دوست . (ص ، اِ) محب و یکدل و یکرنگ . (ناظم الاطباء) (برهان ). خیرخواه و یار و رفیق . (ناظم الاطباء). یار. (شرفنامه ٔ منیری ). مقابل دشمن و این ظاهراً در اصل دوس بوده که به معنی چسبیدن و پیوستن به چیزی است و به مرور ایام از معنی اصلی مهجور گشته به معنی مأخوذ شهرت گرفته پس دوست و دوستان هر دو مزید علیه این باشند از عالم (از قبیل ) دست رست و دسترس و مست و مستان . (از آنندراج ). مقابل دشمن مأخوذ از دوسیدن به معنی چسبیدن و پیوستن چون دوتن با هم به جان و دل پیوندند هر کدام آن دیگری را دوست باشد و دوست در اصل دوس بوده ، صیغه ٔ امر به معنی مفعول و «تاء» در آخر زاید است از قبیل کوس و کوست به معنی نقاره و بالش و بالشت به معنی تکیه . (از غیاث ). مأنوس و آشنا و یار و همدل . آنکه نیک اندیشد و نیک خواهد. مقابل دشمن که بد اندیشد و بد خواهد. محب . حباب . صفی . غاشیة. عشیر. این کلمه با بودن و شدن و گرفتن و داشتن صرف و با کلماتی ترکیب شود چون : خدادوست ، میهن دوست . نوع دوست . مردم دوست . حق دوست . پول دوست و غیره مقابل دشمن . خلاف دشمن : دوست خالص ؛ رفیق شفیق . دوستی که رفاقت وی عاری از هرگونه شایبه و آلایش است . (یادداشت مؤلف ). صدیق . حبیب . (منتهی الارب ) (ترجمان القرآن ) (دهار). ولی . (منتهی الارب ). (ترجمان القرآن ). خلیل . (منتهی الارب ) (ترجمان القرآن ) (دهار). مولی . (منتهی الارب ) (ترجمان القرآن ). حب . (ترجمان القرآن ). ولی . اخ . خلیط. (دهار). ودید. خدن . خدین . خلم . (منتهی الارب ) (دهار). ودود. وَد. وِد.وُد. دِمج . مسیح . شق . شخل . شخیل . خلص . عشیر. لفیف . خِل . خِلة. سرسور. خلصان . (منتهی الارب ). صفی . سجیر. خُمالی . خلیل . خمال . خِمل . (منتهی الارب ). صمیم . ضن . (دهار). بطانه . ولیجة. (ترجمان القرآن ) :
ملک از ناخن همی جدا خواهی کرد
دردت کند ای دوست خطا خواهی کرد.
سرد است روزگار و دل از مهرسرد نی
می سالخورد باید ما سالخورد نی
از صد هزار دوست یکی دوست دوست نی
وز صد هزار مرد یکی مرد مرد نی .
خوشا نبید غارجی با دوستان یکدله
گیتی به آرام اندرون مجلس به بانگ و ولوله .
بد ناخوریم باده که دوستانیم
وز دست نیکوان می بستانیم .
دیوانگان بیهشمان خوانند
دیوانگان نه ایم که مستانیم .
راهی کو راست است بگزین ای دوست
دور شو از راه بی کرانه و ترفنج .
چو هامون دشمنانت پست بادند
چو گردون دوستان والا همه سال .
یار بادت توفیق روز بهی باد رفیق
دوستت باد شفیق دشمنت غیشه و نال .
میلفنج دشمن که دشمن یکی
فراوان و دوست ار هزار اندکی .
نداند دل آمرغ پیوند دوست
بدانگه که با دوست کارش نکوست .
گواژه که خندانمندت کند
سرانجام با دوست جنگ افکند.
محمد که از بودنیها سر اوست
خداوند را از همه روی دوست .
به شهرم یکی مهربان دوست بود
تو گفتی که با من به یک پوست بود.
همه دوستان بر تو بردشمنند
به گفتار با تو، به دل با منند.
از آن انجمن برد با خویشتن
که هم دوست بودند و هم رای زن .
باده خوریم اکنون با دوستان
زآنکه بدین وقت می آغرده به .
حصیری ... حق خدمت دارد و همیشه بنده و دوست یگانه بوده خداوند را. (تاریخ بیهقی ). پسندیده تر آنکه میان ما دو دوست عهدی باشد. (تاریخ بیهقی ). خبر آن [ دیدار ] به دور و نزدیک رسید و دوست و دشمن بدانست . (تاریخ بیهقی ). چون دوست زشت کند چه چاره از بازگفتن . (تاریخ بیهقی ). دوستان ما و مصلحان بدان شادمانه گردند. (تاریخ بیهقی ).
به صد سال یک دوست آید بدست
به یک روز دشمن توان کرد شصت .
