افکندن
لغت‌نامه دهخدا
افکندن . [ اَ ک َ دَ] (مص ) در پهلوی افگندن و اپکندن . از پیشوند اپا + کن بمعنی انداختن . بدور انداختن . ساقط کردن . دورکردن . فرش گستردن . از شماره بیرون کردن . (از حاشیه ٔبرهان چ معین ). افگندن . اوگندن . بمعنی انداختن . پرت کردن . بر زمین زدن . ساقط کردن . (فرهنگ فارسی معین ).پرت کردن . ساقط نمودن . (ناظم الاطباء). و فکندن مخفف آن است . || خراب کردن . ویران کردن . از بیخ برآوردن . برانداختن . (یادداشت مؤلف ) :
آب هرچه کمترک نیرو کند
بند ورغ سست و پوده بفکند.
تو بقیاس آهنی و دشمن کوهست
کوه فراوان فکنده اند به آهن .
عدل کن داد ده و شیر کش و بدره شکاف
تیغ کش باره فکن نیزه زن و تیر انداز.
هر آن دیوار قدیمش که پیش آمدی بقوت بازو بیفکندی . (گلستان ). || گستردن . پهن کردن فرش . (فرهنگ فارسی معین ). فرش گستردن . (ناظم الاطباء). منبسط کردن . (یادداشت مؤلف ) :
یکی زیغ دیدم فکنده در او
نمدپاره ٔ ترکمانی سیاه .
گشاده در هر دو آزاده وار
میان کوی کندوری افکنده خوار.
یکی جامه افکنده بد زربفت
به رش بود بالاش پنجاه وهفت .
از آن خوردن زهر با کس نگفت
یکی جامه افکند و نالان بخفت .
کوه چون تبت کند چون سایه بر کوه افکند
باغ چون صنعا کند چون روی در صحرا کند.
گفت مصلی بیفکنید.سلاح دار با خود داشت و بیفکند. (تاریخ بیهقی ص 378).پس عزیز بفرمود تا آن میدان را در دیبای رومی بیفکندند. (قصص الانبیاء ص 77).
پس عرصه بیفکند و فروچیدش مهره
هر زخم که او میزد بس کارگر آمد.
جایی که جز باد نگذشته بود وجز آفتاب سایه نیفکنده . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 354).
چون سر سجاده بر آب افکند
رنگ عسل بر می ناب افکند.
سایه ٔ سیمرغ همت بر خراب افکنده ام .
- افکندن و خوردنی ؛ افکندنی و خوردنی :
فرستادش افکندن و خوردنی
همان پوشش نغز و گستردنی .
|| منها کردن . تفریق عددی از عدد بزرگتر. بیرون کردن . تفریق کردن . (یادداشت مؤلف ) : هشت در عدد روزها ضرب کن و آن ده است هشتاد برآید، نگاه دار و پس رفتار پیک اول از رفتار دویم بیفکن چهار بماند. (یواقیت العلوم ).
طاقت پنجاه روزم نیست تا بینم ترا
شاه من بر من از این پنجاه بفکن آه را.
|| چیزی را از بالا انداختن . (ناظم الاطباء). انداختن . (فرهنگ شعوری ) :
بچشم تو اندر خس افکند باد
بچشمت بر از باد رنج اوفتاد.
امیةبن خلف آماسیده بود. دست بدان نتوانستند کردن . سنگهای بسیار بر وی افکندند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
گرامی بدید آن درفش چو نیل
که افکنده بودند از پشت پیل .
آخر چون کار به آخر رسید چشم بد بدو خورد که محمودیان از حیله نمی آسودند تا مرد را بیفکندند. (تاریخ بیهقی ص 137).
ذوالقرنین چون او را بدید سر در پیش افکند.(قصص الانبیاء ص 193). اگر تو پیغمبری ابری از آسمان برای ما فکن که ما بدانیم تو پیغمبری . (قصص الانبیاء ص 95). عصاره ٔ سرگین خر که تازه افکنده باشد. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). آنرا سر و بن بیفکنند و در خمیر پاکیزه گیرند و در تنور آرامیده نهند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
آنرا که زنی ز بیخ برکن
و آنرا که تو برکشی میفکن .
گلی بودی که باد از بارت افکند
ندانم بر کدامین خارت افکند.
|| نهادن . گذاشتن . (از یادداشتهای مؤلف ) :
سخن گر گرفتی چنین سرسری
بدان گیتی افکندم این داوری .
این به فرمان وی می گویم به وقتی دیگرباید افکندن . (تاریخ بیهقی ).
کار امروز بفردا افکندن از کاهلی تن است . (تاریخ بیهقی ).
بر تو این خوردن و این رفتن و این خفتن و خاست
نیک بنگر که که افکند وزین کار چه خواست .
گر بماند با تو این خانه من آن خواهم که تو
تا بفردا نفکنی این کار بلک اکنون کنی .
عرض کرد که تو هر پیغمبر را که ادای رسالت کرد مزد او را در دنیا پدید کردی من مزد خود را بقیامت افکنده ام . (قصص الانبیاء ص 245). ایوان کسری بمداین ... شاپور ذوالاکتاف بنا افکند و از بعد او چند پادشاه عمارت همی کردند تا بر دست نوشین روان عادل تمام شد. (نوروزنامه ). کار بجنگ افتاد و این ملک بر سر بلندی نشسته بود با تنی چند از خاصگان خویش . دلش چنان خواست که آن روز جنگ با دیگر روز افکند. (نوروزنامه ). در اول سال صدوچهل وپنج نخستین روزی از سال بنهاد نهاد [ بغداد را ] و اول خشت منصور بدست خویش افکند. (مجمل التواریخ ).
کرسی افکند و برنشست بر او
بازوی خواجه ٔ عمید ببست .
|| محذوف کردن . انداختن . حذف کردن . اسقاط کردن . وضع. ساقط کردن . حذف . اسقاط. طرح . فکندن هم گویند. (فرهنگ شعوری ) : و آن کسان را که پدرش نام این از دیوان افکنده بود، همه را بنوشت . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). فضل بن ربیع... نام مأمون از همه منبرها... بیفکند و از طراز جامه درم و دینار بیفکند... و خبر بمأمون شد او نیز نام محمد از منبرها و طراز جامه ها و درم و دینار بیفکند و خویشتن را امام نام کرد و ولی العهد از خویشتن بیفکند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). مأمون از طوس بگرگان شد و مردمان بر وی دعاکردند پس به ری آمد و خراج ری ده بار هزار هزار درم بیفکند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
بجویا چنین گفت کای بدنشان
بیفکنده نامت ز گردنکشان .
بگیتی درون تا که او زنده بود
بمردی کس او را نیفکنده بود.
باز هم باز بود ورچه که او بسته بود
شرف بازی از باز فکندن نتوان .
تا نام ولایت عهد از مأمون نیفکندند. (تاریخ بیهقی ص 27).
هر کو ز مراد کم شود مرد شود
بفکن الف مراد تا مرد شوی .
مأمون بخراسان علی بن موسی الرضا را ولی عهد کرد... آل عباس بر این کار انکار کردند که خلافت از ایشان بیفکند و بعلویان تحویل کند. (مجمل التواریخ ). نام یعقوب لیث از خطبه بیفکندند. (تاریخ بخارای نرشخی ص 94). نیز هرکه طاعت پیش ما آید تا بر جاده ٔ مطاوعت مستقیم باشد نام شاهی از او نیفکنیم . (تاریخ طبرستان ).
|| مطرح کردن : از وی و پسرش خطبستانند بنام خزانه ٔ معمور آنگاه حدیث آن مال پیش سلطان افکنده آید. (تاریخ بیهقی ). بوسهل از جای بشده بود و من همه با وی می افکندم اما چه کردمی که امیر از من بازنمی شد و نه خواجه . (تاریخ بیهقی 147). || درآوردن . بیرون کردن . از تن کندن . از سر برداشتن . (یادداشت مؤلف ) :
شب تیره چون چادر مشکبوی
بیفکند و بنمود خورشید روی .
|| شکار کردن . بشکاریدن . زدن . صید کردن . (یادداشت مؤلف ) :
پسر گفت این را من افکنده ام
همان جفت را نیز جوینده ام .
پدرْشان یکی آهو افکنده بود
کبابش بر آتش پراکنده بود.
چو با تیر بی پر تو شیر افکنی
به پر کوه خارا ز بن برکنی .
