آختن
لغت‌نامه دهخدا
آختن . [ ت َ ] (مص ) آهختن . آهیختن . برآوردن . آهنجیدن . لنجیدن . کشیدن . برکشیدن . تشهیر. بیرون کشیدن . بیرون کردن . یازیدن . سَل ّ. استلال . اخراج :
یکی آخته تیغ زرین ز بر
یکی برسر آورده سیمین سپر.
تا بتاج هدهد و طاوس در کین عدوت
تیرهای پرزده ست و تیغهای آخته .
ای که شمشیر جفا بر سر ما آخته ای
صلح کردیم که ما را سر پیکار تو نیست .
گرش بر فریدون بدی تاختن
امانش ندادی بتیغ آختن .
تیغ زبان آخت برای جدل
کی شده در شهرت کاذب مثل .
- آختن جامه و پوست ؛ بیرون کردن و برکشیدن و برکندن آن از تن :
کمانهای ترکی بینداختند
قبای نبردی برون آختند.
گوان جامه ٔ رزم برآختند
نیایش کنان دست بفراختند.
ز تن پوستهاشان برون آختند
وزآن جامه ٔ گونه گون ساختند.
- آختن ریسمان و نخ و طراز و مانند آن ؛ مد و بسط و کشیدن آن :
بر طراز آخته پویه کند چون عنکبوت
بر بدستی جای بر، جولان کند چون بابزن .
چون طرازی آخته فردا بخواهی ریختن
گر کشد بر جامه ٔ جاهت فلک نقش طراز.
- آختن صف ؛ صف کشیدن . رده شدن :
همیدون صف شاعران آخته
بخوانده ثناها و پرداخته .
- از خانه بیاختن ؛ از خانه بیرون بردن و بیرون کردن :
بدان ای پدر کآن جوانان من
که هستند همزادو اخوان من
ز خانه مرا چون بدشت آختند
برهنه بچاهم درانداختند.
- برون آختن ؛بدر کشیدن . بدر آوردن . بیرون کردن . اخراج :
بکشتی و مغزش برون آختی
مر آن اژدها را خورش ساختی .
- دست آختن ؛ دست دراز کردن . دست یازیدن :
ندانست کس غارت و تاختن
دگر دست سوی بدی آختن .
به ایزدگشسب آن زمان دست آخت
به بیهوده بر، بند و زندانْش ساخت .
تو نشنیدی این داستان بزرگ
که شیر ژیان افکند پیش گرگ
که هر کو بخون کیان دست آخت
زمانه جز از خاک جایش نساخت .
میان تنگ خون ریختن را ببست
ببهرام آذرمهان آخت دست .
بدو [ به مانی ] گفت کای مرد صورت پرست
بیزدان چرا آختی خیره دست ؟
چو آمد بدانجایگه دست آخت [ سیاوش ]
دو فرسنگ بالا و پهنا بساخت
بیاراست شهری بسان بهشت
بهامون گل و سنبل و لاله کشت .
میان بزرگان بیازید و دست
بدان جام می آخت و بر پای جست .
سرشکی سوی دیگر انداختی
دگر دست جای دگر آختی .
ستمگر [ افراسیاب ] بدانگونه بد آخت دست
دل هر کس از کشتن او [ سیاوش ] بخست .
زمانی بخوان ، دستها آختند
بخوردند یک لخت و پرداختند.
چو نتوان بافلاک دست آختن
ضروری است با گردشش ساختن .
- کین (کینه ) آختن ؛ کین کشیدن . انتقام گرفتن . جنگ کردن :
دگر آنکه گفتی که از تاختن
نیاسودی از رنج و کین آختن .
همی تاخت وآن باره را تیز کرد
همی آخت کینه همی کشت مَرد.
سپاه پراکنده کرد انجمن
همی رفت تا بیشه ٔ نارون ...
همی برد بر هر سویی تاختن
بدان تاختن بود کین آختن .
دگر اسب شبدیز کز تاختن
نماندی بهنگام کین آختن .
یلانی که شان پیشه کین آختن
شبان روز خو کرده بر تاختن .
کنون باید این رزم را ساختن
توانی مگر کین از او آختن .
دگر باره هر دو سپه ساختند
کشیدند صف تیغ و خشت آختند.
گر دلت بر نیکی همسایه ات کینه گرفت
کینت از بدفعل جان خویش بایدآختن .