دوست را زود دشمن توان کرد اما دشمن را دوست گردانیدن دشوار بود. (قابوسنامه ). به امید هزاردوست یک دشمن مکن . قابوسنامه (از امثال و حکم دهخدا). حکیمی را پرسیدند که دوست بهتر یا برادر؟
گفت برادر نیز دوست به . (از قابوسنامه ).
نباشددوست جز آیینه ٔ دوست
به جان و دل هم او این و هم این اوست .
دوستان چون جفا کنند همی
من چه امید دارم از دشمن .
دوست را گر ز هم بدری پوست
گر کند آه او نباشد دوست .
دوستان را به گاه سود و زیان
بتوان دید و آزمود توان .
دوست گرچه دوصد دو یار بود
دشمن ارچه یکی هزار بود.
دوستان و دشمنان را آب و آتش فعل باش
بدسگالان را بسوز و نیکخواهان را بساز.
از دشمنان برند شکایت بسوی دوست
چون دوست دشمن است شکایت کجا برم .
سدیگر آنکه دل دوستان نیازاری
که دوست آینه باشد چو اندر او نگری .
دوست را دشمنی و دشمن دوست
جز مرا این عقاب می نرسد.
دشمنان دست کین برآوردند
دوستی مهربان نمی بینم
هم به دشمن درون گریزم از آنک
یاری از دوستان نمی بینم .
دوستان از هفت دشمن بدترند
هفت در بر دوستان دربسته به .
نیت من نکوست در حق دوست
دوستان را نیت نکو باشد.
دوری ز در تو اهل معنی را
چون طعنه ٔ دوست دل شکن باشد.
ای دوست غم جهان بیهوده مخور
بیهوده غم جهان فرسوده مخور.
ای دوست بیا تا غم فردا نخوریم
وین یک دم عمر را غنیمت شمریم .
ای دوست چرا در این جهان بیخبری
روزان و شبان در طلب سیم و زری .
دشمن دانا که غم جان بود
بهتر از آن دوست که نادان بود.
آن شنیده ستی که در هندوستان
دید دانایی گروهی دوستان .
دوستان راکجا کنی محروم
تو که با دشمنان نظر داری .
دوستان گویند سعدی خیمه بر گلزار زن
من گلی را دوست می دارم که در گلزار نیست .
یکی از دوستان گفت در این بوستان که بودی ما را چه تحفه آوردی . (گلستان ).
به دوست گرچه عزیز است راز دل مگشای
که دوست نیز بگوید به دوستان دگر.
دوست مشمار آنکه در نعمت زند
لاف یاری و برادرخواندگی
دوست آن باشد که گیرد دست دوست
در پریشان حالی و درماندگی .
ای دوست دست حافظ تعویذ چشم زخم است
یا رب ببینم آن را در گردنت حمایل .
به شمشیرم زد و با کس نگفتم
که راز دوست از دشمن نهان به .
آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است
با دوستان مروت با دشمنان مدارا.
- امثال :
از دوست چه دشنام و چه نفرین چه دعا .
دوست آن است کو معایب تو
همچو آیینه روبرو گوید
نه که چون شانه با هزار زبان
در قفا رفته موبمو گوید.
دوست آن است که با تو راست گوید نه آنکه دروغ ترا راست انگارد . (امثال و حکم دهخدا).
دوست آن است که بگریاند دشمن آن است که بخنداند . (امثال و حکم دهخدا).
دوستان در زندان بکار آیند که برسفره دشمنان هم دوست نمایند . (امثال و حکم دهخدا).
دوستان سه گروهند دوست و دوست دوست و دشمن دشمن . (امثال و حکم دهخدا).
دوستان وفادار بهتر از خویشند .
دوست از دوست یاد کند با یک گوز پوچ .
دوست به دنیا و آخرت نتوان داد.
دوست را چیست به ز دیدن دوست .
دوست را کس به یک بدی نفروخت .
دوست ما ناداشت کاری تاخت زی ما پیلواری . (یادداشت مؤلف ).
دوست مرا یاد کند یک هل پوچ . (امثال و حکم دهخدا).
دوست نادان بتر ز صد دشمن .
دوست نادان بر دشمن دانا مگزین . مرزبان نامه (از امثال و حکم ).
دوست نباید ز دوست در گله باشد .
عجب عجب که ترا یاد دوستان آمد .
هر چه از دوست می رسد نیکوست .
هر که جز دوست دید دوست ندید .
هزار دوست کم است و یک دشمن بسیار . (یادداشت مؤلف ).
- درویش دوست ؛ که به درویش و فقیر محبت و مهر ورزد. دوستدار فقرا و درویشان :
به آزرم سلطان درویش دوست
به درویش قانع که سلطان خود اوست .
رجوع به ماده ٔ درویش دوست شود.