گر او بصیدگه اندر غزال و گور فکند
تو شیر شرزه فکندی و گرگ شیرشکر.
|| پوشیدن . (یادداشت مؤلف ) :
کنون برافکند از پرنیان درخت ردا
کنون بگسترد از حله باغ شادروان .
جامه ٔ گرم بیفکند پلاسین بسرش .
ببسته سفالین کمر هفت هشت
فکنده بسر بر تنک معجری .
|| نقش کردن : نامه کرد بنجاشی که من یک کلیسا برآوردم بنام ملک که اندر جهان چنان نیست . شکر آن که خدای عزوجل دل ملک بمن رحم کرد و صورت آن بر کاغذی افکند و بملک فرستاد. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
ازین پسش تو ببینی دوان دوان در دشت
به کفش و موزه درافکنده صدهزار آهو.
|| بناء. ابتناء :
چو بشنید افراسیاب آن سخن
که دستان جنگی چه افکند بن .
چو بشنید پیران ز شاه این سخن
یکی نامه فرمودو افکند بن .
بدو گفت کز تو بپرسم سخن
همی راستی باید افکند بن .
ببودند یکسر بر این یک سخن
کسی رای دیگر نیفکند بن .
منه دل بر جهان کز بیخ برکند
جهان جم را که او افکند بیکند.
|| زدن . گرفتن . کردن . (یادداشت مؤلف ) : اندرو درختی است خنج خوانند و چوب وی هرگز خشک نشود و نرم بود چنانکه بر او گره توان افکندن . (حدودالعالم ).
فرستاده ٔ شاه چون آن بدید
بیفکند فالی چنان چون سزید.
در جواب تأخیری نیفکند. (تاریخ بیهقی ).
زنهار تاحواله به نخشب نیفکنی
کاین خواهش از تو هست نه از اهل نخشب است .
|| گفتن : سخنی در گوش بنده افکنده که از آن سخت بشکوهید. (تاریخ بیهقی ص 379).
در گوش کسی میفکن آن راز
کآزرده شوی ز گفتنش باز.
|| روان ساختن . جریان دادن . حرکت دادن . براه انداختن . روانه کردن . (یادداشت مؤلف ) : پس خدای عزوجل بادی بر ایشان [ کفار ] افکند و چشمهاشان کور شد... و روی بهزیمت نهادند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
که پیش افکند باره بر کین اوی
که بازآورد باره و زین اوی .
یکی نامه بنوشت نزدیک شاه
برافکند پوینده مردی براه .
نوندی بیفکند پس دیده بان
از آن دیدگه تا در پهلوان .
باز در زلف بنفشه حرکات افکندند
دهن زر خجسته به عبیر آگندند.
برافکند هر یک نوندی به راه
یکی نامه با کشتگان پیش شاه .
|| کشتن . بقتل رساندن . بخاک انداختن . (یادداشت مؤلف ) :
سر جادوان جهان بیدرفش
مر او را بیفکند و برد آن درفش .
بدین گونه زان لشکر نامدار
فراوان بیفکند در کارزار.
یکی دیگر افکن برین همنشان
دروغ از گناه است با سرکشان .
بیک حمله کردن ز گردان هزار
بیفکند و برگاشت از کارزار.
فکندش بیک زخم گردن ز کفت
چو افکنده شد دست عذرا گرفت .
به آسیب پای و بزانو و دست
همی مردم افکند چون پیل مست .
تو چون شیری غریبان را میفکن
غریبان را سگان باشند دشمن .
رستمی باید که پیشانی کند با دیو نفس
گر بر او غالب شویم افراسیاب افکنده ایم .
شمشیر تو شیرافکند پرتاب تو پیل افکند
یک حمله ٔ تو برکند بنیاد...
|| نسبت کردن . منسوب ساختن . (یادداشت مؤلف ) :
چون گسی کردمت بدستک خویش
گنه خویش بر تو افکندم .
|| فروهشتن . آویختن ، چنانکه پرده و نقاب را :
یکی مرغول عنبر بسته بر گوش
یکی مشکین کمند افکنده بر دوش .
|| مسلط کردن : خدای تعالی خواب بر وی افکند در خواب بدید که ... (مجمل التواریخ ). || ساختن . کردن .انداختن ، چنانکه سرکه ، شراب ، ترشی افکندن . || سقط یا اسقاط بچه یا جنین ساقط. مساقطه کردن :
وای از آن آوا که گر گوباره آنجا بگذرد
بفکند نازاده بچه بازگیرد زاده شیر.
شعر ناگفتن به از شعری که باشد نادرست
بچه نازادن به از شش ماهه افکندن جنین .
خود مادر قضا ز وفا حامله نشد
ور شد بقهرش از شکم افکند هم قضا.
خم آبستن خمر نه ماهه بود
در آن فتنه دختر بیفکنده بود.
|| افتادن (لازم ) انداختن (متعدی ) هر دو استعمال شود. || اطلاق کردن . حمل کردن . (یادداشت مؤلف ) : و جز وی آن بود کی بیک معنی نشاید کسی جز یک چیز را بود ونتوانی کی بهمان معنی ورا بر چیزی دیگر افکندن چنانک گویی «زید» کی معنی زید جز زید را نبود. (دانشنامه ٔ علایی صص 8 - 9). || (اصطلاح جبر و مقابله ) بمعنی استثناء بکار رود. و رجوع به کتاب التفهیم ص 48 و 49 شود. || ریختن . ریزانیدن : نمک افکندن ، یا نمک در دیگ افکندن ؛ ریختن نمک در دیگ . ریختن نمک در آن : روغن هنوز گرم باشد، این همه داروها سوده اندر وی افکنند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). پوست بازکنند و احشاء او بیرون کنند و نمک درافکنند ودر سایه خشک کنند. (یادداشت مؤلف ).
یکی جام دارم که پر می کنی
وگر آب سرد اندرو افکنی .
بفرمود تا تیغها بشکنند
بدان سله ٔ نابکار افکنند.
ز ترس ناوک او شیر بفکند چنگال
ز بیم ضربت او پیل بفکند دندان .
مجلس بساز ای بهار پدرام
و اندرفکن می به یک منی جام .
بر در خانه ٔ تو از فزع هیبت تو
شیر چنگ افکند و پیل دژآگه دندان .
گر به پیغاله از کدو فکنی
هست پنداری آتش اندر آب .
باد عبیر افکند در قدح و جام تو
ابر گهر گسترد در قدم و گام تو.
دو اوقیه [ از داروها ] بر منی آهن افکند و بدمد تا همه یکی شود و آهن این داروها را بخورد. (نوروزنامه ). از این سبب اطباء بمفرح اندر زر و سیم و مروارید افکنند و عود و مشک و ابریشم . (نوروزنامه ).
چون بهری از شب برفت داروی بیهوشی در شراب افکندم همه بازخوردند و بیفتادند. (مجمل التواریخ ).
شراب لعل گون افکنده در جام
پیاپی کرده جام از صبح تا شام .
از این افیون که ساقی در می افکند
حریفان را نه سر ماند و نه دستار.
|| افشاندن تخم . بزر ریختن . (یادداشت مؤلف ) : هرچه تخم افکنده بود بفرمود تا بیفکندند و آنچه نشاندنی بود بنشاندند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
هرآنچه باید از این باب کرد و خواهد کرد
چو تخم نیک فکنده ست نیک یابد بر.
پزند نیک و به آبکامه خوش کنند و عود کوفته و دارچینی درافکنند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). || مهر و محبت داشتن :
مهر مفکن برین سرای سپنج
کین جهان [ است ] بازی و نیرنج
نیک او رافسانه واری شو
بد او را کمرت سخت بتنج .
|| واداشتن . وادار کردن . (یادداشت مؤلف ) :
پیری مرا به زرگری افکند ای شگفت
بی گاه و دود زردم و همواره سرف سرف .
|| از شماره بیرون کردن . از حساب ساقط کردن . (فرهنگ فارسی معین ). از شماره بیرون کردن . بدور انداختن . (ناظم الاطباء). || انداختن .رمی کردن . پرتاب کردن . پرت کردن . رمی . رمیه . رمایه .القاء. نبذ. دور ریختن . بیرون افکندن :
گر خدو را بر آسمان فکنم
بی گمانم که بر چکاد آید.
گفت با خرگوش خانه خان من
خیز و خاشاکت از او بیرون فکن .
