پیله
لغت‌نامه دهخدا
پیله . [ ل َ / ل ِ ] (اِ) محفظه ٔ ابریشمین کرم ابریشم . ماده ای که کرم ابریشم از لعاب دهن دور خود می تند و در ساخت ابریشم بکار می آید. (فرهنگ نظام ). بادامه . آن بادامچه بود که ابریشم ازاو گیرند. (لغت نامه ٔ اسدی ). اصل ابریشم و غوزه ٔ ابریشم که کرم تنیده باشد. (برهان ). غوزه ٔ ابریشم و کج . صلجه . شرنق . شرنقه . اصل ابریشم . (صحاح الفرس ). فیلق . (دهار). فیله . پله . بیله . کناغ . نوغان . ابریشمی که کرم آنرا برگرد خود مثل بادام بتند. بیضه ٔ ابریشم که کرم تننده در آن جای گیرد. (غیاث ) :
به همه شهر بود ازاو آذین
در بریشم چو کرم پیله زمین .
تاپیل چو یک فریشم پیله
اندر نشود بچشمه ٔ سوزن
شاها تو بزیر فر یزدان [ مان ]
بدخواه تو زیردست آهرمن .
همچو کرم سرکه که ناگه ز شیرین انگبین
بیخرد، چون کرم پیله ، جان خود سازد هدر.
کرم پیله همی بخود بتند
که همی بند گرددش چپ و راست .
خرمن خود را به دست خویشتن سوزیم ما
کرم پیله هم بدست خویشتن دوزد کفن .
کنون قرارگهش در دهان ما را نیست
که کرم پیله نماید ورا عصای کلیم .
خصمش ز کم بقائی ماند بکرم پیله
کو را ز کرده ٔ خود زندان تازه بینی .
آنچه حق آموخت کرم پیله را
هیچ پیلی داند آنگون حیله را.
جامه ٔ کعبه را که می بوسند
او نه از کرم پیله نامی شد.
چو پروانه آتش بخود درزنند
نه چون کرم پیله بخود برتنند.
وجود جاهل اگر در نخ نسیج بود
چو کرم مرده شمر کو درون پیله در است .
دمقاص ؛ ریسمان پیله . دمقص ؛ ابریشم یا ریسمان پیله که نوعی از ابریشم ردی است یا دیبا یا کتان . (منتهی الارب ). || کرمی باشد که ازاو ابریشم حاصل شود. (غیاث ). کرم ابریشم . (برهان ). دودالقز به کرم تننده ٔ ابریشم . (غیاث ) : و هوشنگ ... انگبین از زنبور و ابریشم از پیله بیرون آورد. (نوروزنامه ).
آن غنچه های نستر بادامهای قز شد
زرّ قراضه در وی چون تخم پیله مضمر.
عیسی لبی و مرده دلم دربرابرت
چون تخم پیله زنده شوم باز بر درت .
تخم پیله است آن به دیباجی سپار
زعفران است آن به حلوائی فرست .
چو پیلان راز خود با کس نگفتم
چو پیله در گلیم خویش خفتم .
چو پیله زبرگ کسان خورد گاز
همه تن شد انگشت و قی کرد باز.
گروهی که بر پیل کردند زور
فتادند چون پیله در پای مور.
پیله که بریشمین کلاه است
از یاری همدمان راه است .
گر چو پیله چشم برهم میزنی
در سفینه خفته ای ره میکنی .
گر بدانستی که خواهد مرد خود اندر میانش
جامه چندین کی تنیدی پیله گرد خویشتن .
عاشقی بر خویشتن چون پیله گرد خویشتن
گر نه بر خود عاشقی جانباز چون پروانه باش .
