا
چو برروید بود زآغاز پیدا.
- سروبالا ؛ سروقد. دارای قدی چون سرو ببلندی :
بپرسید از بتان سروبالا
که ای ماه بتان خورشید والا.
از آن قطره لؤلؤی لالا کند
وزین صورتی سروبالا کند.
وقت آن آمد که خوش باشد کنار سرو و جوی
گر سر صحرات باشد سروبالایی بجوی .
سروبالای منی گربچمن برگذری
سرو بالای ترا سرو به بالا نرسد.
- سهی بالا ؛ آخته قامت . کشیده قامت :
شاخکی تازه برآورد صبا بر لب جوی
چشم برهم بزدی سرو سهی بالا شد.
- || مجازاً معشوق موزون کشیده قامت .
- کوتاه بالا ؛ قصیرالقامة. کوتاه قد. پست قد. قدکوتاه : نتل . رتبل . زوبع. (منتهی الارب ). زوبعة. (صحاح اللغة).
- مردبالا ؛ باندازه ٔ قد یک مرد. ببالای مردی : و قصبه باره ای داشته است اندک ، دو مردبالا چنانکه نیزه بر وی رسد و تیغ سوار هم بر وی رسیدی . (تاریخ بیهقی ). و ارتفاع آتش در تابستان مردبالایی باشد و در زمستان نیزه بالایی . (جهان نامه چ ریاحی ص 85).
- نیزه بالا ؛ به قد یک نیزه . به اندازه ٔ یک نیزه . به بلندی یک نیزه :
جایی که گذرگاه دل محزون است
آنجا دو هزارنیزه بالاخون است .
پس بفرمود تا چاهی فراخ بکندند یک نیزه بالا و ایشان را بدان چاه اندر افکندند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
ببالای یک نیزه برف آیدت
به رخ روزگار شگرف آیدت .
دو نیزه به بالا یکی کنده کرد
سپه را بگردش پراکنده کرد.
آمدن سیلاب در ولایت سیستان چنانکه در کناره ٔ خندق و حوالی شهر یک نیزه بالا آب میرفت . (تاریخ سیستان ).
|| در انجمن آرای ناصری و بتبع او در آنندراج بالا بمعنی سال آمده و به شعر ذیل از فردوسی استشهاد شده است . اما در این شعر معدود عدد هشت یعنی کلمه ٔ «سال » محذوف است و بالا معنی بر و بیش و فوق دارد نه سال :
چو رستم بپیمود بالای هشت
بسان یکی سرو آزاد گشت .
- هم بالا ؛ برابر.
- هم بالایی ؛ یکسانی . برابری :
سرو با قامت زیبای تودر مجلس باغ
نتواند که کند دعوی همبالایی .
|| ارتفاع . (هفت قلزم ). مقابل پستی . مقابل عمق . روه . (منتهی الارب ) (انجمن آرای ناصری )(آنندراج ). برز. عِلو. (دهار). یکی از ابعاد ثلاثه که اوج گویند. (فرهنگ شعوری ). رفعت . بلندی . سمک . (التفهیم ). و نیز بیرونی در التفهیم آرد: چنان رفته است که درازترین بعدی را طول نام کنند ای درازا و آنکه ازو کمتر است او را عرض نام کنند ای پهنا و سه دیگر عمق نام کنند ای ژرفا و اگر بلندی بود سمک گویند ای بالا. (التفهیم بیرونی ) : خواهم که خورنقی بنا کنی بالای وی دویست ارش و بر سر وی بنائی کنی که مردم آنجا بباشند بتابستان و زمستان . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). و بحد مشرق دو کوه بود بلند و در میان آن کوه وادئی بود بزرگ و راه گذر از این کوه تا بدان کوه ... و اندر میان آن دو کوه فروآمد (اسکندر) و بالای آن کوه خدای داند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). پس از پشت لشکرگاه کنده ای کرد بزرگ به بالا ده ارش و به پهنا بیست ارش و پرآب کرد. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
دگر گنج کز در خوشاب بود
که بالاش یک تیر پرتاب بود .
