درگاه
لغت‌نامه دهخدا
درگاه . [ دَ ] (اِ مرکب ) (از: در + گاه ، پسوند مکان ) درگه . آن جای خانه که در است . مقابل پیشگاه . (یادداشت مرحوم دهخدا). آستانه ٔ در و جلو در و حضرت عتبه . (ناظم الاطباء). معرب آن درقاعة باشد. (از دزی ). در و باب . (ناظم الاطباء). جای در. مدخل . جای در ورودی . مقابل در. مقابل صدر. مقابل پیشگاه . فرجه ٔ دیوار که «در» پس از آن نصب می شود و معنی ترکیبی درگاه هم صریح در همین معنی است ولی حالا درگاه را به معنی آستانه استعمال می کنند. (حاشیه ٔ سفرنامه ٔ ناصرخسرو چ دبیرسیاقی از سفرنامه ٔ چ برلین ).
درآمد ز درگاه من آن نگار
غراشیده و رفته زی کارزار.
همی رفت سهراب با او بهم
بیامد به درگاه دژ گژدهم .
پیشگاه فاضل تر از درگاه . (کشف المحجوب ).
این شهر را [ میافارقین را ] یک در است از سوی مغرب و درگاهی عظیم برکشیده است ، به طاقی سنگین ، و دری آهنین بی چوب بر آنجا ترکیب کرده . (سفرنامه ٔ ناصرخسرو چ دبیرسیاقی ص 8). دیوارها بر لب آب دریا درآمده [ در شهرستان عکه ] و درگاهی پنجاه گز بگذاشته اند بی دیوار. (سفرنامه ٔ ناصرخسرو ص 18). مسجد [ مسجد آدینه در شهر بیت المقدس ] شرقی شهر و بازار است که چون از بازار به مسجد روند روی به مشرق باشد، درگاهی عظیم نیکو مقدار سی گز ارتفاع در بیست گز عرض ، اندام داده برآورده اند، و دو جناح بازبریده ، درگاه وروی جناح و ایوان درگاه منقش کرده ، همه به میناهای ملون ... و کتابتی همچنین به نقش مینا بر آن درگاه ساخته و لقب سلطان مصر بر آنجا نوشته ... و گنبدی بس بزرگ بر سر این درگاه ساخته اند از سنگ مهندم (سفرنامه ٔ ناصرخسرو چ دبیرسیاقی ص 27 و 28). بر پهنای مسجد [ مسجد آدینه در بیت المقدس ] که سوی مشرق میرود باز درگاهی عظیم و بزرگست و سه در پهلوی هم بر آنجاست ... و میان آن دو درگاه که بر جانب شمالست ... قبه ای است . (سفرنامه ٔ ناصرخسرو چ دبیرسیاقی ص 28 و 29). بر دیوار شرقی در میان جای مسجد [ مسجد آدینه ] درگاهی عظیمست بتکلف ساخته اند... و ده در نیکو بر آن درگاه نهاده و گویند... این درگاه را سلیمان بن داود علیه السلام ساخته از بهر پدرش ، و چون به درگاه درروند... آنچه بر دست راستست یکی را باب الرحمه گویند و دیگر را باب التوبه ... و بر این درگاه مسجدیست نغز. (سفرنامه ٔ ناصرخسرو چ دبیر سیاقی ص 29).
حلقه ای تنگ است درگاه جهان را لاجرم
تا در اوئی قامت بی خم نخواهی یافتن .
آدمی مخفی است در زیر زبان
این زبان پرده ست بر درگاه جان .
|| آستانه . مقابل خانه :
پرستندگان پرده برداشتند
به اسبش ز درگاه بگذاشتند.
به درگاه ایوانش بنشاندی
درمهای گنجی برافشاندی .
همانگه که گفت این سخن شهریار
بیامد ز درگاه سالار بار.
چو بر تخت شد نامور شهریار
بیامد به درگاه سالار بار.
به درگاه پالیزبان آمدند
بشادی بر میزبان آمدند.
چو شب روز شد بامداد پگاه
تبیره برآمد ز درگاه شاه .
برفتند با سوکواری و درد
ز درگاه کی شاه برخاست گرد.
مهان پیش او [ فریدون ] خاک دادند بوس
ز درگاه برخاست آوای کوس
همه شهر دیده به درگاه بر
خروشان بر آن روز کوتاه بر.
به امید رفتم به درگاه او
امید مرا جمله بیوار کرد.
بر درگاه کوس فروکوفتند.(تاریخ بیهقی چ ادیب ص 378). بهشتی بر درگاه نشسته بود با دیگر حجاب و حشم و مرتبه داران . (تاریخ بیهقی ).
با قطار خوک در بیت المقدس پا منه
با سپاه پیل بر درگاه بیت اللَّه میا.
هر که خواهد گو بیا و هر که خواهد گو برو
کبر و ناز حاجب و دربان در این درگاه نیست .
ساحة؛ میان درگاه . (دهار).