که آن روز افکنده بودند تیر
سیاووش و گرسیوز شیرگیر.
بمن دادی این تیر و چرخ اندکی
کزین دو کبوتر بیفکن یکی .
بفرمود کورا بهنگام خواب
از آن جایگه افکنند اندر آب .
گفت رکابدار را که آن غاشیه زیر آن دیوار بیفکن . (تاریخ بیهقی ). جادوان آواز دادند که ای موسی اول تو افکنی یا ما افکنیم . (قصص الانبیاء ص 103).
که کشتی بدین آب چون افکنیم
چگونه بنه زو برون افکنیم .
کسی کافکند خود را بر سر آمد
خودافکن با همه عالم برآمد.
|| کنایه از برابری کردن و آنرا درافکندن نیز گویند. (انجمن آرای ناصری ). || ترک کردن . طرح کردن . رها کردن . دور انداختن . (یادداشت مؤلف ) :
گر درم داری گزند آرد بدین
بفکن او را گرم و درویشی گزین .
بیفکنی خورش پاک را ز بی اصلی
بیاکنی بپلیدی چو ماکیان تو کژار.
بیفکندی آئین شاهان خویش
بزرگان گیتی که بودند پیش .
نشست از بر تخت زرین اوی
بیفکند ناخوب آئین اوی .
گشاده در گنج و افکنده رنج
بر آئین و رسم سرای سپنج .
بدو گفت شنگل که فرزند را
بیفکندم و خویش و پیوند را.
چندگاهیست که از باده و از بوسه مرا
نفکندستی بیهوش و نکردستی شاد.
روز نوروز است امروز و سه ساعت
ساتگینی خود از دست قدح مفکن .
ملک اعظم اتابک داور دور
که افکند از جهان آوازه ٔ جور.
|| استوار کردن دکمه در مادگی . زَرّ. افکندن دگمه ؛ یعنی استوار کردن آن در مادگی . || نازل شدن . اقامت کردن :
شب آنجا بیفکند و بالش نهاد
روان دست در بانگ و نالش نهاد.
|| گرفتار ساختن . مبتلا کردن : تمویه و تزویر آنها مرا در خشم او افکند. (کلیله و دمنه ).
بصنعت در هوای عشقم افکند
به افسون در بلای عشقم افکند.
|| فسخ کردن . تغییر تصمیم دادن . گردیدن از. (یادداشت مؤلف ) : موسی گفت بمن بگرو تا من خدایرا دعا کنم تا ترا جوانی بازدهد... فرعون هامان را گفت مرا این خوش آمد. هامان ... فرعون را از آن رای بازافکند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). رسول سوی امیر محمود فرستاد که اگر این عزم را بیفکنی و سوی تانیسر نشوی پنجاه فیل خیاره بدهم . (زین الاخباری گردیزی ).
- افکندن آمدن ؛ مطرح شدن : اما اینجای مسئلتی است و چون سخن در مشورت افکنده آمد بنده آنچه داند بگوید. (تاریخ بیهقی ص 284).
- افکندن بر؛ بر عهده ٔ کسی گذاشتن . متعهد ساختن : هرچه ترا آلت آن دادیم و اختیار آن دادیم کردن آنرا بر تو افکندیم که اگر کردن آنرا نمی توانستی آلت دادن ترا چه فایدتی داشت . (کتاب المعارف ).
- آشوب افکندن ؛ آشوب بپا کردن :
همچنان در غنچه ای و آشوب استیلای عشق
در نهاد بلبل فریادخوان افکنده ای .
- آواز درافکندن ؛ صدا دردادن :
روانه شد چو سیمین کوه در حال
درافکنده بکوه آواز خلخال .
- آواز افکندن ؛ شهرت دادن . منتشر کردن .
- از پا افکندن ؛ از میان بردن . کشتن :
بجنبیدت آن گوهر بد ز جای
بیفکندی آن پاکدل را ز پای .
- از راه افکندن ؛ گمراه کردن :
من در تو فکنده ظن نیکو
و ابلیس ترا ز ره فکنده .
- از قلم افکندن ؛ حذف کردن . اشتباه کردن .
- اسب افکندن ؛ حمله کردن . تاختن برای جنگ :
وگر نامداری بود زین سپاه
که اسب افکند تیز بر قلبگاه .
مبارز که اسب افکند بر دو روی
بدست چپ و راست پرخاشجوی .
چو بهرام بر دشمن اسب افکند
بدریا دل اژدها بشکند.
من بخشم بازگشتم و اسب در تک افکندم . (تاریخ بیهقی ص 173).
- اسب افکندن به آب ؛ در خطر انداختن . (یادداشت مؤلف ).
- اندرافکندن ؛ بدرون افکندن :
کیان زادگان و جوانان خویش
بتابوتها اندرافکنده پیش .
- باد در بینی افکندن ؛ ناز و تکبر کردن .
- باد در مغز افکندن ؛ مست شدن . غره شدن :
شده مست از می کک کوهزاد
از این گفته در مغز افکنده باد.
- بار افکندن ؛ اقامت کردن . سکونت کردن .
- || پائین آوردن بار. سبک کردن بار :
فیض کرم را سخنم درگرفت
بار من افکند و مرا برگرفت .
- بازافکندن ؛ مطرح کردن . گفتن : ندماء قدیم این حدیث در میان مجلس بازافکندند. (تاریخ بیهقی ص 365).
- بپای افکندن ؛ زیر قدم یا جلو پای کسی انداختن :
بپای اندرافکند و بسپردخوار
دریده برو چرم و برگشته کار.
- بچاه یا به چه افکندن ؛ سرنگون کردن در چاه و بخطر انداختن .
- بخاک افکندن ؛ ساقط کردن . بر زمین زدن و کشتن :
اگر تندبادی برآید ز کنج
بخاک افکند نارسیده ترنج .
بسی نامداران و گردان چین
که آن شیر گرد افکند بر زمین .
- برافکندن ؛ روان ساختن . بحرکت درآوردن :
نگهبان مرز مداین ز راه
سواری برافکند نزدیک شاه .
نباید پدید از میان سپاه
سواری برافکند از آن دیدگاه .
هم آنگه پرستندگان را براه
ز ایوان برافکند نزد سپاه .
- || پریشان کردن . آشفتن :
آنگه که جعد زلف پریشان برافکند
صد دل بزیر طره ٔ طرار بنگرید.
- || برکندن . ویران کردن :
ساقی بیاد دار که چون جام می دهی
بحری دهی که کوه غم از جا برافکند.
- || بربستن :
مدبر بزاد خصمش و گوید که مقبلم
بر خویش این لقب بچه یارا برافکند.
- || پاشیدن . ریختن :
کو عنصری که بشنود این شعر آبدار
تا خاک بر دهان مجارا برافکند.
- || انداختن . بدور کردن از تن :
گر ماه من برافکند از رخ نقاب را
برقع فروهلد بجمال آفتاب را.
ترا که گفت که برقع برافکن ای فتان
که ماه روی تو ما را بسوخت چون کتان .
- || نابود کردن :
بمقدس رسان رایت خویش را
برافکن ز گیتی بداندیش را.
- || انداختن . بالا انداختن :
حصار قلعه ٔ یاغی بمنجنیق مده
ببام قصر برافکن کمند گیسو را.
- برافکندن سوار ؛ گسیل کردن . بشتاب روانه کردن . (یادداشت مؤلف ) :
چو آمد بنزدیک ایران سپاه
سواری برافکند فرزند شاه .
- بر سر افکندن ؛ خوارکردن . بزمین زدن :
بر سرم افکند چرخ بر که سپارم عنان
بر لبم آورده جان با که گزارم عنا.
- برنج افکندن ؛ در تعب انداختن :
اگر هیچ فرمان ما بشکنی
تن و بوم و کشور برنج افکنی .
- بروی افکندن ؛ بروی انداختن :
کشیدش زن چاره گر را بموی
بیاورد و افکند او را بروی .
- بساحل افکندن ؛ بکنار انداختن . (یادداشت مؤلف ).
- بساط افکندن ؛ گستردن آن :
بگرداگرد آن ده سبزه ٔ نو
بر آن سبزه بساط افکنده خسرو.
- بطمع افکندن ؛ ایجاد کردن طمع.
