ساج
لغت‌نامه دهخدا
ساج . (اِ) درختی باشد بسیار بزرگ و بیشتر در هندوستان روید، طبیعت آن سرد و خشک است . (برهان ) (رشیدی ) (غیاث اللغات ).معرب درخت ساگ است ، و بهندی آنرا ساکهو نامند، و ازچوب ساج تخته ٔ کشتی سازند. (آنندراج ). درختی است بلند در هندوستان بسیار، و گویند چوبش سیاه است و ساج معرب آن است . (آنندراج در ماده ٔ ساک ). چوبی است معروف برای ساختن اثاثه بکار میرود. (سمعانی ). چوبی است سیاه که از هند آرند. (شرفنامه ٔ منیری ). آبنوس . (زمخشری ). آبنوس را. گویند، و این درخت قوی هیکل باشد و بر عکس چوبها بآب فرو رود. (فرهنگ خطی کتابخانه مؤلف ). چوبش بعمارات بکار برند و آن را بقای عظیم بود وتا هزار سال بماند زیرا که در عمارات کسری بکار برده اند و هنوز برقرار است ، و هیچ خلل نیافته و بتخصیص کشتی از آن سازند بجهت آنکه به وزن سبک و بقوت تمام است . (نزهة القلوب ). گویند ساج درختی است شبیه آبنوس ولی سیاهی آن کمتر از آبنوس است و کشتی نوح بدان ساخته شد. (زمخشری به نقل از تاج العروس ). و گفته اند کشتی نوح از صنوبر ساخته شد و صنوبر نوعی از ساج است .(تاج العروس ). درختی بسیار بزرگ که جز به هند در جائی نمیروید. چوب آن سیاه و صلب است . ج ، سیجان . و واحد آن ساجة. ج ، ساجات . (اقرب الموارد). فرزدق گوید:
بخارک لم یقد فرساً و لکن
یقود الساج بالمرس المغار.
ساج ، نوعی جید از چوب است واینجا مراد از آن سفینه است و این مطابق ضبط دیوان فرزدق است . یاقوت «یقودالسفن » ضبط کرده است . (حاشیه ٔالمعرب ص 137).
قرقور ساج ساجه مطلی
بالقیر والضبات زنبری .
ساج چوبی است که از هند آرند. ابن درید (ج 3 ص 224) گوید: ساج چوب معروفی است و من آنرا فارسی می شمارم . مؤلف المعرب آنرا در جای خود در این کتاب نیاورده است . (حاشیه ٔ المعرب چ مصر ص 271). در اختیارات بدیعی آمده : درختی است در هندوستان و هیچ درخت از وی بزرگتر نبود و چوب وی صلب بود و سیاه ، چون بسوزانند و در آب مامیثااندازند و بعد از آن سحق کنند و بیزند و در چشم کشند قوه ٔ حدقه بدهد ورم اجفان را نافع بود. و چون چوب وی حل کنند به آب سرد در سنگ و بمالند بر صداع گرم زایل گرداند. همچنین بر ورمهای صفرائی ودموی مالیدن بگذارند خاصه چون بآب بود که طبیعت آن سرد بود. و از ثمر وی روغن سازند که معروف بود به دهن الساج و غش نافه ٔ خشک بدان کنند و در آن غوص کند و پیدا باشد الا وزن آن زیادت کند. و نشاره ٔ چوب وی چون بیاشامند کرم از شکم بیرون آورد، بقوتی که در وی است . (اختیارات بدیعی ). درخت ساج سطبر باشد و ساق او دراز بود و هر برگ از او به اندازه ٔ سیردیالم باشد، و بوی او خوش بود و ببوی برگ جوز شبیه بود و لطافت ورقه ٔ او بیشتر باشد از برگ جوز، فیل را ببرگ [ او ] و برگ درخت موز رغبتی عظیم بود، و منبت او در هند و زنگبار بود. (ترجمه ٔ صیدنه ٔ ابوریحان بیرونی ). درختی است هندی ، و اهل هند ساکوته نامند، بقدر درخت چنار و سرخ رنگ وصلب و مایل بسیاهی و کثیرالورق و خوشبو