- درگاه قصر ؛ پیشگاه قصر. مقابل در قصر. مدخل قصر:
چو برگشت و آمد به درگاه قصر
ببخشید دینار گنجی به نصر.
|| آستان . آستانه . آستانه ٔ ملوک و سلاطین . (آنندراج ). پیشگاه کاخ . أصید. (دهار). ایوان . (مهذب الاسماء). جناب . حضرت . سُدّة. (منتهی الارب ). عَتَبة. عراء. (دهار). عَراة. عَری ̍. (منتهی الارب ). فناء. قصا. (دهار). کریاس .وَصید :
ای لک ار ناز خواهی و نعمت
گرد درگاه او کنی لک و پک .
با نعمت تمام به درگاهت آمدم
امروز با گرازی و چوبی همی روم .
بمولیم تا پیش خسرو شویم
به درگاه او لشکر نوشویم .
به درگاه چون گشت لشکر فزون
فرستاد بر هر سوئی رهنمون .
درگاه تو قبله ٔ سجودم
زنده به وجود تو وجودم .
|| دربار. قصر. کاخ . (یادداشت مرحوم دهخدا). بارگاه و دربار و سرای پادشاهی و دیوان سلطنتی . (ناظم الاطباء). در خانه . کاخ شاهی :
پشیمان شد از کشتن موبدان
ز درگاه کم گشتن بخردان .
وزآن روی گرسیوز اندر شتاب
رسیدش به درگاه افراسیاب .
هر آنکس که رفتی به درگاه شاه
به شایسته کاری وگر دادخواه .
بزرگان به درگاه شاه آمدند
پرستنده و با کلاه آمدند.
به پیلان گردنکش آن خواسته
به درگاه شاه آور آراسته .
به درگاه او هر که مهتر بود
به نزد برادرْت کهتر بود.
چو گستهم در شهر شد با مِهان
بنزدیک درگاه شاه جهان .
گرانمایه زن را به درگاه خواند
به نامه ورا افسر ماه خواند.
به یک هفته با درد و با سوک وخشم
به درگاه بنشست با آب چشم .
گیومرث زین خود کی آگاه بود
که او را به درگاه بدخواه بود.
هر آنکس ز درگاه برگاشت روی
نماندبه پیشش یکی نامجوی .
کنون بر هیون بسته فردا پگاه
فرستم به درگاه ضحاک شاه .
همانگه یکایک ز درگاه شاه
برآمد خروشیدن دادخواه .
هر که را مهتریست اندر سر
گو به درگاه میرما بگذر.
همی روی سوی درگاه میر خوار و خجل
بکار برده به کف کرده ای حلال و حرام .
با خود گفتم که به درگاه رفتن صواب تر هر چند پگاه است . (تاریخ بیهقی ). دروقت که به این نبشته واقف گردی از راه نسا سوی درگاه آیی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 374). از درگاه امیران محمد و مسعود را در باب غاشیه و جناغ فرمان رسید. (تاریخ بیهقی ص 365). بازگرد تا من امشب مثال دهم تا حاصل و باقی وی پیدا آرند و فردا با وی به درگاه آرند. (تاریخ بیهقی ص 370). هر روز به درگاه می آمد و خدمت می کرد. (تاریخ بیهقی ص 380). به نشابور شادیاخ را نگاه باید کرد با درگاه و میدان که وی [ مسعود ] کشیده به خط خویش . (تاریخ بیهقی ص 144).یک سال که آنجا رفتم [ ابوالفضل بیهقی ] دهلیز درگاه و دوکانها همه دیگر بود این پادشاه [ مسعود ] فرمود. (تاریخ بیهقی ص 143). اگر حرمت درگاه خلافت را نبودی ناچار قصد بغداد کرده آمدی . (تاریخ بیهقی ص 294). چهار هزار سوار عرب با مقدمان آمدند... و همه قوه ٔ گرگانیان این عرب بودند و بر درگاه بماندند. (تاریخ بیهقی ص 459). طلب کنید در مملکت من خردمند مردمان را وچندان عدد که یافته آید به درگاه فرستید. (تاریخ بیهقی ). شما آزادمردان را نگاه باید داشت و ما را بکارآیید باید که پیوسته به درگاه من باشید. (تاریخ بیهقی ص 248). گفته آمد تا... علی و جمله ٔ لشکر به درگاه حاضر آیند و پس از آن فوج فوج آمدن گرفتند تا همگان به هرات رسیدند. (تاریخ بیهقی ).
فضل دارد چو فلک بر زمی از فخرش
سنگ درگاهش بر لعل بدخشانی .
ای گشته به درگاه میر چاکر
دعوی چه کنی خیره در معالی .
صد بنده ٔ مطواع فزونست به درگاه
از قیصری و مکری و بغدادی و خانیش .
