گیتی
لغت‌نامه دهخدا
گیتی . (اِ) جهان . کره ٔ زمین . عالم سفلی . (از برهان قاطع) (از بهار عجم ) (از آنندراج ) (از ناظم الاطباء). کره ٔ خاکی . کره ٔ ارض :
ایا خورشید سالاران گیتی
سوار رزم ساز و گرد نستوه .
هموار خواهی کرد گیتی را
گیتی است کی پذیرد همواری .
گیتیت چنین آمد گردنده بدین سان
هم باد برین آمد و هم باد فرودین .
دقیقی چار خصلت برگزیده ست
به گیتی در ز خوبی ها و زشتی .
ابوسعد آنکه از گیتی بدو بربسته شد دلها
مظفر آنکه شمشیرش ببرد از دشمنان پروا.
به سوی زواره یکی بنگرید
کزین سان شگفتی به گیتی که دید.
به گیتی رونده بود کام اوی
به منشورها بر بود نام اوی .
ز بهر جهاندار شاه کیان
ببستند گردان گیتی میان .
از حسن رای تست که گیتی گوای تست
گیتی سرای تست ز کیماک تا خزر.
ولیکن تو از آن ترسی که چون گیتی ترا گردد
شمار گیتی از تو باز خواهد داور سبحان .
شه گیتی ز غزنی تاختن برد
بر افغانان و بر گبران کهبر.
شاهی که ز مادر ملک و مهترزاده است
گیتی بگرفته ست و بخورده ست و بداده ست .
بی من نتوان کردن شادی و طرب هیچ
زیرا که بدین گیتی اصل طرب این است .
تا روم ز هند لاجرم شاها
گیتی همه زیر باج و ساکردی .
به گیتی عاشقی بی غم نباشد
خوشی و عاشقی باهم نباشد.
چو گیتی را به آسانی توان خورد
چه باید با همه کس دشمنی کرد.
هر آن گاهی که گیتی گشت بی من
مرا چه دوست در گیتی چه دشمن .
سیزده سال شهنشاه بماند اندر حبس
کز همه نعمت گیتیش یکی صبر ندیم .
دل از آز گیتی چه پرکرده ای
از او چون بری آنچه ناورده ای .
گیتی بشنو که می چه گوید
با بی دهنی وبی زبانی .
گیتی بسان خاطر بی غفلت
پرنور نفع و خیر ازیرا شد.
صبح صادق عرصه ٔ گیتی رابه نور جمال خویش منور گردانید. (کلیله و دمنه ).
گیتی سیاه خانه شد از ظلمت وجود
گردون کبودجامه شد از ماتم وفا.
شاه بود آگه که وقتی ماهی و گاو زمین
کلی اجزای گیتی را کنند ازهم جدا.
خدایا تا جهان را آب و رنگ است
فلک رادور و گیتی را درنگ است .
- ترکیبات :
گیتی آرا. گیتی آرای . گیتی آراستن . گیتی آفریدن . گیتی آفرین . گیتی افروز. گیتی افزای . گیتی افروختن . گیتی افروزی . گیتی پرور. گیتی پژوه . گیتی پسند. گیتی پناه . گیتی خدای . گیتی خدیو. گیتی خرام . گیتی خور. گیتی دار. گیتی داور. گیتی ستان . گیتی شناس . گیتی فروز. گیتی فزای . گیتی کرده . گیتی گرد. گیتی گروه .گیتی گشا. گیتی گشای . گیتی نکوه . گیتی نما. گیتی نمای . گیتی نورد. در هریک از این ترکیبات رجوع به ردیف خود شود.
- آن گیتی ؛ آخرت . آن جهان :
اگر رحمت نیاری من بمیرم
در آن گیتی ترا دامن بگیرم .
- این گیتی ؛ این دنیا. این جهان .
- دو گیتی ؛ این دنیا و آن دنیا. دنیا و آخرت . دو جهان :
بوی در دو گیتی ز بد رستگار
نکوکار گردی بَرِکردگار.