پیله که از برگ گیا کرد نوش
برهنه ای بینی آفاق پوش .
|| خریطه . (جهانگیری ). توبره . مطلق خریطه . (برهان ). کیسه و خریطه ای که در آن اشیاء مختلفه برای فروش ریزند و بدوش کشند وگردانند و دورگرداننده را پیله ور گویند. (فرهنگ نظام ) :
در ته پیله ٔ فلک پیله ور زمانه را
نیست ببخت خصم تو داروی درد مدبری .
|| بوی دان . عطردان . || چشم و پلک چشم را نیز بطریق تشبیه میگویند. (برهان ). پلک چشم . (جهانگیری ) (غیاث ). جفن :
گرچه پیله ٔ چشم برهم میزنی
در سفینه خفته ای ره میکنی .
|| ورم پلک چشم . || هر گره عموماً و گرهی که در میان دمل به هم رسد و تا آنرا برنیاورند دمل نیک نشود خصوصاً. (برهان ). || چرک و ریمی که از میان زخم برآید وروان شود. (برهان ). || آماس بن دندان . چرک گردآمده در بن دندان بیمار. گردآمدگی ریم در بن دندان دردگن . ورم بن دندان :دندانم پیله کرده است ، ورم کرده است . || قبه ٔ خشخاش و مانند آن . (فرهنگ نظام ). || دارو. (جهانگیری ). || پیکانی سرپهن . (فرهنگ اسدی نخجوانی ). بیله . پیکان تیر. (برهان ) :
چنان چون سوزن از وشی و آب روشن از توزی
بطوسی پیل بگذاری به آماج اندرون پیله .
رجوع به بیله شود. || صحرا و زمین خشک وسیع که در میان دو آب واقع شده باشد یعنی که از دو طرف آن زمین دو رودخانه میرفته باشد یا یک رودخانه دو شاخ شود و آن زمین در میان درآید. (برهان ).
|| (بمعنی بزرگ ) نامی از نامهای نزد گیلانیان و مازندرانیان : پیله آقا.
|| کینه و عداوت . || آزار و تعرض توأم بالجاج .
- بدپیله . کسی که بر هر کار پای می فشرد.
- پشم و پیله ٔ کسی ریختن ؛ ناتوان شدن او. قدرت و سیطره و هیمنه ٔ او رفتن .
- پیله اش گرفتن ؛ پیله کردن . رجوع به پیله کردن شود.
- پیله ٔ فلک ؛ صحرای فلک .
- شیله پیله ؛ در ترکیب از اتباع شیله بمعنی نیرنگ و نادرستی است . (از فرهنگ نظام ).
- کهنه پیله ؛ مجموعه ای ازتکه های پارچه ٔ نو و کهنه که درپی کردن را بکار آید. (از فرهنگ نظام ).
به همه شهر بود ازاو آذین
در بریشم چو کرم پیله زمین .
تاپیل چو یک فریشم پیله
اندر نشود بچشمه ٔ سوزن
شاها تو بزیر فر یزدان [ مان ]
بدخواه تو زیردست آهرمن .
همچو کرم سرکه که ناگه ز شیرین انگبین
بیخرد، چون کرم پیله ، جان خود سازد هدر.
کرم پیله همی بخود بتند
که همی بند گرددش چپ و راست .
خرمن خود را به دست خویشتن سوزیم ما
کرم پیله هم بدست خویشتن دوزد کفن .
کنون قرارگهش در دهان ما را نیست
که کرم پیله نماید ورا عصای کلیم .
خصمش ز کم بقائی ماند بکرم پیله
کو را ز کرده ٔ خود زندان تازه بینی .
آنچه حق آموخت کرم پیله را
هیچ پیلی داند آنگون حیله را.
جامه ٔ کعبه را که می بوسند
او نه از کرم پیله نامی شد.
چو پروانه آتش بخود درزنند
نه چون کرم پیله بخود برتنند.
وجود جاهل اگر در نخ نسیج بود
چو کرم مرده شمر کو درون پیله در است .
دمقاص ؛ ریسمان پیله . دمقص ؛ ابریشم یا ریسمان پیله که نوعی از ابریشم ردی است یا دیبا یا کتان . (منتهی الارب ). || کرمی باشد که ازاو ابریشم حاصل شود. (غیاث ). کرم ابریشم . (برهان ). دودالقز به کرم تننده ٔ ابریشم . (غیاث ) : و هوشنگ ... انگبین از زنبور و ابریشم از پیله بیرون آورد. (نوروزنامه ).