با او قرار داد که در سه سال دو بار به خدمت درگاه کسری آید. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 94). باز بایدگشت و یک هفته آسایش داد و آنگاه به درگاه حاضر آمدتا آنچه واجب بود مثال دهیم . (کلیله و دمنه ). چون به مقصود پیوست گرد درگاه پادشاه برآمد. (کلیله و دمنه ). هر که درگاه ملوک را لازم گیرد... هرآینه مراد خویش ... او را استقبال واجب بیند. (کلیله و دمنه ). بر درگاه ملک مهمات حادث شود که به زیر دستان در کفایت آن حاجت افتد. (کلیله و دمنه ). گفت [ دمنه ] بر درگاه ملک مقیم شده ام . (کلیله و دمنه ). این دمنه ... مدتی دراز بر درگاه من رنجور و مهجور بوده است . (کلیله ودمنه ). عقل مرد را به هشت خصلت بتوان شناخت ... ششم بر درگاه پادشاه چاپلوسی و چرب زبانی کردن . (کلیله و دمنه ).
صفت کاهلان این درگاه
هست لفظ «من استوی یوماه ».
ای از شرف و رتبت خاک قدم تو
گردون برین سافل و درگاه تو عالی .
حکمت آرایان روشن رای را عقل صحیح
جز بدین درگاه ننماید صراط مستقیم .
صدری که بر صدور زمانه مقدم است
درگاه او چو کعبه شریف و معظم است .
از همت درگاه تو عالی شود آن کس
کز مهر و وفای تو دلش باشد مالی .
آیند به درگاه تو اشراف و اکابر
بر خدمت صدر تو چنان طائع و راغب .
هر که بر اسب نیاز تاخت به درگاه او
از بر او جست آز همچو خر از نیشتر.
سگ درگاه او قِلاده ٔ حکم
در گلوی غضنفر اندازد.
پیش درگاهش میان بست آسمان
محضر جاهش بران بست آسمان .
ای در حرمت نشان کعبه
درگاه ترا مکان کعبه .
که گفت آنکه خاقانی سِحْرپیشه
دگر خاص درگاه سلطان نباشد.
از خسف چه باک چون پناهم
درگاه خدایگان ببینم .
بهترین نوروزی درگاه را
تحفه این ابیات غرا دیده ام .
هم به جان شاه کز درگاه شاهان فارغم
حرص را دادن تبرا برنتابد بیش از این .
غایت مطلوب من خدمت درگاه تست
ای در تو خلق را گشته به روزی ضمان .
پیام داد به درگاهش آفتاب که من
ترا غلامم از آن بر نجوم سالارم .
شکل درگاه رفیعش را دعا کرد آسمان .
آنگاه روی سخن بر درگاه رب الارباب آوردند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 455). بر سبیل منادبت دو هزار مرد بر درگاه قایم می دارد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 293). مثل شیخ جلیل شمس الفکاة ابوالقاسم احمدبن الحسن میمندی در خدمت درگاه قایم بود. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 356).
به درگاه مهین بانو شبانگاه
شدند آن اختران بی طلعت ماه .
فرمود به سگ دلان درگاه
تا پیش ملک برندش از راه .
به پرسش پرسش از درگاه پرویز
به مشکوی مداین راند شبدیز.
راه خویش از خیال خالی کن
عزم درگاه لایزالی کن .
یکی از ملوک ... همی گفت که مرسوم فلان را... مضاعف کنید که ملازم درگاه است ... صاحبدلی بشنید فریاد از نهادش برآمد، پرسیدندش چه دیدی ؟ گفت مراتب بندگان به درگاه خداوند همین مثال است . (گلستان سعدی ). همگی [ امراء ] در درگاه جهان پناه شاهی حاضر و هر یک به منصب مختصی سرافراز می باشند. (تذکرةالملوک چ دبیرسیاقی ص 5). مشارالیه [ جبادارباشی ] از جمله ٔ اعاظم مقربان و معتبرین درگاه پادشاهان می باشد. (تذکرةالملوک ص 29). ارقام و احکام طلب و تنخواه امرا و مقربان درگاه ... به مهر او [ لشکرنویس دیوان اعلی ] میرسید.(تذکرةالملوک ص 41).
- اعیان درگاه ؛ بزرگان دربار : از تسحب و تبسط بازنایستاد [ بوسهل ] تا بدان جایگاه که همه ٔ اعیان درگاه بسبب وی دلریش و درشت گشتند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 334).
- بر خاک درگاه جبین نهادن ؛ سجده کردن :
جان خاقانی چه خاک است ای عجب
تا نهد بر خاک درگاهت جبین .
- بزرگان درگاه ؛ محتشمان . مقربان بارگاه : دیلمان و همه بزرگان درگاه و ولایت داران و حُجّاب با کلاههای دوشاخ و کمر زر بودند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 290). همه اعیان و بزرگان درگاه [ درگاه مسعود ]نزدیک وی [ آلتونتاش ] رفتند. (تاریخ بیهقی ).
- بندگان درگاه ؛ خادمان درگاه : گفتند خداوند بندگان درگاه را شناسد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 394). بنده را صلاح کار خداوند باید نباید که صورت بندد که بنده بتعصب می گوید بنده ای را از بندگان درگاه عالی نمی تواند دید. (تاریخ بیهقی ص 329).
- چاکر درگاه ؛ بنده و خدمتگذار دربار :
نفس تا رنجور داری چاکر درگاه تست
باز چون میریش دادی کم کند چون تو هزار.