دو گیتی را نهاد و راستی کرد
به مویی اندر او کژی نیاورد.
- سفله گیتی ؛ گیتی پست و دون :
به چشمم ندارد خطر سفله گیتی
به چشم خردمند ازیرا خطیرم .
|| روزگار. (برهان قاطع) (فرهنگ نظام ) (فرهنگ شعوری ) (بهار عجم ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء) :
همچنان گیتی که دارد آبگین
چون بماند داستان من برین .
خوشا نبیذ غارجی با دوستان یکدله
گیتی به آرام اندرون مجلس به بانگ و ولوله .
مَلِک چو اختر و گیتی سپهر و در گیتی
همیش باید گشتن چو بر سپهر اختر.
یکی مهره باز است گیتی که دیو
ندارد به ترفند او هیچ تیو.
به گیتی در آن است درویشتر
کش از آز بر دل گره بیشتر.
شدستم ز انده گیتی مسلم
چو گشتم ز انده عزلت ممکن .
هرآنکه گردش گیتی به کین او برخاست
بغیر مصلحتش رهبری کند ایام .
|| بمجاز، حیات و زندگی و عمر :
که گیتی سپنج است و جاوید نیست
فری برتر از فر جمشید نیست .
که فرجام ، روز تو هم بگذرد
خنک آنکه گیتی به بد نسپرد.
|| کنایت از وضع و اوضاع :
چو گیتی چنان دید شاپور گرد
عنان کئی بارگی را سپرد.
|| در تداول حکمت اشراق ، گیتی به معنی عالم ظلمانی جسمانی است . شیخ اشراق گوید: جهان به دو گونه تقسیم شود، مینوی و آن جهان نورانی روحانی است و گیتی آن عالم ظلمانی جسمانی . رجوع به حاشیه ٔ حکمة الاشراق چ کربن ص 157 شود. عالم ماده . ناسوت . عالم فنا. || گلی است بسیار خوشبوی که از دریای بصره آورند. (برهان قاطع). رجوع به گیتی آرای شود.
ایا خورشید سالاران گیتی
سوار رزم ساز و گرد نستوه .
هموار خواهی کرد گیتی را
گیتی است کی پذیرد همواری .
گیتیت چنین آمد گردنده بدین سان
هم باد برین آمد و هم باد فرودین .
دقیقی چار خصلت برگزیده ست
به گیتی در ز خوبی ها و زشتی .
ابوسعد آنکه از گیتی بدو بربسته شد دلها
مظفر آنکه شمشیرش ببرد از دشمنان پروا.
به سوی زواره یکی بنگرید
کزین سان شگفتی به گیتی که دید.
به گیتی رونده بود کام اوی
به منشورها بر بود نام اوی .
ز بهر جهاندار شاه کیان
ببستند گردان گیتی میان .
از حسن رای تست که گیتی گوای تست
گیتی سرای تست ز کیماک تا خزر.
ولیکن تو از آن ترسی که چون گیتی ترا گردد
شمار گیتی از تو باز خواهد داور سبحان .
شه گیتی ز غزنی تاختن برد
بر افغانان و بر گبران کهبر.
شاهی که ز مادر ملک و مهترزاده است
گیتی بگرفته ست و بخورده ست و بداده ست .
بی من نتوان کردن شادی و طرب هیچ
زیرا که بدین گیتی اصل طرب این است .
تا روم ز هند لاجرم شاها
گیتی همه زیر باج و ساکردی .
به گیتی عاشقی بی غم نباشد
خوشی و عاشقی باهم نباشد.
چو گیتی را به آسانی توان خورد
چه باید با همه کس دشمنی کرد.
هر آن گاهی که گیتی گشت بی من
مرا چه دوست در گیتی چه دشمن .
سیزده سال شهنشاه بماند اندر حبس
کز همه نعمت گیتیش یکی صبر ندیم .