- بفردا افکندن ؛ تأخیر انداختن . بقیامت افکندن :
گر بماند با تو این خانه من آن خواهم که تو
تا بفردا نفکنی این کار بلک اکنون کنی .
- بگریه افکندن ؛ گریاندن .
- بتعب افکندن ؛ در زحمت انداختن .
- بنا افکندن ؛ بنا نهادن . پی گذاردن . بن افکندن : جائیت که دل بیارامد بنا درمی افکنی . (کتاب المعارف ). چنان باشد که در زمین مردمان و بر چه ویران بنا می افکنی . باری بنا چنان افکن که اگر خداوند بیاید... (کتاب المعارف ). اگر پادشاهی سرایی مرتفع بنا افکندی یا شهری یا دیهی یا رباطی ... و آن بنا در روزگار او تمام نشدی ... (نوروزنامه ).
- بنیاد افکندن ؛ پی نهادن . (یادداشت مؤلف ) :
از آن زمان که فکندند چرخ را بنیاد
دری نبست زمانه که دیگری نگشاد.
- بیخ یا ریشه افکندن ؛از میان بردن . بکلی نابود کردن .
- پرده افکندن ؛ پرده بدور انداختن . آشکار کردن امرنهانی :
چرخ نهان کش که پرده ساز چنان است
پرده ٔ خاقانی آشکار برافکند.
- پنجه افکندن ؛ جنگیدن . زورآزمایی کردن :
حاکمی بر زیردستان هرچه فرمایی رواست
پنجه ٔ زورآزما با ناتوان افکنده ای .
با شیر ژیان پنجه درافکنم . (گلستان ).
- پی افکندن ؛ بنا گذاشتن . اساس عمارت یا چیزی استوار کردن . بنا نهادن . بنیان گذاشتن :
بیامد سوی پارس کاوس کی
جهانی بشادی نو افکند پی .
بدو داد تا مرز قزوین و ری
یکی عهد بر نامش افکند پی .
بنگر که خدای چون بتدبیر
بی آلت چرخ را پی افکند.
- پیل افکندن ؛ زورمند بودن . بر پیل پیروز شدن . از پای درآوردن پیل :
ببوم اندرون گنج بپراکند
چو رزم آیدش شیر و پیل افکند.
- چشم افکندن ؛ طمع کردن :
نخواهم که جان باشد اندر تنم
اگر چشم بر تاج و تخت افکنم .
- || نگاه کردن : هرچه بزرگان اول دیدار چشم بر آن افکنند. (نوروزنامه ).
- حمله افکندن ؛ حمله کردن . هجوم بردن : با سواران پخته ٔ گزیده حمله افکند. (تاریخ بیهقی ص 39).
- خبر افکندن ؛ منتشر کردن خبر و شایع ساختن آن : گفتند که ایشان مقدمه ٔ داودند از بیم آنکه تا طلبی دم ایشان نرود آن خبر افکنده بودند. (تاریخ بیهقی ص 516).
- خشت خام در آب افکندن ؛ کنایه از کار بی اساس و بیهده کردن :
چو کردار با ناسپاسان کنی
همی خشت خام اندر آب افکنی .
- خلعت افکندن ، خلعت برافکندن ؛ خلعت دادن :
بیارانْش بر خلعت افکند نیز
درم داد و دینار و هرگونه چیز.
بدرویش بخشید بسیار چیز
بر آتشکده خلعت افکند نیز.
هوا نوروز را خلعت برافکند
ز صد گونه گهر بر گل برافکند.
ابراهیم بن المهدی سخت فصیح بود و شاعر و سخنان نیکو گفت بمعذرت چنانک مأمون را بگریه آورد و شعری که بدیهه در آن فزع و ناامیدی گفته بود بخواند مأمون او را عفو کرد و خلعت برافکند. (مجمل التواریخ ).
- خواب افکندن بر ؛خواب کردن :
بخت تو خواب دیده ٔ بیدار تا ز امن
بر چشم فتنه خواب مهنا برافکند.
- خون افکندن ؛ خون ریختن . جنگ کردن :
که با من نیا بود کافکند خون
چو او رفت از اینها چه آید کنون .
- خیو افکندن ؛ تف کردن . آب دهن انداختن .
- دام درافکندن ؛ دام انداختن . دام گستردن :
دام درافکند مشعبدوار
پس بپوشد بخار و خس دامش .
- درافکندن ؛ بدور انداختن . بدرون انداختن :
نشسته برخش اندرون همچو کوه
درافکنده تن را بدیوان گروه .
موج هلاکست سبکتر شتاب
جان ببر و باردرافکن به آب .
تیغ برآر از نیام زهر درافکن بجام
کز قِبَل ِ ما قبول وز طرف ما دعاست .
- در زبان افکندن ؛ در زبان انداختن . مشهور ساختن :
این دریغم میکشد کافکنده ای اوصاف خویش
در زبان عام و خامان را زبان افکنده ای .
- در گمان افکندن ؛ در شک انداختن :
هر یکی نادیده از رویت گواهی میدهد
پرده بردار ای که خلقی در گمان افکنده ای .
- دیوچه افکندن ؛ دادن تا بگزد و بمکد. زالو افکندن . (یادداشت مؤلف ) :
تا دیوچه افکند هوا بر زنخ سیب
مهتاب بگلگونه بیالودش رخسار.
- راه افکندن یا بیفکندن ؛ ترک کردن راه : از آن در سرای که قائم [ باللّه ] را بیرون آوردند راه بیفکندند و بفرمود تا آن در را برآوردند و هنوز چنان است . (مجمل التواریخ ).
- رخت افکندن ؛ پائین آمدن .اقامت کردن :
دواسبه بر اثر لا بران بدان شرطی
که رخت نفکنی الا بمنزل الا.
- زالو افکندن ؛ دادن تا بگزد و بمکد. دیوچه افکندن . (یادداشت مؤلف ).
- زیر افکندن ؛ از بالا بپایین انداختن :
مر او را یکی تیغ هندی زند
ز زین نیمه ٔ تنش زیر افکند.
بزد چنگ و برداشتش نره شیر
بگردون برآورد و افکند زیر.
- زیر پای افکندن ؛ پست کردن :
اگر جویدی هم نبردش منم
تن و نام او زیر پای افکنم .
- سپر افکندن ؛ کنایه از تسلیم شدن و شکست خوردن . عاجز شدن :
دست قراسنقر فلک سپر افکند
خنجر اقسنقر از نیام برآمد.
- سجاده بر آب افکندن ؛ انداختن سجاده بر روی آب . ترک گفتن آن : هوس سجاده بر روی آب افکندن پیش خاطر آوردم . (کلیله و دمنه ).
- سر افکندن ؛ سر بزیر انداختن :
بکش کرده دست و سر افکنده پست
همی رفت تا جایگاه نشست .
- سرکه یا شراب افکندن ؛ساختن و درست کردن آن .
- شکار یا صید افکندن ؛ شکارکردن :
چنین گفت شه چون شکار افکنم
از اینسان که دیدی هزار افکنم .
- عنان افکندن ؛ عنان بستن یا آویختن :
یزک داری ز لشکرگاه خورشید
عنان افکند بر برجیس و ناهید.
- شور افکندن ؛ شور برپا کردن :
آستین بر روی و نقشی در میان افکنده ای
خویشتن پنهان و شوری در میان افکنده ای .
- فراافکندن ؛ بمیان آوردن : چند بار بوالحسن عقیلی حدیث وی فراافکند و سلطان بسیار نیکویی گفته از وی خشنودی نمود. (تاریخ بیهقی ).
- فروافکندن ؛ از بالا بپائین انداختن :
گر بلندی در او کرد چنین پست ترا
خویشتن چون که فرونفکنی از کوه بلند؟
- کمند افکندن ؛ انداختن یا آویختن آن :
فریدون فکند آن کمند یلی
به نیروی یزدان و از پردلی .
- مهر افکندن ؛ دل بستن . علاقمند شدن :
مهر مفکن بر این سرای سپنج
کاین جهان پاک بازی ونیرنج .
چه مهر افکنی بر تن و این جهان
که با تو نه این ماند خواهد نه آن .
گر برکنم دل از تو و بردارم از تو مهر
این مهر بر که افکنم این دل کجا برم .
- می در ساغر افکندن ؛ می در ساغر ریختن .
- نخجیر افکندن ؛ شکار کردن :
گهی بر گرد شط بستند زنجیر
ز مرغ و ماهی افکندند نخجیر.