- خواجگان درگاه ؛ بزرگان دربار : از خواجگان درگاه و مستوفیان چون طاهر و بوالفتح رازی و دیگران نزدیک ابوسهل حمدوی می نشستند. (تاریخ بیهقی ).
- درگاه اعلی ؛ دربار. پایتخت . حضرت : و این قاضی محمد بود که به رسولی کرمان به درگاه اعلی أعلاه اﷲ آمد. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 118).
- درگاه الهی ؛ بارگاه خداوندی . کلمه ٔ خضوع است . (یادداشت مرحوم دهخدا) :
یکی عذر است کو در پادشاهی
صفت دارد ز درگاه الهی .
- درگاه عالی ؛ دربار بلند. بارگاه عالی . وصفی است برای دربار شاهان : اگر به درگاه عالی پس از این هزار حقه افتد و طمع آن باشد که من به تن خویش بیایم ... البته نیایم [ آلتونتاش ] . (تاریخ بیهقی ). بنده نیز بنویسد و معتمدی را از درگاه عالی فرستاده آید. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 331). بزودی به درگاه عالی رسد. (تاریخ بیهقی ص 379). احمد گفت چون این لشکر بزرگ باز رسید بسلامت من خواستم که به درگاه عالی آیم . (تاریخ بیهقی ص 359). بوذرجمهر را با بند گران و غل به درگاه عالی فرست . (تاریخ بیهقی ). رسولی نامزد شود از درگاه عالی [ محمود] . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 242).
- درگاه معلی ؛ عَتَبه ٔ عالی . (ناظم الاطباء) : مشتملست بر دستورالعمل خدمت هر یک از ارباب مناصب درگاه معلی . (تذکرةالملوک چ دبیرسیاقی ص 1). وزیر اعظم ... عمده ترین ارکان دولت قاطبه ٔ امراء درگاه معلی و سرحدات ولایات ممالک محروسه [ است ] . (تذکرةالملوک ص 5). بعضی اوقات افضل و اصلح فضلاء عصر که در درگاه معلی حاضر بوده اند به مستحقین تقسیم می نمودند [ وجوه تصدقی را ] . (تذکرةالملوک ص 20). ارقام و احکام مواجب براتی ... حکام کرام و سلاطین و خوانین ذوی الاحترام درگاه معلی و سرحد... به مُهر او [ لشکرنویس دیوان اعلی ] میرسید. (تذکرةالملوک ص 41). سر رشته بر حضور و غیبت ... ایشان درست داشته ، انفاد درگاه معلی می نماید [ لشکرنویس دیوان اعلی ] (تذکرةالملوک ص 41). در ذکر مبلغ و مقدار مواجب و رسوم ارباب مناصب درگاه معلی . (تذکرةالملوک ص 51). مقاله ٔ اول ، در باب تفصیل مواجب ... ارباب مناصب درگاه معلی . (تذکرةالملوک ص 52). از پیشکش که به درگاه معلی آورند ده یک بازیافت و فیمابین مشارالیه [ ایشیک آقاسی باشیان دیوان ] و پیشکش نویس قسمت می شود. (تذکرةالملوک ص 54).
- درگاه والا ؛ دربار بلندپایه . بارگاه والا :
هفت خاتون را در این خرگاه سبز
راه این درگاه والا دیده ام .
- سجده بردن بر درگاه کسی ؛ فرمانبری کردن . سجود کردن و رسوم چاکری بجا آوردن :
هر که به درگاه تو سجده برد روز حشر
آیت لاتقنطوا نقش زند بر جبین .
|| پیشگاه . حضرت . مجلس . بارگاه . پیشگاه خانه ٔ بزرگان . (ناظم الاطباء) :
اگر بنده بودی به درگاه شاه
سیاوش نگشتی به گیتی تباه .
وز آن زشت بدکامه ٔ شوم پی
که آمد ز درگاه خسرو به ری .
چو مرا بویه ٔ درگاه تو خیزد چه کنم
رهی آموز رهی را و از این غم برهان .
به درگاه سپهسالار مشرق
سوار نیزه باز خنجراوژن .
ما بر درگاه این ملک آسایشی داریم . (کلیله و دمنه ). باید که سر او بی تن به درگاه آید. (کلیله و دمنه ).
همانا که این رخصت از بهر خدمت
ز درگاه صدر معظم ندارم .
- درگاه مصطفی ؛ منظور آستان حضرت محمد (ص ) است :
زبان ، ثناگر درگاه مصطفی بهتر
که بارگیر سلیمان نکوتر است صبا.
|| خدمت . (یادداشت مرحوم دهخدا) :
بنده مختاری که جانش عاشق درگاه تست
هست بر درگاه تو چون عاشق بی سیم خوار.
|| تکیه گاه و محلی که بر آن تکیه کنند. || مزگت و محل عبادت . (ناظم الاطباء).
درآمد ز درگاه من آن نگار
غراشیده و رفته زی کارزار.
علی قرط.
همی رفت سهراب با او بهم
بیامد به درگاه دژ گژدهم .
فردوسی .