آن غنچه های نستر بادامهای قز شد
زرّ قراضه در وی چون تخم پیله مضمر.
عیسی لبی و مرده دلم دربرابرت
چون تخم پیله زنده شوم باز بر درت .
تخم پیله است آن به دیباجی سپار
زعفران است آن به حلوائی فرست .
چو پیلان راز خود با کس نگفتم
چو پیله در گلیم خویش خفتم .
چو پیله زبرگ کسان خورد گاز
همه تن شد انگشت و قی کرد باز.
گروهی که بر پیل کردند زور
فتادند چون پیله در پای مور.
پیله که بریشمین کلاه است
از یاری همدمان راه است .
گر چو پیله چشم برهم میزنی
در سفینه خفته ای ره میکنی .
گر بدانستی که خواهد مرد خود اندر میانش
جامه چندین کی تنیدی پیله گرد خویشتن .
عاشقی بر خویشتن چون پیله گرد خویشتن
گر نه بر خود عاشقی جانباز چون پروانه باش .
پیله که از برگ گیا کرد نوش
برهنه ای بینی آفاق پوش .
|| خریطه . (جهانگیری ). توبره . مطلق خریطه . (برهان ). کیسه و خریطه ای که در آن اشیاء مختلفه برای فروش ریزند و بدوش کشند وگردانند و دورگرداننده را پیله ور گویند. (فرهنگ نظام ) :
در ته پیله ٔ فلک پیله ور زمانه را
نیست ببخت خصم تو داروی درد مدبری .
|| بوی دان . عطردان . || چشم و پلک چشم را نیز بطریق تشبیه میگویند. (برهان ). پلک چشم . (جهانگیری ) (غیاث ). جفن :
گرچه پیله ٔ چشم برهم میزنی
در سفینه خفته ای ره میکنی .
|| ورم پلک چشم . || هر گره عموماً و گرهی که در میان دمل به هم رسد و تا آنرا برنیاورند دمل نیک نشود خصوصاً. (برهان ). || چرک و ریمی که از میان زخم برآید وروان شود. (برهان ). || آماس بن دندان . چرک گردآمده در بن دندان بیمار. گردآمدگی ریم در بن دندان دردگن . ورم بن دندان :دندانم پیله کرده است ، ورم کرده است . || قبه ٔ خشخاش و مانند آن . (فرهنگ نظام ). || دارو. (جهانگیری ). || پیکانی سرپهن . (فرهنگ اسدی نخجوانی ). بیله . پیکان تیر. (برهان ) :
چنان چون سوزن از وشی و آب روشن از توزی
بطوسی پیل بگذاری به آماج اندرون پیله .
رجوع به بیله شود. || صحرا و زمین خشک وسیع که در میان دو آب واقع شده باشد یعنی که از دو طرف آن زمین دو رودخانه میرفته باشد یا یک رودخانه دو شاخ شود و آن زمین در میان درآید. (برهان ).
|| (بمعنی بزرگ ) نامی از نامهای نزد گیلانیان و مازندرانیان : پیله آقا.
|| کینه و عداوت . || آزار و تعرض توأم بالجاج .
- بدپیله . کسی که بر هر کار پای می فشرد.
- پشم و پیله ٔ کسی ریختن ؛ ناتوان شدن او. قدرت و سیطره و هیمنه ٔ او رفتن .
- پیله اش گرفتن ؛ پیله کردن . رجوع به پیله کردن شود.
- پیله ٔ فلک ؛ صحرای فلک .
- شیله پیله ؛ در ترکیب از اتباع شیله بمعنی نیرنگ و نادرستی است . (از فرهنگ نظام ).
- کهنه پیله ؛ مجموعه ای ازتکه های پارچه ٔ نو و کهنه که درپی کردن را بکار آید. (از فرهنگ نظام ).