و ثمرش بقدرفوفل و مستطیل ، و مؤلف تذکره او را فندق هندی دانسته است . چوب او در سیم سرد و خشک و با اندک حرارت ، وضماد سائیده ٔ او با آب سرد جهت دردسر حار و اورام حاره ، و خوردن نشاره ٔ او مسکن تشنگی و التهاب معده ، وبا ماء العسل جهت اخراج کرم شکم قوی الاثر است ، و طلای محرق او که بعد از احراق در آب مامیثا و امثال آن انداخته و سائیده باشند جهت ورم اجفان و تقویت بصر و حدقه نافع، و قدر شربتش از یک مثقال تا سه مثقال ، و مضر جگر و مصلحش عناب است . و روغن ثمر او غلیظ و خوشبو و جهت دراز کردن موی و رفع خارش بدن مفید است . و چون نافه ٔ مشک را در او گدازند حافظ بوی آن بود و وزن آن را زیاده سازد. (تحفه ٔ حکیم مؤمن ) : خدای تعالی ... مر او [ نوح ] را بفرمود که ساج بنشان تا من این خلق را هلاک گردانم . و درخت ساج بچهل سال فراز رسد. نوح درخت ساج بنشاند... و چون درخت فراز رسید و چهل سال سپری شد ایزد تعالی وحی فرستاد... که من این خلق را هلاک خواهم کردن . (تاریخ بلعمی ).
از سمندور تا بخیزد عود
تا همی ساج خیزد از سندور.
سپهبد نشست از بر تخت عاج
بیاراست ایوان بکرسی ساج .
یکی تنگ تابوت کردش ز عاج
ز زرّ و ز پیروزه و چوب ساج .
برین کین اگر تخت و تاج آوریم
وگر رسم تابوت ساج آوریم .
نهادند یک خانه خوانهای ساج
همه کوکبش زرّ و پیکر ز عاج .
بتابوت زرین و در مهد ساج
فرستادشان زی خداوندتاج .
سموم خشمش اگر برفتد بکشور روم
نسیم لطفش اگر بگذرد بکشور زنگ
ز ساج باز ندانند رومیان را لون
ز عاج باز ندانند زنگیان را رنگ .
بزلف و عارض ساج سیاه و عاج سپید
بروی و بالا ماه تمام و سرو روان .
در و بام هر خانه ازعود و ساج
نگاریده پیوسته با ساج عاج .
[ در قبه ٔ صخره ] بچهار جانب درهای بزرگ بر نهاده است دو مصراعی از چوب ساج ... در کعبه دری است از چوب ساج به دو مصراع ... [اندرون کعبه ] ستونها که در خانه است در زیر سقف زده اند همه چوبین است چهار سو تراشیده از چوب ساج الا یک ستون که مدور است ... خشاب چهار چوب است عظیم از ساج چون هیأت منجنیق نهاده اند مربع. (سفرنامه ٔ ناصرخسرو). هر یکی را از نبات و حیوان نیز از پشه تا پیل واز گندنا و پیاز تا درخت گوز و ساج صورتی دیگر است .(جامعالحکمتین ص 124). بفرمود [ خدای تعالی نوح را ]تا درخت ساج بکشت و بعد چهل سال که برسید سفینه بساخت . (مجمل التواریخ والقصص ).
رخ تو تخته ٔ عاج است و دست فتنه بر او
ز بهر بردن دلها دو خط نوشته ز ساج .
سعید جبیر گفت یعقوب را در تابوتی از ساج نقل کردند. (تفسیر ابوالفتوح چ 2 ج 3 ص 165).
شدم عذرگویان برِ شخص عاج
به کرسی زرین برِ تخت ساج .
|| کنایه از شب :
چو خورشید بنهاد بر چرخ تاج
بکردار زر آب شدروی ساج .
ز خاور چو خورشید بنمود تاج
گل زرد شد بر زمین رنگ ساج .
تشبیهات :
1 - زلف و ریش و جز آن را از سیاهی به ساج مانند کنند :
دو مهره بفرمود کردن ز عاج
همه پیکر عاج ، همرنگ ساج .
بزلف و عارض ، ساج سیاه و عاج سپید
بروی و بالا، ماه تمام و سرو روان .