پیشگاه فاضل تر از درگاه . (کشف المحجوب ).
این شهر را [ میافارقین را ] یک در است از سوی مغرب و درگاهی عظیم برکشیده است ، به طاقی سنگین ، و دری آهنین بی چوب بر آنجا ترکیب کرده . (سفرنامه ٔ ناصرخسرو چ دبیرسیاقی ص 8). دیوارها بر لب آب دریا درآمده [ در شهرستان عکه ] و درگاهی پنجاه گز بگذاشته اند بی دیوار. (سفرنامه ٔ ناصرخسرو ص 18). مسجد [ مسجد آدینه در شهر بیت المقدس ] شرقی شهر و بازار است که چون از بازار به مسجد روند روی به مشرق باشد، درگاهی عظیم نیکو مقدار سی گز ارتفاع در بیست گز عرض ، اندام داده برآورده اند، و دو جناح بازبریده ، درگاه وروی جناح و ایوان درگاه منقش کرده ، همه به میناهای ملون ... و کتابتی همچنین به نقش مینا بر آن درگاه ساخته و لقب سلطان مصر بر آنجا نوشته ... و گنبدی بس بزرگ بر سر این درگاه ساخته اند از سنگ مهندم (سفرنامه ٔ ناصرخسرو چ دبیرسیاقی ص 27 و 28). بر پهنای مسجد [ مسجد آدینه در بیت المقدس ] که سوی مشرق میرود باز درگاهی عظیم و بزرگست و سه در پهلوی هم بر آنجاست ... و میان آن دو درگاه که بر جانب شمالست ... قبه ای است . (سفرنامه ٔ ناصرخسرو چ دبیرسیاقی ص 28 و 29). بر دیوار شرقی در میان جای مسجد [ مسجد آدینه ] درگاهی عظیمست بتکلف ساخته اند... و ده در نیکو بر آن درگاه نهاده و گویند... این درگاه را سلیمان بن داود علیه السلام ساخته از بهر پدرش ، و چون به درگاه درروند... آنچه بر دست راستست یکی را باب الرحمه گویند و دیگر را باب التوبه ... و بر این درگاه مسجدیست نغز. (سفرنامه ٔ ناصرخسرو چ دبیر سیاقی ص 29).
حلقه ای تنگ است درگاه جهان را لاجرم
تا در اوئی قامت بی خم نخواهی یافتن .
خاقانی .
آدمی مخفی است در زیر زبان
این زبان پرده ست بر درگاه جان .
مولوی .
|| آستانه . مقابل خانه :
پرستندگان پرده برداشتند
به اسبش ز درگاه بگذاشتند.
فردوسی .
به درگاه ایوانش بنشاندی
درمهای گنجی برافشاندی .
فردوسی .
همانگه که گفت این سخن شهریار
بیامد ز درگاه سالار بار.
فردوسی .
چو بر تخت شد نامور شهریار
بیامد به درگاه سالار بار.
فردوسی .
به درگاه پالیزبان آمدند
بشادی بر میزبان آمدند.
فردوسی .
چو شب روز شد بامداد پگاه
تبیره برآمد ز درگاه شاه .
فردوسی .
برفتند با سوکواری و درد
ز درگاه کی شاه برخاست گرد.
فردوسی .
مهان پیش او [ فریدون ] خاک دادند بوس
ز درگاه برخاست آوای کوس
همه شهر دیده به درگاه بر
خروشان بر آن روز کوتاه بر.
فردوسی .
به امید رفتم به درگاه او
امید مرا جمله بیوار کرد.
بهرامی .
بر درگاه کوس فروکوفتند.(تاریخ بیهقی چ ادیب ص 378). بهشتی بر درگاه نشسته بود با دیگر حجاب و حشم و مرتبه داران . (تاریخ بیهقی ).
با قطار خوک در بیت المقدس پا منه
با سپاه پیل بر درگاه بیت اللَّه میا.
خاقانی .
هر که خواهد گو بیا و هر که خواهد گو برو
کبر و ناز حاجب و دربان در این درگاه نیست .
حافظ.
ساحة؛ میان درگاه . (دهار).
- درگاه قصر ؛ پیشگاه قصر. مقابل در قصر. مدخل قصر:
چو برگشت و آمد به درگاه قصر
ببخشید دینار گنجی به نصر.
فردوسی .
|| آستان . آستانه . آستانه ٔ ملوک و سلاطین . (آنندراج ). پیشگاه کاخ . أصید. (دهار). ایوان . (مهذب الاسماء). جناب . حضرت . سُدّة. (منتهی الارب ). عَتَبة. عراء. (دهار). عَراة. عَری ̍. (منتهی الارب ). فناء. قصا. (دهار). کریاس .وَصید :
ای لک ار ناز خواهی و نعمت
گرد درگاه او کنی لک و پک .
رودکی .
با نعمت تمام به درگاهت آمدم
امروز با گرازی و چوبی همی روم .
فاخری .
بمولیم تا پیش خسرو شویم
به درگاه او لشکر نوشویم .
فردوسی .