- نر بر ماده افکندن ؛ جفت کردن . (یادداشت مؤلف ) : خر را بر اسب افکند تا استر پدید آمد. (نوروزنامه ).
- نظر افکندن ؛ نگاه کردن . محبت ورزیدن :
دلم دردمندست یاری برافکن
بر افکنده ٔ خود نظر بهتر افکن .
آب هرچه کمترک نیرو کند
بند ورغ سست و پوده بفکند.
تو بقیاس آهنی و دشمن کوهست
کوه فراوان فکنده اند به آهن .
عدل کن داد ده و شیر کش و بدره شکاف
تیغ کش باره فکن نیزه زن و تیر انداز.
هر آن دیوار قدیمش که پیش آمدی بقوت بازو بیفکندی . (گلستان ). || گستردن . پهن کردن فرش . (فرهنگ فارسی معین ). فرش گستردن . (ناظم الاطباء). منبسط کردن . (یادداشت مؤلف ) :
یکی زیغ دیدم فکنده در او
نمدپاره ٔ ترکمانی سیاه .
گشاده در هر دو آزاده وار
میان کوی کندوری افکنده خوار.
یکی جامه افکنده بد زربفت
به رش بود بالاش پنجاه وهفت .
از آن خوردن زهر با کس نگفت
یکی جامه افکند و نالان بخفت .
کوه چون تبت کند چون سایه بر کوه افکند
باغ چون صنعا کند چون روی در صحرا کند.
گفت مصلی بیفکنید.سلاح دار با خود داشت و بیفکند. (تاریخ بیهقی ص 378).پس عزیز بفرمود تا آن میدان را در دیبای رومی بیفکندند. (قصص الانبیاء ص 77).
پس عرصه بیفکند و فروچیدش مهره
هر زخم که او میزد بس کارگر آمد.
جایی که جز باد نگذشته بود وجز آفتاب سایه نیفکنده . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 354).
چون سر سجاده بر آب افکند
رنگ عسل بر می ناب افکند.
سایه ٔ سیمرغ همت بر خراب افکنده ام .
- افکندن و خوردنی ؛ افکندنی و خوردنی :
فرستادش افکندن و خوردنی
همان پوشش نغز و گستردنی .
|| منها کردن . تفریق عددی از عدد بزرگتر. بیرون کردن . تفریق کردن . (یادداشت مؤلف ) : هشت در عدد روزها ضرب کن و آن ده است هشتاد برآید، نگاه دار و پس رفتار پیک اول از رفتار دویم بیفکن چهار بماند. (یواقیت العلوم ).
طاقت پنجاه روزم نیست تا بینم ترا
شاه من بر من از این پنجاه بفکن آه را.
|| چیزی را از بالا انداختن . (ناظم الاطباء). انداختن . (فرهنگ شعوری ) :
بچشم تو اندر خس افکند باد
بچشمت بر از باد رنج اوفتاد.
امیةبن خلف آماسیده بود. دست بدان نتوانستند کردن . سنگهای بسیار بر وی افکندند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
گرامی بدید آن درفش چو نیل
که افکنده بودند از پشت پیل .
آخر چون کار به آخر رسید چشم بد بدو خورد که محمودیان از حیله نمی آسودند تا مرد را بیفکندند. (تاریخ بیهقی ص 137).
ذوالقرنین چون او را بدید سر در پیش افکند.(قصص الانبیاء ص 193). اگر تو پیغمبری ابری از آسمان برای ما فکن که ما بدانیم تو پیغمبری . (قصص الانبیاء ص 95). عصاره ٔ سرگین خر که تازه افکنده باشد. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). آنرا سر و بن بیفکنند و در خمیر پاکیزه گیرند و در تنور آرامیده نهند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
آنرا که زنی ز بیخ برکن
و آنرا که تو برکشی میفکن .
گلی بودی که باد از بارت افکند
ندانم بر کدامین خارت افکند.
|| نهادن . گذاشتن . (از یادداشتهای مؤلف ) :
سخن گر گرفتی چنین سرسری
بدان گیتی افکندم این داوری .
این به فرمان وی می گویم به وقتی دیگرباید افکندن . (تاریخ بیهقی ).
کار امروز بفردا افکندن از کاهلی تن است . (تاریخ بیهقی ).
بر تو این خوردن و این رفتن و این خفتن و خاست
نیک بنگر که که افکند وزین کار چه خواست .
گر بماند با تو این خانه من آن خواهم که تو
تا بفردا نفکنی این کار بلک اکنون کنی .
عرض کرد که تو هر پیغمبر را که ادای رسالت کرد مزد او را در دنیا پدید کردی من مزد خود را بقیامت افکنده ام . (قصص الانبیاء ص 245). ایوان کسری بمداین ... شاپور ذوالاکتاف بنا افکند و از بعد او چند پادشاه عمارت همی کردند تا بر دست نوشین روان عادل تمام شد. (نوروزنامه ). کار بجنگ افتاد و این ملک بر سر بلندی نشسته بود با تنی چند از خاصگان خویش . دلش چنان خواست که آن روز جنگ با دیگر روز افکند. (نوروزنامه ). در اول سال صدوچهل وپنج نخستین روزی از سال بنهاد نهاد [ بغداد را ] و اول خشت منصور بدست خویش افکند. (مجمل التواریخ ).
کرسی افکند و برنشست بر او
بازوی خواجه ٔ عمید ببست .
|| محذوف کردن . انداختن . حذف کردن . اسقاط کردن . وضع. ساقط کردن . حذف . اسقاط. طرح . فکندن هم گویند. (فرهنگ شعوری ) : و آن کسان را که پدرش نام این از دیوان افکنده بود، همه را بنوشت . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). فضل بن ربیع... نام مأمون از همه منبرها... بیفکند و از طراز جامه درم و دینار بیفکند... و خبر بمأمون شد او نیز نام محمد از منبرها و طراز جامه ها و درم و دینار بیفکند و خویشتن را امام نام کرد و ولی العهد از خویشتن بیفکند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). مأمون از طوس بگرگان شد و مردمان بر وی دعاکردند پس به ری آمد و خراج ری ده بار هزار هزار درم بیفکند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
بجویا چنین گفت کای بدنشان
بیفکنده نامت ز گردنکشان .
بگیتی درون تا که او زنده بود
بمردی کس او را نیفکنده بود.
باز هم باز بود ورچه که او بسته بود
شرف بازی از باز فکندن نتوان .
تا نام ولایت عهد از مأمون نیفکندند. (تاریخ بیهقی ص 27).
هر کو ز مراد کم شود مرد شود
بفکن الف مراد تا مرد شوی .
مأمون بخراسان علی بن موسی الرضا را ولی عهد کرد... آل عباس بر این کار انکار کردند که خلافت از ایشان بیفکند و بعلویان تحویل کند. (مجمل التواریخ ). نام یعقوب لیث از خطبه بیفکندند. (تاریخ بخارای نرشخی ص 94). نیز هرکه طاعت پیش ما آید تا بر جاده ٔ مطاوعت مستقیم باشد نام شاهی از او نیفکنیم . (تاریخ طبرستان ).
|| مطرح کردن : از وی و پسرش خطبستانند بنام خزانه ٔ معمور آنگاه حدیث آن مال پیش سلطان افکنده آید. (تاریخ بیهقی ). بوسهل از جای بشده بود و من همه با وی می افکندم اما چه کردمی که امیر از من بازنمی شد و نه خواجه . (تاریخ بیهقی 147). || درآوردن . بیرون کردن . از تن کندن . از سر برداشتن . (یادداشت مؤلف ) :
شب تیره چون چادر مشکبوی
بیفکند و بنمود خورشید روی .
|| شکار کردن . بشکاریدن . زدن . صید کردن . (یادداشت مؤلف ) :
پسر گفت این را من افکنده ام
همان جفت را نیز جوینده ام .
پدرْشان یکی آهو افکنده بود
کبابش بر آتش پراکنده بود.
چو با تیر بی پر تو شیر افکنی
به پر کوه خارا ز بن برکنی .
گر او بصیدگه اندر غزال و گور فکند
تو شیر شرزه فکندی و گرگ شیرشکر.
|| پوشیدن . (یادداشت مؤلف ) :
کنون برافکند از پرنیان درخت ردا
کنون بگسترد از حله باغ شادروان .
جامه ٔ گرم بیفکند پلاسین بسرش .