امروز در این دولت و این ملک مهیا
هر قوم که آیند بکین آخته سکین ...
منم که همچو کمان دستمال ترکانم
همه ز غمزه خدنگ آخته بکینه ٔ من .
|| بهم پیوستن . متصل کردن :
پیاده سپر در سپر آخته
خدنگ افکن از پس کمین ساخته .
- آختن رود و امثال آن ؛ نواختن یا بساز و بسامان آوردن و کوک کردن آن :
همیشه دشمن تو سوخته تو ساخته بزم
ببزم ساخته ، رود آخته دو صد چرگر.
|| افراختن . برکشیدن . ترفیع. برکردن . افراشتن . بلند کردن . اِعلاء :
زن و شوی هر دو بهم ساختند
سر تاجشان بر سپهر آختند.
چو شاهان یکی مرکبش ساخته
سرش بر سپهر بلند آخته .
بحد خنجر و نعل تکاوران کردی
زمین هامون دریا و کوه آخته ، غار.
ببوستان شرف خرمی و پیروزیست
که سرو آخته قدی ببوستان شرف .
|| چشم دوختن . دیده آختن در (اندر، به ) :
بدو [ بیوسف ] بود چشم و دل خلق و بس
نبد آگه از مرگ خود هیچ کس
عزیز اندرو دیده ها آخته
دل و هوش خود پاک پرداخته .
|| گستردن . پراکندن :
کاه داری آخته بر روی آب
زهر داری ساخته در زیر قند.
|| معنی آختن در بیت ذیل اگر تصحیفی در آن راه نیافته باشد معلوم نیست و شاید بمعنی روشن شدن و یا آگاهی یافتن باشد :
بدان تا شب تیره بی آختن
نیارد ز ترکان کسی تاختن
دوصد باره عراده و منجنیق
نهاد از برش هر سویی جاثلیق .
|| در بیت ذیل آختن را ظهوری به معنی مصفا و مروق کردن شراب آورده است و البته محل اعتماد نیست جز آنکه شواهد دیگری یافته شود :
بده ساقیا آن می آخته
که جام جم از وی بپرداخته .
|| و در بعض فرهنگها به معنی انداختن و نیز دست کشیدن از چیزی آورده اند. || اسم مصدر غیرمستعمل این فعل آزش است : آختم . بیاز. و رجوع به آهختن و آهیختن و آهنجیدن شود.
یکی آخته تیغ زرین ز بر
یکی برسر آورده سیمین سپر.
تا بتاج هدهد و طاوس در کین عدوت
تیرهای پرزده ست و تیغهای آخته .
ای که شمشیر جفا بر سر ما آخته ای
صلح کردیم که ما را سر پیکار تو نیست .
گرش بر فریدون بدی تاختن
امانش ندادی بتیغ آختن .
تیغ زبان آخت برای جدل
کی شده در شهرت کاذب مثل .
- آختن جامه و پوست ؛ بیرون کردن و برکشیدن و برکندن آن از تن :
کمانهای ترکی بینداختند
قبای نبردی برون آختند.
گوان جامه ٔ رزم برآختند
نیایش کنان دست بفراختند.
ز تن پوستهاشان برون آختند
وزآن جامه ٔ گونه گون ساختند.
- آختن ریسمان و نخ و طراز و مانند آن ؛ مد و بسط و کشیدن آن :
بر طراز آخته پویه کند چون عنکبوت
بر بدستی جای بر، جولان کند چون بابزن .
چون طرازی آخته فردا بخواهی ریختن
گر کشد بر جامه ٔ جاهت فلک نقش طراز.
- آختن صف ؛ صف کشیدن . رده شدن :
همیدون صف شاعران آخته
بخوانده ثناها و پرداخته .
- از خانه بیاختن ؛ از خانه بیرون بردن و بیرون کردن :
بدان ای پدر کآن جوانان من
که هستند همزادو اخوان من
ز خانه مرا چون بدشت آختند
برهنه بچاهم درانداختند.
- برون آختن ؛بدر کشیدن . بدر آوردن . بیرون کردن . اخراج :
بکشتی و مغزش برون آختی
مر آن اژدها را خورش ساختی .
- دست آختن ؛ دست دراز کردن . دست یازیدن :
ندانست کس غارت و تاختن
دگر دست سوی بدی آختن .
به ایزدگشسب آن زمان دست آخت
به بیهوده بر، بند و زندانْش ساخت .