به درگاه چون گشت لشکر فزون
فرستاد بر هر سوئی رهنمون .
فردوسی .
درگاه تو قبله ٔ سجودم
زنده به وجود تو وجودم .
نظامی .
|| دربار. قصر. کاخ . (یادداشت مرحوم دهخدا). بارگاه و دربار و سرای پادشاهی و دیوان سلطنتی . (ناظم الاطباء). در خانه . کاخ شاهی :
پشیمان شد از کشتن موبدان
ز درگاه کم گشتن بخردان .
فردوسی .
وزآن روی گرسیوز اندر شتاب
رسیدش به درگاه افراسیاب .
فردوسی .
هر آنکس که رفتی به درگاه شاه
به شایسته کاری وگر دادخواه .
فردوسی .
بزرگان به درگاه شاه آمدند
پرستنده و با کلاه آمدند.
فردوسی .
به پیلان گردنکش آن خواسته
به درگاه شاه آور آراسته .
فردوسی .
به درگاه او هر که مهتر بود
به نزد برادرْت کهتر بود.
فردوسی .
چو گستهم در شهر شد با مِهان
بنزدیک درگاه شاه جهان .
فردوسی .
گرانمایه زن را به درگاه خواند
به نامه ورا افسر ماه خواند.
فردوسی .
به یک هفته با درد و با سوک وخشم
به درگاه بنشست با آب چشم .
فردوسی .
گیومرث زین خود کی آگاه بود
که او را به درگاه بدخواه بود.
فردوسی .
هر آنکس ز درگاه برگاشت روی
نماندبه پیشش یکی نامجوی .
فردوسی .
کنون بر هیون بسته فردا پگاه
فرستم به درگاه ضحاک شاه .
فردوسی .
همانگه یکایک ز درگاه شاه
برآمد خروشیدن دادخواه .
فردوسی .
هر که را مهتریست اندر سر
گو به درگاه میرما بگذر.
فرخی .
همی روی سوی درگاه میر خوار و خجل
بکار برده به کف کرده ای حلال و حرام .
فرخی .
با خود گفتم که به درگاه رفتن صواب تر هر چند پگاه است . (تاریخ بیهقی ). دروقت که به این نبشته واقف گردی از راه نسا سوی درگاه آیی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 374). از درگاه امیران محمد و مسعود را در باب غاشیه و جناغ فرمان رسید. (تاریخ بیهقی ص 365). بازگرد تا من امشب مثال دهم تا حاصل و باقی وی پیدا آرند و فردا با وی به درگاه آرند. (تاریخ بیهقی ص 370). هر روز به درگاه می آمد و خدمت می کرد. (تاریخ بیهقی ص 380). به نشابور شادیاخ را نگاه باید کرد با درگاه و میدان که وی [ مسعود ] کشیده به خط خویش . (تاریخ بیهقی ص 144).یک سال که آنجا رفتم [ ابوالفضل بیهقی ] دهلیز درگاه و دوکانها همه دیگر بود این پادشاه [ مسعود ] فرمود. (تاریخ بیهقی ص 143). اگر حرمت درگاه خلافت را نبودی ناچار قصد بغداد کرده آمدی . (تاریخ بیهقی ص 294). چهار هزار سوار عرب با مقدمان آمدند... و همه قوه ٔ گرگانیان این عرب بودند و بر درگاه بماندند. (تاریخ بیهقی ص 459). طلب کنید در مملکت من خردمند مردمان را وچندان عدد که یافته آید به درگاه فرستید. (تاریخ بیهقی ). شما آزادمردان را نگاه باید داشت و ما را بکارآیید باید که پیوسته به درگاه من باشید. (تاریخ بیهقی ص 248). گفته آمد تا... علی و جمله ٔ لشکر به درگاه حاضر آیند و پس از آن فوج فوج آمدن گرفتند تا همگان به هرات رسیدند. (تاریخ بیهقی ).
فضل دارد چو فلک بر زمی از فخرش
سنگ درگاهش بر لعل بدخشانی .
ناصرخسرو.
ای گشته به درگاه میر چاکر
دعوی چه کنی خیره در معالی .
ناصرخسرو.
صد بنده ٔ مطواع فزونست به درگاه
از قیصری و مکری و بغدادی و خانیش .
ناصرخسرو.
با او قرار داد که در سه سال دو بار به خدمت درگاه کسری آید. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 94). باز بایدگشت و یک هفته آسایش داد و آنگاه به درگاه حاضر آمدتا آنچه واجب بود مثال دهیم . (کلیله و دمنه ). چون به مقصود پیوست گرد درگاه پادشاه برآمد. (کلیله و دمنه ). هر که درگاه ملوک را لازم گیرد... هرآینه مراد خویش ... او را استقبال واجب بیند. (کلیله و دمنه ). بر درگاه ملک مهمات حادث شود که به زیر دستان در کفایت آن حاجت افتد. (کلیله و دمنه ). گفت [ دمنه ] بر درگاه ملک مقیم شده ام . (کلیله و دمنه ). این دمنه ... مدتی دراز بر درگاه من رنجور و مهجور بوده است . (کلیله ودمنه ). عقل مرد را به هشت خصلت بتوان شناخت ... ششم بر درگاه پادشاه چاپلوسی و چرب زبانی کردن . (کلیله و دمنه ).