ببسته سفالین کمر هفت هشت
فکنده بسر بر تنک معجری .
|| نقش کردن : نامه کرد بنجاشی که من یک کلیسا برآوردم بنام ملک که اندر جهان چنان نیست . شکر آن که خدای عزوجل دل ملک بمن رحم کرد و صورت آن بر کاغذی افکند و بملک فرستاد. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
ازین پسش تو ببینی دوان دوان در دشت
به کفش و موزه درافکنده صدهزار آهو.
|| بناء. ابتناء :
چو بشنید افراسیاب آن سخن
که دستان جنگی چه افکند بن .
چو بشنید پیران ز شاه این سخن
یکی نامه فرمودو افکند بن .
بدو گفت کز تو بپرسم سخن
همی راستی باید افکند بن .
ببودند یکسر بر این یک سخن
کسی رای دیگر نیفکند بن .
منه دل بر جهان کز بیخ برکند
جهان جم را که او افکند بیکند.
|| زدن . گرفتن . کردن . (یادداشت مؤلف ) : اندرو درختی است خنج خوانند و چوب وی هرگز خشک نشود و نرم بود چنانکه بر او گره توان افکندن . (حدودالعالم ).
فرستاده ٔ شاه چون آن بدید
بیفکند فالی چنان چون سزید.
در جواب تأخیری نیفکند. (تاریخ بیهقی ).
زنهار تاحواله به نخشب نیفکنی
کاین خواهش از تو هست نه از اهل نخشب است .
|| گفتن : سخنی در گوش بنده افکنده که از آن سخت بشکوهید. (تاریخ بیهقی ص 379).
در گوش کسی میفکن آن راز
کآزرده شوی ز گفتنش باز.
|| روان ساختن . جریان دادن . حرکت دادن . براه انداختن . روانه کردن . (یادداشت مؤلف ) : پس خدای عزوجل بادی بر ایشان [ کفار ] افکند و چشمهاشان کور شد... و روی بهزیمت نهادند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
که پیش افکند باره بر کین اوی
که بازآورد باره و زین اوی .
یکی نامه بنوشت نزدیک شاه
برافکند پوینده مردی براه .
نوندی بیفکند پس دیده بان
از آن دیدگه تا در پهلوان .
باز در زلف بنفشه حرکات افکندند
دهن زر خجسته به عبیر آگندند.
برافکند هر یک نوندی به راه
یکی نامه با کشتگان پیش شاه .
|| کشتن . بقتل رساندن . بخاک انداختن . (یادداشت مؤلف ) :
سر جادوان جهان بیدرفش
مر او را بیفکند و برد آن درفش .
بدین گونه زان لشکر نامدار
فراوان بیفکند در کارزار.
یکی دیگر افکن برین همنشان
دروغ از گناه است با سرکشان .
بیک حمله کردن ز گردان هزار
بیفکند و برگاشت از کارزار.
فکندش بیک زخم گردن ز کفت
چو افکنده شد دست عذرا گرفت .
به آسیب پای و بزانو و دست
همی مردم افکند چون پیل مست .
تو چون شیری غریبان را میفکن
غریبان را سگان باشند دشمن .
رستمی باید که پیشانی کند با دیو نفس
گر بر او غالب شویم افراسیاب افکنده ایم .
شمشیر تو شیرافکند پرتاب تو پیل افکند
یک حمله ٔ تو برکند بنیاد...
|| نسبت کردن . منسوب ساختن . (یادداشت مؤلف ) :
چون گسی کردمت بدستک خویش
گنه خویش بر تو افکندم .
|| فروهشتن . آویختن ، چنانکه پرده و نقاب را :
یکی مرغول عنبر بسته بر گوش
یکی مشکین کمند افکنده بر دوش .
|| مسلط کردن : خدای تعالی خواب بر وی افکند در خواب بدید که ... (مجمل التواریخ ). || ساختن . کردن .انداختن ، چنانکه سرکه ، شراب ، ترشی افکندن . || سقط یا اسقاط بچه یا جنین ساقط. مساقطه کردن :
وای از آن آوا که گر گوباره آنجا بگذرد
بفکند نازاده بچه بازگیرد زاده شیر.
شعر ناگفتن به از شعری که باشد نادرست
بچه نازادن به از شش ماهه افکندن جنین .
خود مادر قضا ز وفا حامله نشد
ور شد بقهرش از شکم افکند هم قضا.
خم آبستن خمر نه ماهه بود
در آن فتنه دختر بیفکنده بود.
|| افتادن (لازم ) انداختن (متعدی ) هر دو استعمال شود. || اطلاق کردن . حمل کردن . (یادداشت مؤلف ) : و جز وی آن بود کی بیک معنی نشاید کسی جز یک چیز را بود ونتوانی کی بهمان معنی ورا بر چیزی دیگر افکندن چنانک گویی «زید» کی معنی زید جز زید را نبود. (دانشنامه ٔ علایی صص 8 - 9). || (اصطلاح جبر و مقابله ) بمعنی استثناء بکار رود. و رجوع به کتاب التفهیم ص 48 و 49 شود. || ریختن . ریزانیدن : نمک افکندن ، یا نمک در دیگ افکندن ؛ ریختن نمک در دیگ . ریختن نمک در آن : روغن هنوز گرم باشد، این همه داروها سوده اندر وی افکنند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). پوست بازکنند و احشاء او بیرون کنند و نمک درافکنند ودر سایه خشک کنند. (یادداشت مؤلف ).
یکی جام دارم که پر می کنی
وگر آب سرد اندرو افکنی .
بفرمود تا تیغها بشکنند
بدان سله ٔ نابکار افکنند.
ز ترس ناوک او شیر بفکند چنگال
ز بیم ضربت او پیل بفکند دندان .
مجلس بساز ای بهار پدرام
و اندرفکن می به یک منی جام .
بر در خانه ٔ تو از فزع هیبت تو
شیر چنگ افکند و پیل دژآگه دندان .
گر به پیغاله از کدو فکنی
هست پنداری آتش اندر آب .
باد عبیر افکند در قدح و جام تو
ابر گهر گسترد در قدم و گام تو.
دو اوقیه [ از داروها ] بر منی آهن افکند و بدمد تا همه یکی شود و آهن این داروها را بخورد. (نوروزنامه ). از این سبب اطباء بمفرح اندر زر و سیم و مروارید افکنند و عود و مشک و ابریشم . (نوروزنامه ).
چون بهری از شب برفت داروی بیهوشی در شراب افکندم همه بازخوردند و بیفتادند. (مجمل التواریخ ).
شراب لعل گون افکنده در جام
پیاپی کرده جام از صبح تا شام .
از این افیون که ساقی در می افکند
حریفان را نه سر ماند و نه دستار.
|| افشاندن تخم . بزر ریختن . (یادداشت مؤلف ) : هرچه تخم افکنده بود بفرمود تا بیفکندند و آنچه نشاندنی بود بنشاندند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
هرآنچه باید از این باب کرد و خواهد کرد
چو تخم نیک فکنده ست نیک یابد بر.
پزند نیک و به آبکامه خوش کنند و عود کوفته و دارچینی درافکنند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). || مهر و محبت داشتن :
مهر مفکن برین سرای سپنج
کین جهان [ است ] بازی و نیرنج
نیک او رافسانه واری شو
بد او را کمرت سخت بتنج .
|| واداشتن . وادار کردن . (یادداشت مؤلف ) :
پیری مرا به زرگری افکند ای شگفت
بی گاه و دود زردم و همواره سرف سرف .
|| از شماره بیرون کردن . از حساب ساقط کردن . (فرهنگ فارسی معین ). از شماره بیرون کردن . بدور انداختن . (ناظم الاطباء). || انداختن .رمی کردن . پرتاب کردن . پرت کردن . رمی . رمیه . رمایه .القاء. نبذ. دور ریختن . بیرون افکندن :
گر خدو را بر آسمان فکنم
بی گمانم که بر چکاد آید.
گفت با خرگوش خانه خان من
خیز و خاشاکت از او بیرون فکن .
که آن روز افکنده بودند تیر
سیاووش و گرسیوز شیرگیر.
بمن دادی این تیر و چرخ اندکی
کزین دو کبوتر بیفکن یکی .
بفرمود کورا بهنگام خواب
از آن جایگه افکنند اندر آب .