تو نشنیدی این داستان بزرگ
که شیر ژیان افکند پیش گرگ
که هر کو بخون کیان دست آخت
زمانه جز از خاک جایش نساخت .
میان تنگ خون ریختن را ببست
ببهرام آذرمهان آخت دست .
بدو [ به مانی ] گفت کای مرد صورت پرست
بیزدان چرا آختی خیره دست ؟
چو آمد بدانجایگه دست آخت [ سیاوش ]
دو فرسنگ بالا و پهنا بساخت
بیاراست شهری بسان بهشت
بهامون گل و سنبل و لاله کشت .
میان بزرگان بیازید و دست
بدان جام می آخت و بر پای جست .
سرشکی سوی دیگر انداختی
دگر دست جای دگر آختی .
ستمگر [ افراسیاب ] بدانگونه بد آخت دست
دل هر کس از کشتن او [ سیاوش ] بخست .
زمانی بخوان ، دستها آختند
بخوردند یک لخت و پرداختند.
چو نتوان بافلاک دست آختن
ضروری است با گردشش ساختن .
- کین (کینه ) آختن ؛ کین کشیدن . انتقام گرفتن . جنگ کردن :
دگر آنکه گفتی که از تاختن
نیاسودی از رنج و کین آختن .
همی تاخت وآن باره را تیز کرد
همی آخت کینه همی کشت مَرد.
سپاه پراکنده کرد انجمن
همی رفت تا بیشه ٔ نارون ...
همی برد بر هر سویی تاختن
بدان تاختن بود کین آختن .
دگر اسب شبدیز کز تاختن
نماندی بهنگام کین آختن .
یلانی که شان پیشه کین آختن
شبان روز خو کرده بر تاختن .
کنون باید این رزم را ساختن
توانی مگر کین از او آختن .
دگر باره هر دو سپه ساختند
کشیدند صف تیغ و خشت آختند.
گر دلت بر نیکی همسایه ات کینه گرفت
کینت از بدفعل جان خویش بایدآختن .
امروز در این دولت و این ملک مهیا
هر قوم که آیند بکین آخته سکین ...
منم که همچو کمان دستمال ترکانم
همه ز غمزه خدنگ آخته بکینه ٔ من .
|| بهم پیوستن . متصل کردن :
پیاده سپر در سپر آخته
خدنگ افکن از پس کمین ساخته .
- آختن رود و امثال آن ؛ نواختن یا بساز و بسامان آوردن و کوک کردن آن :
همیشه دشمن تو سوخته تو ساخته بزم
ببزم ساخته ، رود آخته دو صد چرگر.
|| افراختن . برکشیدن . ترفیع. برکردن . افراشتن . بلند کردن . اِعلاء :
زن و شوی هر دو بهم ساختند
سر تاجشان بر سپهر آختند.
چو شاهان یکی مرکبش ساخته
سرش بر سپهر بلند آخته .
بحد خنجر و نعل تکاوران کردی
زمین هامون دریا و کوه آخته ، غار.
ببوستان شرف خرمی و پیروزیست
که سرو آخته قدی ببوستان شرف .
|| چشم دوختن . دیده آختن در (اندر، به ) :
بدو [ بیوسف ] بود چشم و دل خلق و بس
نبد آگه از مرگ خود هیچ کس
عزیز اندرو دیده ها آخته
دل و هوش خود پاک پرداخته .
|| گستردن . پراکندن :
کاه داری آخته بر روی آب
زهر داری ساخته در زیر قند.
|| معنی آختن در بیت ذیل اگر تصحیفی در آن راه نیافته باشد معلوم نیست و شاید بمعنی روشن شدن و یا آگاهی یافتن باشد :
بدان تا شب تیره بی آختن
نیارد ز ترکان کسی تاختن
دوصد باره عراده و منجنیق
نهاد از برش هر سویی جاثلیق .
|| در بیت ذیل آختن را ظهوری به معنی مصفا و مروق کردن شراب آورده است و البته محل اعتماد نیست جز آنکه شواهد دیگری یافته شود :
بده ساقیا آن می آخته
که جام جم از وی بپرداخته .
|| و در بعض فرهنگها به معنی انداختن و نیز دست کشیدن از چیزی آورده اند. || اسم مصدر غیرمستعمل این فعل آزش است : آختم . بیاز. و رجوع به آهختن و آهیختن و آهنجیدن شود.