کرده آن زلف چو ساج از بر آن گوش چو عاج
خود نداند چه کند از کشی و بیخبری .
زلفین جانفزا و خط دلربای تو
این ساده ساج و قیر است ، آن سوده مشک و بان .
از خدمت تو عاج برانگیختم ز ساج
در صحبت تو قیر برآمیختم بشیر.
خدمت و مدح تو کرد و گفت خواهم تا کند
شیر قیرم را محلی ، عاج ساجم را خضاب .
2 - قد را از بلندی و راستی و موزونی بدان تشبیه کنند :
گوی چون درختی بدان تخت عاج
بدیدار ماه و ببالای ساج .
ز سر تا میانش بکردار عاج
برخ چون بهشت و ببالای ساج .
ببالای ساج است و همرنگ عاج
یکی ایزدی بر سر از مشک تاج .
بدیدار ماه و ببالای ساج
بنازد بتو تخت شاهی وتاج .
بخارک لم یقد فرساً و لکن
یقود الساج بالمرس المغار.
ساج ، نوعی جید از چوب است واینجا مراد از آن سفینه است و این مطابق ضبط دیوان فرزدق است . یاقوت «یقودالسفن » ضبط کرده است . (حاشیه ٔالمعرب ص 137).
قرقور ساج ساجه مطلی
بالقیر والضبات زنبری .
ساج چوبی است که از هند آرند. ابن درید (ج 3 ص 224) گوید: ساج چوب معروفی است و من آنرا فارسی می شمارم . مؤلف المعرب آنرا در جای خود در این کتاب نیاورده است . (حاشیه ٔ المعرب چ مصر ص 271). در اختیارات بدیعی آمده : درختی است در هندوستان و هیچ درخت از وی بزرگتر نبود و چوب وی صلب بود و سیاه ، چون بسوزانند و در آب مامیثااندازند و بعد از آن سحق کنند و بیزند و در چشم کشند قوه ٔ حدقه بدهد ورم اجفان را نافع بود. و چون چوب وی حل کنند به آب سرد در سنگ و بمالند بر صداع گرم زایل گرداند. همچنین بر ورمهای صفرائی ودموی مالیدن بگذارند خاصه چون بآب بود که طبیعت آن سرد بود. و از ثمر وی روغن سازند که معروف بود به دهن الساج و غش نافه ٔ خشک بدان کنند و در آن غوص کند و پیدا باشد الا وزن آن زیادت کند. و نشاره ٔ چوب وی چون بیاشامند کرم از شکم بیرون آورد، بقوتی که در وی است . (اختیارات بدیعی ). درخت ساج سطبر باشد و ساق او دراز بود و هر برگ از او به اندازه ٔ سیردیالم باشد، و بوی او خوش بود و ببوی برگ جوز شبیه بود و لطافت ورقه ٔ او بیشتر باشد از برگ جوز، فیل را ببرگ [ او ] و برگ درخت موز رغبتی عظیم بود، و منبت او در هند و زنگبار بود. (ترجمه ٔ صیدنه ٔ ابوریحان بیرونی ). درختی است هندی ، و اهل هند ساکوته نامند، بقدر درخت چنار و سرخ رنگ وصلب و مایل بسیاهی و کثیرالورق و خوشبو و ثمرش بقدرفوفل و مستطیل ، و مؤلف تذکره او را فندق هندی دانسته است . چوب او در سیم سرد و خشک و با اندک حرارت ، وضماد سائیده ٔ او با آب سرد جهت دردسر حار و اورام حاره ، و خوردن نشاره ٔ او مسکن تشنگی و التهاب معده ، وبا ماء العسل جهت اخراج کرم شکم قوی الاثر است ، و طلای محرق او که بعد از احراق در آب مامیثا و امثال آن انداخته و سائیده باشند جهت ورم اجفان و تقویت بصر و حدقه نافع، و قدر شربتش از یک مثقال تا سه مثقال ، و مضر جگر و مصلحش عناب است . و روغن ثمر او غلیظ و خوشبو و جهت دراز کردن موی و رفع خارش بدن مفید است . و چون نافه ٔ مشک را در او گدازند حافظ بوی آن بود و وزن آن را زیاده سازد. (تحفه ٔ حکیم مؤمن ) : خدای تعالی ... مر او [ نوح ] را بفرمود که ساج بنشان تا من این خلق را هلاک گردانم . و درخت ساج بچهل سال فراز رسد. نوح درخت ساج بنشاند... و چون درخت فراز رسید و چهل سال سپری شد ایزد تعالی وحی فرستاد... که من این خلق را هلاک خواهم کردن . (تاریخ بلعمی ).