ز بهر ستودانش کاخ بلند
بکردند بالای او ده کمند.
نه آتش را بود گرمی نه آهن را بود قوت
نه دریا را بود رادی نه گردون را بودبالا.
اثر نعمت اجدادش پیداست هنوز
بر بناهایی باکوه ببالا هم بر.
ز بس پهنا چو یک نیمه جهان بود
ز بس بالا ستون آسمان بود.
گفتم بالای کوه قاف چنداست ، گفت پانصد سال . (قصص الانبیاء ص 5) . صد گز بالای آن دیواری برآورده بودند.(قصص الانبیاء ص 167). و کوشک او را چهارصد گز بالا بود. (قصص الانبیاء ص 103). و میگویند بالای آن صورتها چند بالاء مناره است . (جهان نامه چ ریاحی ص 81).
مسعود بلندهمت آن شاهی
کز همت او فلک ستد بالا.
عمید مطلق منصور بن سعید که چرخ
ز آستانه ٔ درگاه او ستد بالا.
اگر تو عفو کنی بر دلم ببخشایی
کنم ز تنگه به بالای این حصار انبار.
ای شاه بپیمود زمین را و فلک را
جاه تو و قدر تو ببالا و به پهنا.
زهی صدری که از روی بزرگی
فلک را نیست با قدر تو بالا.
و از قنقلیان از مردینه ببالای تازیانه ای زنده نگذاشتند. (تاریخ جهانگشای ). || رفعت . بلندی . بلندمقامی . || درازی . (هفت قلزم ) (فرهنگ شعوری ) (انجمن آرای ناصری ) (آنندراج ) (برهان قاطع). ضد پهنا. (فرهنگ رشیدی ). مقابل پهنا. درازا. طول . (یادداشت مؤلف ) :
ز بالا فزون است ریشش رشی
تنیده در او خانه صد دیوپای .
یکی دیریاز [ راه ] آنکه کاووس رفت
و دیگر که بالاش باشد دو هفت .
کنیزان برفتند و برگشت زال
شبی دیریازان به بالای سال .
سه فرسنگ بالا و پهنا چهل
بجایی ندید اندرو آب و گل .
یکی شارسان بد به روم اندرون
سه فرسنگ بالای شهرش فزون .
چهار است فرسنگ بالای او
همیدون چهار است پهنای او.
یکی جامه افکنده بد زربفت
به رش بود بالاش هفتاد و هفت .
از تیغ ز بالا بکند موی به دونیم
وز چرخ به نیزه بکند کوکب سیار.
هیچ موی شکفته از بالا
زارتر زآن میان لاغر نیست .
ماهو دانه نباتی است ، وی را برگی است درازا به بالای انگشت . (الابنیة عن حقایق الادویة). و بر عقب جوزا دو ستاره ٔ روشن بزرگ برمی آیند بر دو سوی مجره که میان ایشان دو نیزه بالا باشد. (اسطرلاب نامه ). متأخران اصطلاح برآن کرده اند که تشنج آنرا گویند که ماده اندر عضله ٔ عضوی افتد و پهنای عضله زیادت گردد و بالا کم . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
گرچه فرسنگی بود بالای میدان ملوک
از حلب تا کاشغر میدان سلطان سنجر است .
دریاست یکی روزگار کان را
بالا نشناسد کسی ز پهنا.
چه گویی از چه عالم را پدید آورد از اول
نه ماده بود و نه صورت ، نه بالا بود و نه پهنا.
چه بالا و چه پهنا زآن سمن بر
ببودند آن چو دویاران درخور.
جزیری پر از بیشه هابد وغیش
ببالا و پهنا دو صد میل بیش .
دژی چرخ بالا به بالا و پهنا
درو هر سرایی به از قندهاری .