صفت کاهلان این درگاه
هست لفظ «من استوی یوماه ».
سنائی .
ای از شرف و رتبت خاک قدم تو
گردون برین سافل و درگاه تو عالی .
سوزنی .
حکمت آرایان روشن رای را عقل صحیح
جز بدین درگاه ننماید صراط مستقیم .
سوزنی .
صدری که بر صدور زمانه مقدم است
درگاه او چو کعبه شریف و معظم است .
سوزنی .
از همت درگاه تو عالی شود آن کس
کز مهر و وفای تو دلش باشد مالی .
سوزنی .
آیند به درگاه تو اشراف و اکابر
بر خدمت صدر تو چنان طائع و راغب .
سوزنی .
هر که بر اسب نیاز تاخت به درگاه او
از بر او جست آز همچو خر از نیشتر.
عمادی شهریاری .
سگ درگاه او قِلاده ٔ حکم
در گلوی غضنفر اندازد.
خاقانی .
پیش درگاهش میان بست آسمان
محضر جاهش بران بست آسمان .
خاقانی .
ای در حرمت نشان کعبه
درگاه ترا مکان کعبه .
خاقانی .
که گفت آنکه خاقانی سِحْرپیشه
دگر خاص درگاه سلطان نباشد.
خاقانی .
از خسف چه باک چون پناهم
درگاه خدایگان ببینم .
خاقانی .
بهترین نوروزی درگاه را
تحفه این ابیات غرا دیده ام .
خاقانی .
هم به جان شاه کز درگاه شاهان فارغم
حرص را دادن تبرا برنتابد بیش از این .
خاقانی .
غایت مطلوب من خدمت درگاه تست
ای در تو خلق را گشته به روزی ضمان .
خاقانی .
پیام داد به درگاهش آفتاب که من
ترا غلامم از آن بر نجوم سالارم .
خاقانی .
شکل درگاه رفیعش را دعا کرد آسمان .
؟(از سندبادنامه ص 13).
آنگاه روی سخن بر درگاه رب الارباب آوردند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 455). بر سبیل منادبت دو هزار مرد بر درگاه قایم می دارد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 293). مثل شیخ جلیل شمس الفکاة ابوالقاسم احمدبن الحسن میمندی در خدمت درگاه قایم بود. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 356).
به درگاه مهین بانو شبانگاه
شدند آن اختران بی طلعت ماه .
نظامی .
فرمود به سگ دلان درگاه
تا پیش ملک برندش از راه .
نظامی .
به پرسش پرسش از درگاه پرویز
به مشکوی مداین راند شبدیز.
نظامی .
راه خویش از خیال خالی کن
عزم درگاه لایزالی کن .
نظامی .
یکی از ملوک ... همی گفت که مرسوم فلان را... مضاعف کنید که ملازم درگاه است ... صاحبدلی بشنید فریاد از نهادش برآمد، پرسیدندش چه دیدی ؟ گفت مراتب بندگان به درگاه خداوند همین مثال است . (گلستان سعدی ). همگی [ امراء ] در درگاه جهان پناه شاهی حاضر و هر یک به منصب مختصی سرافراز می باشند. (تذکرةالملوک چ دبیرسیاقی ص 5). مشارالیه [ جبادارباشی ] از جمله ٔ اعاظم مقربان و معتبرین درگاه پادشاهان می باشد. (تذکرةالملوک ص 29). ارقام و احکام طلب و تنخواه امرا و مقربان درگاه ... به مهر او [ لشکرنویس دیوان اعلی ] میرسید.(تذکرةالملوک ص 41).
- اعیان درگاه ؛ بزرگان دربار : از تسحب و تبسط بازنایستاد [ بوسهل ] تا بدان جایگاه که همه ٔ اعیان درگاه بسبب وی دلریش و درشت گشتند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 334).
- بر خاک درگاه جبین نهادن ؛ سجده کردن :
جان خاقانی چه خاک است ای عجب
تا نهد بر خاک درگاهت جبین .
خاقانی .
- بزرگان درگاه ؛ محتشمان . مقربان بارگاه : دیلمان و همه بزرگان درگاه و ولایت داران و حُجّاب با کلاههای دوشاخ و کمر زر بودند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 290). همه اعیان و بزرگان درگاه [ درگاه مسعود ]نزدیک وی [ آلتونتاش ] رفتند. (تاریخ بیهقی ).
- بندگان درگاه ؛ خادمان درگاه : گفتند خداوند بندگان درگاه را شناسد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 394). بنده را صلاح کار خداوند باید نباید که صورت بندد که بنده بتعصب می گوید بنده ای را از بندگان درگاه عالی نمی تواند دید. (تاریخ بیهقی ص 329).
- چاکر درگاه ؛ بنده و خدمتگذار دربار :
نفس تا رنجور داری چاکر درگاه تست
باز چون میریش دادی کم کند چون تو هزار.