از سمندور تا بخیزد عود
تا همی ساج خیزد از سندور.
سپهبد نشست از بر تخت عاج
بیاراست ایوان بکرسی ساج .
یکی تنگ تابوت کردش ز عاج
ز زرّ و ز پیروزه و چوب ساج .
برین کین اگر تخت و تاج آوریم
وگر رسم تابوت ساج آوریم .
نهادند یک خانه خوانهای ساج
همه کوکبش زرّ و پیکر ز عاج .
بتابوت زرین و در مهد ساج
فرستادشان زی خداوندتاج .
سموم خشمش اگر برفتد بکشور روم
نسیم لطفش اگر بگذرد بکشور زنگ
ز ساج باز ندانند رومیان را لون
ز عاج باز ندانند زنگیان را رنگ .
بزلف و عارض ساج سیاه و عاج سپید
بروی و بالا ماه تمام و سرو روان .
در و بام هر خانه ازعود و ساج
نگاریده پیوسته با ساج عاج .
[ در قبه ٔ صخره ] بچهار جانب درهای بزرگ بر نهاده است دو مصراعی از چوب ساج ... در کعبه دری است از چوب ساج به دو مصراع ... [اندرون کعبه ] ستونها که در خانه است در زیر سقف زده اند همه چوبین است چهار سو تراشیده از چوب ساج الا یک ستون که مدور است ... خشاب چهار چوب است عظیم از ساج چون هیأت منجنیق نهاده اند مربع. (سفرنامه ٔ ناصرخسرو). هر یکی را از نبات و حیوان نیز از پشه تا پیل واز گندنا و پیاز تا درخت گوز و ساج صورتی دیگر است .(جامعالحکمتین ص 124). بفرمود [ خدای تعالی نوح را ]تا درخت ساج بکشت و بعد چهل سال که برسید سفینه بساخت . (مجمل التواریخ والقصص ).
رخ تو تخته ٔ عاج است و دست فتنه بر او
ز بهر بردن دلها دو خط نوشته ز ساج .
سعید جبیر گفت یعقوب را در تابوتی از ساج نقل کردند. (تفسیر ابوالفتوح چ 2 ج 3 ص 165).
شدم عذرگویان برِ شخص عاج
به کرسی زرین برِ تخت ساج .
|| کنایه از شب :
چو خورشید بنهاد بر چرخ تاج
بکردار زر آب شدروی ساج .
ز خاور چو خورشید بنمود تاج
گل زرد شد بر زمین رنگ ساج .
تشبیهات :
1 - زلف و ریش و جز آن را از سیاهی به ساج مانند کنند :
دو مهره بفرمود کردن ز عاج
همه پیکر عاج ، همرنگ ساج .
بزلف و عارض ، ساج سیاه و عاج سپید
بروی و بالا، ماه تمام و سرو روان .
کرده آن زلف چو ساج از بر آن گوش چو عاج
خود نداند چه کند از کشی و بیخبری .
زلفین جانفزا و خط دلربای تو
این ساده ساج و قیر است ، آن سوده مشک و بان .
از خدمت تو عاج برانگیختم ز ساج
در صحبت تو قیر برآمیختم بشیر.
خدمت و مدح تو کرد و گفت خواهم تا کند
شیر قیرم را محلی ، عاج ساجم را خضاب .
2 - قد را از بلندی و راستی و موزونی بدان تشبیه کنند :
گوی چون درختی بدان تخت عاج
بدیدار ماه و ببالای ساج .
ز سر تا میانش بکردار عاج
برخ چون بهشت و ببالای ساج .
ببالای ساج است و همرنگ عاج
یکی ایزدی بر سر از مشک تاج .
بدیدار ماه و ببالای ساج
بنازد بتو تخت شاهی وتاج .