گفت رکابدار را که آن غاشیه زیر آن دیوار بیفکن . (تاریخ بیهقی ). جادوان آواز دادند که ای موسی اول تو افکنی یا ما افکنیم . (قصص الانبیاء ص 103).
که کشتی بدین آب چون افکنیم
چگونه بنه زو برون افکنیم .
کسی کافکند خود را بر سر آمد
خودافکن با همه عالم برآمد.
|| کنایه از برابری کردن و آنرا درافکندن نیز گویند. (انجمن آرای ناصری ). || ترک کردن . طرح کردن . رها کردن . دور انداختن . (یادداشت مؤلف ) :
گر درم داری گزند آرد بدین
بفکن او را گرم و درویشی گزین .
بیفکنی خورش پاک را ز بی اصلی
بیاکنی بپلیدی چو ماکیان تو کژار.
بیفکندی آئین شاهان خویش
بزرگان گیتی که بودند پیش .
نشست از بر تخت زرین اوی
بیفکند ناخوب آئین اوی .
گشاده در گنج و افکنده رنج
بر آئین و رسم سرای سپنج .
بدو گفت شنگل که فرزند را
بیفکندم و خویش و پیوند را.
چندگاهیست که از باده و از بوسه مرا
نفکندستی بیهوش و نکردستی شاد.
روز نوروز است امروز و سه ساعت
ساتگینی خود از دست قدح مفکن .
ملک اعظم اتابک داور دور
که افکند از جهان آوازه ٔ جور.
|| استوار کردن دکمه در مادگی . زَرّ. افکندن دگمه ؛ یعنی استوار کردن آن در مادگی . || نازل شدن . اقامت کردن :
شب آنجا بیفکند و بالش نهاد
روان دست در بانگ و نالش نهاد.
|| گرفتار ساختن . مبتلا کردن : تمویه و تزویر آنها مرا در خشم او افکند. (کلیله و دمنه ).
بصنعت در هوای عشقم افکند
به افسون در بلای عشقم افکند.
|| فسخ کردن . تغییر تصمیم دادن . گردیدن از. (یادداشت مؤلف ) : موسی گفت بمن بگرو تا من خدایرا دعا کنم تا ترا جوانی بازدهد... فرعون هامان را گفت مرا این خوش آمد. هامان ... فرعون را از آن رای بازافکند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). رسول سوی امیر محمود فرستاد که اگر این عزم را بیفکنی و سوی تانیسر نشوی پنجاه فیل خیاره بدهم . (زین الاخباری گردیزی ).
- افکندن آمدن ؛ مطرح شدن : اما اینجای مسئلتی است و چون سخن در مشورت افکنده آمد بنده آنچه داند بگوید. (تاریخ بیهقی ص 284).
- افکندن بر؛ بر عهده ٔ کسی گذاشتن . متعهد ساختن : هرچه ترا آلت آن دادیم و اختیار آن دادیم کردن آنرا بر تو افکندیم که اگر کردن آنرا نمی توانستی آلت دادن ترا چه فایدتی داشت . (کتاب المعارف ).
- آشوب افکندن ؛ آشوب بپا کردن :
همچنان در غنچه ای و آشوب استیلای عشق
در نهاد بلبل فریادخوان افکنده ای .
- آواز درافکندن ؛ صدا دردادن :
روانه شد چو سیمین کوه در حال
درافکنده بکوه آواز خلخال .
- آواز افکندن ؛ شهرت دادن . منتشر کردن .
- از پا افکندن ؛ از میان بردن . کشتن :
بجنبیدت آن گوهر بد ز جای
بیفکندی آن پاکدل را ز پای .
- از راه افکندن ؛ گمراه کردن :
من در تو فکنده ظن نیکو
و ابلیس ترا ز ره فکنده .
- از قلم افکندن ؛ حذف کردن . اشتباه کردن .
- اسب افکندن ؛ حمله کردن . تاختن برای جنگ :
وگر نامداری بود زین سپاه
که اسب افکند تیز بر قلبگاه .
مبارز که اسب افکند بر دو روی
بدست چپ و راست پرخاشجوی .
چو بهرام بر دشمن اسب افکند
بدریا دل اژدها بشکند.
من بخشم بازگشتم و اسب در تک افکندم . (تاریخ بیهقی ص 173).
- اسب افکندن به آب ؛ در خطر انداختن . (یادداشت مؤلف ).
- اندرافکندن ؛ بدرون افکندن :
کیان زادگان و جوانان خویش
بتابوتها اندرافکنده پیش .
- باد در بینی افکندن ؛ ناز و تکبر کردن .
- باد در مغز افکندن ؛ مست شدن . غره شدن :
شده مست از می کک کوهزاد
از این گفته در مغز افکنده باد.
- بار افکندن ؛ اقامت کردن . سکونت کردن .
- || پائین آوردن بار. سبک کردن بار :
فیض کرم را سخنم درگرفت
بار من افکند و مرا برگرفت .
- بازافکندن ؛ مطرح کردن . گفتن : ندماء قدیم این حدیث در میان مجلس بازافکندند. (تاریخ بیهقی ص 365).
- بپای افکندن ؛ زیر قدم یا جلو پای کسی انداختن :
بپای اندرافکند و بسپردخوار
دریده برو چرم و برگشته کار.
- بچاه یا به چه افکندن ؛ سرنگون کردن در چاه و بخطر انداختن .
- بخاک افکندن ؛ ساقط کردن . بر زمین زدن و کشتن :
اگر تندبادی برآید ز کنج
بخاک افکند نارسیده ترنج .
بسی نامداران و گردان چین
که آن شیر گرد افکند بر زمین .
- برافکندن ؛ روان ساختن . بحرکت درآوردن :
نگهبان مرز مداین ز راه
سواری برافکند نزدیک شاه .
نباید پدید از میان سپاه
سواری برافکند از آن دیدگاه .
هم آنگه پرستندگان را براه
ز ایوان برافکند نزد سپاه .
- || پریشان کردن . آشفتن :
آنگه که جعد زلف پریشان برافکند
صد دل بزیر طره ٔ طرار بنگرید.
- || برکندن . ویران کردن :
ساقی بیاد دار که چون جام می دهی
بحری دهی که کوه غم از جا برافکند.
- || بربستن :
مدبر بزاد خصمش و گوید که مقبلم
بر خویش این لقب بچه یارا برافکند.
- || پاشیدن . ریختن :
کو عنصری که بشنود این شعر آبدار
تا خاک بر دهان مجارا برافکند.
- || انداختن . بدور کردن از تن :
گر ماه من برافکند از رخ نقاب را
برقع فروهلد بجمال آفتاب را.
ترا که گفت که برقع برافکن ای فتان
که ماه روی تو ما را بسوخت چون کتان .
- || نابود کردن :
بمقدس رسان رایت خویش را
برافکن ز گیتی بداندیش را.
- || انداختن . بالا انداختن :
حصار قلعه ٔ یاغی بمنجنیق مده
ببام قصر برافکن کمند گیسو را.
- برافکندن سوار ؛ گسیل کردن . بشتاب روانه کردن . (یادداشت مؤلف ) :
چو آمد بنزدیک ایران سپاه
سواری برافکند فرزند شاه .
- بر سر افکندن ؛ خوارکردن . بزمین زدن :
بر سرم افکند چرخ بر که سپارم عنان
بر لبم آورده جان با که گزارم عنا.
- برنج افکندن ؛ در تعب انداختن :
اگر هیچ فرمان ما بشکنی
تن و بوم و کشور برنج افکنی .
- بروی افکندن ؛ بروی انداختن :
کشیدش زن چاره گر را بموی
بیاورد و افکند او را بروی .
- بساحل افکندن ؛ بکنار انداختن . (یادداشت مؤلف ).
- بساط افکندن ؛ گستردن آن :
بگرداگرد آن ده سبزه ٔ نو
بر آن سبزه بساط افکنده خسرو.
- بطمع افکندن ؛ ایجاد کردن طمع.
- بفردا افکندن ؛ تأخیر انداختن . بقیامت افکندن :
گر بماند با تو این خانه من آن خواهم که تو
تا بفردا نفکنی این کار بلک اکنون کنی .
- بگریه افکندن ؛ گریاندن .
- بتعب افکندن ؛ در زحمت انداختن .