سنائی .
- خواجگان درگاه ؛ بزرگان دربار : از خواجگان درگاه و مستوفیان چون طاهر و بوالفتح رازی و دیگران نزدیک ابوسهل حمدوی می نشستند. (تاریخ بیهقی ).
- درگاه اعلی ؛ دربار. پایتخت . حضرت : و این قاضی محمد بود که به رسولی کرمان به درگاه اعلی أعلاه اﷲ آمد. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 118).
- درگاه الهی ؛ بارگاه خداوندی . کلمه ٔ خضوع است . (یادداشت مرحوم دهخدا) :
یکی عذر است کو در پادشاهی
صفت دارد ز درگاه الهی .
نظامی .
- درگاه عالی ؛ دربار بلند. بارگاه عالی . وصفی است برای دربار شاهان : اگر به درگاه عالی پس از این هزار حقه افتد و طمع آن باشد که من به تن خویش بیایم ... البته نیایم [ آلتونتاش ] . (تاریخ بیهقی ). بنده نیز بنویسد و معتمدی را از درگاه عالی فرستاده آید. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 331). بزودی به درگاه عالی رسد. (تاریخ بیهقی ص 379). احمد گفت چون این لشکر بزرگ باز رسید بسلامت من خواستم که به درگاه عالی آیم . (تاریخ بیهقی ص 359). بوذرجمهر را با بند گران و غل به درگاه عالی فرست . (تاریخ بیهقی ). رسولی نامزد شود از درگاه عالی [ محمود] . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 242).
- درگاه معلی ؛ عَتَبه ٔ عالی . (ناظم الاطباء) : مشتملست بر دستورالعمل خدمت هر یک از ارباب مناصب درگاه معلی . (تذکرةالملوک چ دبیرسیاقی ص 1). وزیر اعظم ... عمده ترین ارکان دولت قاطبه ٔ امراء درگاه معلی و سرحدات ولایات ممالک محروسه [ است ] . (تذکرةالملوک ص 5). بعضی اوقات افضل و اصلح فضلاء عصر که در درگاه معلی حاضر بوده اند به مستحقین تقسیم می نمودند [ وجوه تصدقی را ] . (تذکرةالملوک ص 20). ارقام و احکام مواجب براتی ... حکام کرام و سلاطین و خوانین ذوی الاحترام درگاه معلی و سرحد... به مُهر او [ لشکرنویس دیوان اعلی ] میرسید. (تذکرةالملوک ص 41). سر رشته بر حضور و غیبت ... ایشان درست داشته ، انفاد درگاه معلی می نماید [ لشکرنویس دیوان اعلی ] (تذکرةالملوک ص 41). در ذکر مبلغ و مقدار مواجب و رسوم ارباب مناصب درگاه معلی . (تذکرةالملوک ص 51). مقاله ٔ اول ، در باب تفصیل مواجب ... ارباب مناصب درگاه معلی . (تذکرةالملوک ص 52). از پیشکش که به درگاه معلی آورند ده یک بازیافت و فیمابین مشارالیه [ ایشیک آقاسی باشیان دیوان ] و پیشکش نویس قسمت می شود. (تذکرةالملوک ص 54).
- درگاه والا ؛ دربار بلندپایه . بارگاه والا :
هفت خاتون را در این خرگاه سبز
راه این درگاه والا دیده ام .
خاقانی .
- سجده بردن بر درگاه کسی ؛ فرمانبری کردن . سجود کردن و رسوم چاکری بجا آوردن :
هر که به درگاه تو سجده برد روز حشر
آیت لاتقنطوا نقش زند بر جبین .
خاقانی .
|| پیشگاه . حضرت . مجلس . بارگاه . پیشگاه خانه ٔ بزرگان . (ناظم الاطباء) :
اگر بنده بودی به درگاه شاه
سیاوش نگشتی به گیتی تباه .
فردوسی .
وز آن زشت بدکامه ٔ شوم پی
که آمد ز درگاه خسرو به ری .
فردوسی .
چو مرا بویه ٔ درگاه تو خیزد چه کنم
رهی آموز رهی را و از این غم برهان .
فرخی .
به درگاه سپهسالار مشرق
سوار نیزه باز خنجراوژن .
منوچهری .
ما بر درگاه این ملک آسایشی داریم . (کلیله و دمنه ). باید که سر او بی تن به درگاه آید. (کلیله و دمنه ).
همانا که این رخصت از بهر خدمت
ز درگاه صدر معظم ندارم .
خاقانی .
- درگاه مصطفی ؛ منظور آستان حضرت محمد (ص ) است :
زبان ، ثناگر درگاه مصطفی بهتر
که بارگیر سلیمان نکوتر است صبا.
خاقانی .
|| خدمت . (یادداشت مرحوم دهخدا) :
بنده مختاری که جانش عاشق درگاه تست
هست بر درگاه تو چون عاشق بی سیم خوار.
عثمان مختاری .
|| تکیه گاه و محلی که بر آن تکیه کنند. || مزگت و محل عبادت . (ناظم الاطباء).