و آن تخت را چهل ذراع بود بالا وچهل ذراع بود پهنا. (قصص الانبیاء ص 165). و دیگر بعضی از این مسافتها بالا و پهنای ولایتی است و بعضی مسافت میان دو شهر. (جهان نامه چ ریاحی ص 13). چین را بالای چهارماهه راه است و پهنا سه ماهه . (همان کتاب ص 13).در خواب شدم چنان دیدم که مرا بر آسمان بردند و تا زیر آن عرش بدیدم و آنجا که زیر عرش بود بیابانی دیدم که پهنا و بالای پدید نبود و همه بیابان گل و ریاحین بود. (تذکرة الاولیاء عطار). || فاصله . میان . میانه . شکاف : الفتر؛ بالای میانه ٔ سبابه و ابهام . الرتب ؛ بالای میان و میانگین . العتب ؛ بالای میانگین و چهارم . (السامی فی الاسامی ) (مهذب الاسماء). الفوت ؛ بالای میان هردو انگشت بدرازنا. (السامی فی الاسامی ). || ارتفاع . مقابل انخفاض در اصطلاح هیئت و نجوم . (التفهیم ص 165) (یادداشت مؤلف ). نقطه ٔ ارتفاع . سمت الرأس . (یادداشت مؤلف ). || رفیع، وبدین معنی مغیر والاست و لغت دیگر نیست . (فرهنگ رشیدی از سامانی ). || بمجاز تپه . تل . بلندی . ذروه . کوه بسیار کم ارتفاع . ربوة. مقابل شیب :
بر که و بالا چو چه ؟ همچون عقاب اندر هوا
بر تریوه راه چون چه ؟ همچو بر صحرا شمال .
دو بالا بد اندر میان سپاه
که شایست کردن به هرسو نگاه
یکی سوی ایران یکی سوی تور
که دیدار بودی دو لشکر ز دور.
زمین آنکه بالاست پهنا کنم
بدان دشت بی آب دریا کنم .
عنان هیون تکاور بتافت
وز آن جایگه سوی بالا شتافت .
امیرک را با خود دربالایی بایستادانید. (تاریخ بیهقی ). خوارزمشاه بر بالایی ایستاد و جمله سالاران و اعیان را بخواند. (تاریخ بیهقی ). علی تکین هم بر بالایی ایستاد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 352).
یک است ابلهان را شتاب و شکیب
سواران بد را چه بالا چه شیب .
و خود با یک فرسنگ استقبال او باز شد و بر یکی بالا بایستاد تا بزرگان و سرهنگان پذیره همی شدند. (تاریخ سیستان ).
- بالا و پست ؛ فراز و نشیب . بلندی و پستی . بالا و پستی . بالا و نشیب :
ز کشته چنان گشت بالا و پست
که هامون ز مرکز فروتر نشست .
نگه دارنده ٔ بالا و پستی
گوا بر هستی او جمله هستی .
آب کم جو تشنگی آور به دست
تا بجوشدآبت از بالا و پست .
ولیکن خداوند بالا و پست .
- بالا و شیب ؛ بلندی و پستی . فراز و نشیب . سربالایی و سرازیری . تپه و دشت :
به قدرت نگهدار بالا و شیب .
- تندبالا ؛ بلندی با شیب تند. کوه و یا تپه ٔ پرشیب . تپه یا کوهچه ای که شیب دامنه اش تند باشد :
یکی تندبالا بد از رزم دور
به یک سو ز راه سواران تور.
بر آن تندبالا برآمد دمان
همیدون بزه بر به بازو کمان .
نگه کرد پرموده او را بدید
ز هامون یکی تندبالا گزید.
- سربالا ؛ مقابل سرپائین و شیب . مقابل سرازیری :
ندیده کس که سربالا رود سیل .
- شیب و بالا ؛ بالا و شیب :
همه شیب و بالا تن و سر فکند.