- دوست دوست زدن ؛ دوست دوست گفتن . (آنندراج ) :
قبله ٔ من تا به دل کرد خیال تو جای
می زندم عضوعضو بر در دل دوست دوست .
- دوست فزا ؛ دوست افزا. که بر شماره ٔ دوستان بیفزاید. که سبب فزونی دوستان گردد :
ور بزم بود بخشش او دوست فزای است
ور رزم بود کوشش او دشمن کاه است .
- دوست و دشمن ، درتداول عامه ؛ چشم و هم چشم . سر و همسر. (یادداشت مؤلف ).
- هزاردوست ؛ که با بسیار کس دوستی دارد. که دوستان فراوان و بسیار دارد.
- || که بسیاری او را دوست گرفته باشند :
معشوق هزاردوست را دل ندهی .
|| نگار. زیبا. زیباروی . (یادداشت مؤلف ). معشوق . (ناظم الاطباء). شاهد. (ناظم الاطباء). معشوقه . محبوبه . یار :
چنان بگریم اگر دوست بار من ندهد
که خاره خون شود اندر شخ و ز رنگ زگال .
نخفت آن شب تیره در بوستان
همی یاد کرد از لب دوستان .
ورا در زمین دوست شیرین بدی
بر او بر چو روشن جهان بین بدی .
دامن از اشک می کشم در خون
دوست دامن به من کی آلاید.
دامن دوست گیر خاقانی
وز گریبان عشق سر درکش .
آنچه عشق دوست با من می کند
واﷲ ار دشمن به دشمن می کند.
از عشق دوست بین که چه آمد به روی من
کز غم مرا بکشت و نیامد به سوی من .
مرا پرسی که چونی ؟ چونم ای دوست
جگر پردردو دل پرخونم ای دوست
حدیث عاشقی بر من رها کن
تو لیلی شو که من مجنونم ای دوست
شنیدم عاشقان را می نوازی
مگر من زآن میان بیرونم ای دوست
نگفتی گر بیفتی گیرمت دست
از این افتاده تر کاکنونم ای دوست
غزلهای نظامی بر تو خوانم
نگیرد در تو هیچ افسونم ای دوست .
آب حیات من است خاک سر کوی دوست
گر دو جهان خرمی است ما و غم روی دوست
ولوله در شهر نیست جز شکن زلف یار
فتنه در آفاق نیست جز غم ابروی دوست
داروی عشاق چیست زهر ز دست نگار
مرهم عشاق چیست زخم ز بازوی دوست
گر شب هجران مرا تاختن آرد اجل
روز قیامت زنم خیمه به پهلوی دوست
هر غزلم نامه ای است صورت حالی در او
نامه نوشتن چه سود چون نرسد سوی دوست .
آن پیک نامور که رسید از دیار دوست
آورد حرز جان ز خط مشکبار دوست
دل دادمش به مژده وخجلت همی برم
زین نقد جان خویش که کردم نثار دوست
ماییم و آستانه ٔ عشق و سر نیاز
تا خواب خوش که را برد اندر کنار دوست .
اگر چه دوست به چیزی نمی خرد ما را
به عالمی نفروشیم مویی از سر دوست .
طاعت از دست نیاید گنهی باید کرد
در دل دوست به هرحیله رهی باید کرد.
|| عاشق . (ناظم الاطباء).دوستدار کسی . پرستنده . ستاینده . (یادداشت مؤلف ).
- خدادوست ؛ آنکه پرستش خدا پیشه دارد. که خدا را دوست دارد و پرستد. یزدان پرست . (یادداشت مؤلف ) :
خدادوست را گر بدرند پوست
نخواهد شدن دشمن دوست دوست .
رجوع به ماده ٔ خدادوست شود.
|| مورد مهر و علاقه . محبوب . که شخص بدان دلبستگی و محبت داشته باشد. چیز مورد دلخواه . دلپسند. گرامی . عزیز. (یادداشت مؤلف ). دلفریب . (ناظم الاطباء) :
تاماه شب عید گرامی بود و دوست
چون رفته عزیزی که همی از سفر آید...
به نزد پدر دختر ار چند دوست
بتردشمن و مهترین ننگش اوست .
- دوست تر ؛ گرامی تر و عزیزتر :
بیش از این گفت نخواهم به حق نعمت آن
که مرا خدمت او دوست تر از ملک زمین .
زو دوست ترم هیچکسی نیست وگر هست
آنم که همی گویم پازند قران است .
|| آشنا. مطلوب و محبوب :
خشک سیم و خشک چوب و خشک پوست
از کجا می آید این آواز دوست .
|| خدا. آفریدگار. کنایه از پروردگار :
سیر سپهر و دور قمر را چه اختیار
در گردشند برحسب اختیار دوست .