- بنا افکندن ؛ بنا نهادن . پی گذاردن . بن افکندن : جائیت که دل بیارامد بنا درمی افکنی . (کتاب المعارف ). چنان باشد که در زمین مردمان و بر چه ویران بنا می افکنی . باری بنا چنان افکن که اگر خداوند بیاید... (کتاب المعارف ). اگر پادشاهی سرایی مرتفع بنا افکندی یا شهری یا دیهی یا رباطی ... و آن بنا در روزگار او تمام نشدی ... (نوروزنامه ).
- بنیاد افکندن ؛ پی نهادن . (یادداشت مؤلف ) :
از آن زمان که فکندند چرخ را بنیاد
دری نبست زمانه که دیگری نگشاد.
- بیخ یا ریشه افکندن ؛از میان بردن . بکلی نابود کردن .
- پرده افکندن ؛ پرده بدور انداختن . آشکار کردن امرنهانی :
چرخ نهان کش که پرده ساز چنان است
پرده ٔ خاقانی آشکار برافکند.
- پنجه افکندن ؛ جنگیدن . زورآزمایی کردن :
حاکمی بر زیردستان هرچه فرمایی رواست
پنجه ٔ زورآزما با ناتوان افکنده ای .
با شیر ژیان پنجه درافکنم . (گلستان ).
- پی افکندن ؛ بنا گذاشتن . اساس عمارت یا چیزی استوار کردن . بنا نهادن . بنیان گذاشتن :
بیامد سوی پارس کاوس کی
جهانی بشادی نو افکند پی .
بدو داد تا مرز قزوین و ری
یکی عهد بر نامش افکند پی .
بنگر که خدای چون بتدبیر
بی آلت چرخ را پی افکند.
- پیل افکندن ؛ زورمند بودن . بر پیل پیروز شدن . از پای درآوردن پیل :
ببوم اندرون گنج بپراکند
چو رزم آیدش شیر و پیل افکند.
- چشم افکندن ؛ طمع کردن :
نخواهم که جان باشد اندر تنم
اگر چشم بر تاج و تخت افکنم .
- || نگاه کردن : هرچه بزرگان اول دیدار چشم بر آن افکنند. (نوروزنامه ).
- حمله افکندن ؛ حمله کردن . هجوم بردن : با سواران پخته ٔ گزیده حمله افکند. (تاریخ بیهقی ص 39).
- خبر افکندن ؛ منتشر کردن خبر و شایع ساختن آن : گفتند که ایشان مقدمه ٔ داودند از بیم آنکه تا طلبی دم ایشان نرود آن خبر افکنده بودند. (تاریخ بیهقی ص 516).
- خشت خام در آب افکندن ؛ کنایه از کار بی اساس و بیهده کردن :
چو کردار با ناسپاسان کنی
همی خشت خام اندر آب افکنی .
- خلعت افکندن ، خلعت برافکندن ؛ خلعت دادن :
بیارانْش بر خلعت افکند نیز
درم داد و دینار و هرگونه چیز.
بدرویش بخشید بسیار چیز
بر آتشکده خلعت افکند نیز.
هوا نوروز را خلعت برافکند
ز صد گونه گهر بر گل برافکند.
ابراهیم بن المهدی سخت فصیح بود و شاعر و سخنان نیکو گفت بمعذرت چنانک مأمون را بگریه آورد و شعری که بدیهه در آن فزع و ناامیدی گفته بود بخواند مأمون او را عفو کرد و خلعت برافکند. (مجمل التواریخ ).
- خواب افکندن بر ؛خواب کردن :
بخت تو خواب دیده ٔ بیدار تا ز امن
بر چشم فتنه خواب مهنا برافکند.
- خون افکندن ؛ خون ریختن . جنگ کردن :
که با من نیا بود کافکند خون
چو او رفت از اینها چه آید کنون .
- خیو افکندن ؛ تف کردن . آب دهن انداختن .
- دام درافکندن ؛ دام انداختن . دام گستردن :
دام درافکند مشعبدوار
پس بپوشد بخار و خس دامش .
- درافکندن ؛ بدور انداختن . بدرون انداختن :
نشسته برخش اندرون همچو کوه
درافکنده تن را بدیوان گروه .
موج هلاکست سبکتر شتاب
جان ببر و باردرافکن به آب .
تیغ برآر از نیام زهر درافکن بجام
کز قِبَل ِ ما قبول وز طرف ما دعاست .
- در زبان افکندن ؛ در زبان انداختن . مشهور ساختن :
این دریغم میکشد کافکنده ای اوصاف خویش
در زبان عام و خامان را زبان افکنده ای .
- در گمان افکندن ؛ در شک انداختن :
هر یکی نادیده از رویت گواهی میدهد
پرده بردار ای که خلقی در گمان افکنده ای .
- دیوچه افکندن ؛ دادن تا بگزد و بمکد. زالو افکندن . (یادداشت مؤلف ) :
تا دیوچه افکند هوا بر زنخ سیب
مهتاب بگلگونه بیالودش رخسار.
- راه افکندن یا بیفکندن ؛ ترک کردن راه : از آن در سرای که قائم [ باللّه ] را بیرون آوردند راه بیفکندند و بفرمود تا آن در را برآوردند و هنوز چنان است . (مجمل التواریخ ).
- رخت افکندن ؛ پائین آمدن .اقامت کردن :
دواسبه بر اثر لا بران بدان شرطی
که رخت نفکنی الا بمنزل الا.
- زالو افکندن ؛ دادن تا بگزد و بمکد. دیوچه افکندن . (یادداشت مؤلف ).
- زیر افکندن ؛ از بالا بپایین انداختن :
مر او را یکی تیغ هندی زند
ز زین نیمه ٔ تنش زیر افکند.
بزد چنگ و برداشتش نره شیر
بگردون برآورد و افکند زیر.
- زیر پای افکندن ؛ پست کردن :
اگر جویدی هم نبردش منم
تن و نام او زیر پای افکنم .
- سپر افکندن ؛ کنایه از تسلیم شدن و شکست خوردن . عاجز شدن :
دست قراسنقر فلک سپر افکند
خنجر اقسنقر از نیام برآمد.
- سجاده بر آب افکندن ؛ انداختن سجاده بر روی آب . ترک گفتن آن : هوس سجاده بر روی آب افکندن پیش خاطر آوردم . (کلیله و دمنه ).
- سر افکندن ؛ سر بزیر انداختن :
بکش کرده دست و سر افکنده پست
همی رفت تا جایگاه نشست .
- سرکه یا شراب افکندن ؛ساختن و درست کردن آن .
- شکار یا صید افکندن ؛ شکارکردن :
چنین گفت شه چون شکار افکنم
از اینسان که دیدی هزار افکنم .
- عنان افکندن ؛ عنان بستن یا آویختن :
یزک داری ز لشکرگاه خورشید
عنان افکند بر برجیس و ناهید.
- شور افکندن ؛ شور برپا کردن :
آستین بر روی و نقشی در میان افکنده ای
خویشتن پنهان و شوری در میان افکنده ای .
- فراافکندن ؛ بمیان آوردن : چند بار بوالحسن عقیلی حدیث وی فراافکند و سلطان بسیار نیکویی گفته از وی خشنودی نمود. (تاریخ بیهقی ).
- فروافکندن ؛ از بالا بپائین انداختن :
گر بلندی در او کرد چنین پست ترا
خویشتن چون که فرونفکنی از کوه بلند؟
- کمند افکندن ؛ انداختن یا آویختن آن :
فریدون فکند آن کمند یلی
به نیروی یزدان و از پردلی .
- مهر افکندن ؛ دل بستن . علاقمند شدن :
مهر مفکن بر این سرای سپنج
کاین جهان پاک بازی ونیرنج .
چه مهر افکنی بر تن و این جهان
که با تو نه این ماند خواهد نه آن .
گر برکنم دل از تو و بردارم از تو مهر
این مهر بر که افکنم این دل کجا برم .
- می در ساغر افکندن ؛ می در ساغر ریختن .
- نخجیر افکندن ؛ شکار کردن :
گهی بر گرد شط بستند زنجیر
ز مرغ و ماهی افکندند نخجیر.
- نر بر ماده افکندن ؛ جفت کردن . (یادداشت مؤلف ) : خر را بر اسب افکند تا استر پدید آمد. (نوروزنامه ).
- نظر افکندن ؛ نگاه کردن . محبت ورزیدن :
دلم دردمندست یاری برافکن
بر افکنده ٔ خود نظر بهتر افکن .