دل از آز گیتی چه پرکرده ای
از او چون بری آنچه ناورده ای .
گیتی بشنو که می چه گوید
با بی دهنی وبی زبانی .
گیتی بسان خاطر بی غفلت
پرنور نفع و خیر ازیرا شد.
صبح صادق عرصه ٔ گیتی رابه نور جمال خویش منور گردانید. (کلیله و دمنه ).
گیتی سیاه خانه شد از ظلمت وجود
گردون کبودجامه شد از ماتم وفا.
شاه بود آگه که وقتی ماهی و گاو زمین
کلی اجزای گیتی را کنند ازهم جدا.
خدایا تا جهان را آب و رنگ است
فلک رادور و گیتی را درنگ است .
- ترکیبات :
گیتی آرا. گیتی آرای . گیتی آراستن . گیتی آفریدن . گیتی آفرین . گیتی افروز. گیتی افزای . گیتی افروختن . گیتی افروزی . گیتی پرور. گیتی پژوه . گیتی پسند. گیتی پناه . گیتی خدای . گیتی خدیو. گیتی خرام . گیتی خور. گیتی دار. گیتی داور. گیتی ستان . گیتی شناس . گیتی فروز. گیتی فزای . گیتی کرده . گیتی گرد. گیتی گروه .گیتی گشا. گیتی گشای . گیتی نکوه . گیتی نما. گیتی نمای . گیتی نورد. در هریک از این ترکیبات رجوع به ردیف خود شود.
- آن گیتی ؛ آخرت . آن جهان :
اگر رحمت نیاری من بمیرم
در آن گیتی ترا دامن بگیرم .
- این گیتی ؛ این دنیا. این جهان .
- دو گیتی ؛ این دنیا و آن دنیا. دنیا و آخرت . دو جهان :
بوی در دو گیتی ز بد رستگار
نکوکار گردی بَرِکردگار.
دو گیتی را نهاد و راستی کرد
به مویی اندر او کژی نیاورد.
- سفله گیتی ؛ گیتی پست و دون :
به چشمم ندارد خطر سفله گیتی
به چشم خردمند ازیرا خطیرم .
|| روزگار. (برهان قاطع) (فرهنگ نظام ) (فرهنگ شعوری ) (بهار عجم ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء) :
همچنان گیتی که دارد آبگین
چون بماند داستان من برین .
خوشا نبیذ غارجی با دوستان یکدله
گیتی به آرام اندرون مجلس به بانگ و ولوله .
مَلِک چو اختر و گیتی سپهر و در گیتی
همیش باید گشتن چو بر سپهر اختر.
یکی مهره باز است گیتی که دیو
ندارد به ترفند او هیچ تیو.
به گیتی در آن است درویشتر
کش از آز بر دل گره بیشتر.
شدستم ز انده گیتی مسلم
چو گشتم ز انده عزلت ممکن .
هرآنکه گردش گیتی به کین او برخاست
بغیر مصلحتش رهبری کند ایام .
|| بمجاز، حیات و زندگی و عمر :
که گیتی سپنج است و جاوید نیست
فری برتر از فر جمشید نیست .
که فرجام ، روز تو هم بگذرد
خنک آنکه گیتی به بد نسپرد.
|| کنایت از وضع و اوضاع :
چو گیتی چنان دید شاپور گرد
عنان کئی بارگی را سپرد.
|| در تداول حکمت اشراق ، گیتی به معنی عالم ظلمانی جسمانی است . شیخ اشراق گوید: جهان به دو گونه تقسیم شود، مینوی و آن جهان نورانی روحانی است و گیتی آن عالم ظلمانی جسمانی . رجوع به حاشیه ٔ حکمة الاشراق چ کربن ص 157 شود. عالم ماده . ناسوت . عالم فنا. || گلی است بسیار خوشبوی که از دریای بصره آورند. (برهان قاطع). رجوع به گیتی آرای شود.