خرده
لغت‌نامه دهخدا
خرده . [ خ ُ دَ / دِ ] (ص ، اِ) ریزه هر چیز را گویند. (برهان قاطع). ریزه ٔ هر چیز از قبیل چوب و امثال آن . (آنندراج ) (انجمن آرای ناصری ). ریزه ٔ هر چیز از نان و امثال آن . کسره . (یادداشت مؤلف ) :
در عقل واجب است یکی کلی
این نفسهای خرده ٔ اجزا را.
جسته نظیر او جهان نادیده عنقا را نشان
اینک جهان را غیب دان زین خرده برپا داشته .
گفت آستان خسرو و آنگاه عید نو
این حرف خرده ای است گران ، خرد مشمرش .
قصب بر رخ که گر گوشم نهانست
بناگوشم بخرده در میانست .
ما بدین خرده سر فروناریم
ما ز تو بیش از این طمع داریم .
- خرده ٔ الماس ؛ ریزه ٔ الماس :
کآن خوشترین نواله که از دست او خوری
لوزینه ای است خرده ٔ الماس در میان .
- خرده ٔ انگِشت ؛ خاکه ٔ زغال :
حربگاهش چو زنگیانی زشت
که ببیزند خرده ٔ انگشت .
- خرده ٔ پای ؛چهار پاره ٔ استخوان است . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
- خرده ٔ خانه ؛ قماش . (مهذب الاسماء).
- خرده ٔ زر ؛ براده ٔ طلا :
وگر خرده ٔ زر ز دندان گاز
بیفتد به شمعش بجویند باز.
- خرده ٔ زعفران ؛ ریزه ٔ زعفران . کنایه از زردی است : و حراث ایام بر موضع لاله زارش خرده ٔ زعفران ریخته . (سندبادنامه ).
- خرده ٔ دست ؛ کاع : کاع ، کناره خرده ٔ دست از سوی انگشت بزرگ . (بحر الجواهر).
- خرده ٔ شیشه ، شیشه ٔ خرده ؛ پاره های شکسته ٔ شیشه . (یادداشت بخط مؤلف ).
- خرده ٔ مینا ؛ریزه ٔ شیشه :
گفتی که خرده ٔ مینا بر خاکش ریخته . (سعدی ).
با «خرده » ترکیبات زیر نیز می آید که هر یک در لغت نامه علیحده ذکر شده اند: خرده بین ، خرده بینی ، خرده چین ، خرده چینی ، خرده خر، خرده خری ، خرده دان ، خرده دانی ، خرده فروش ، خرده فروشی ، خرده کاری ، خرده گیر، خرده گیری ، خرده مُرده ، خرده نان .
|| کمی . اندکی (یادداشت بخط مؤلف ) چون : یک خرده صبر کن ؛ اندکی صبر کن . توضیح : در این بیت سیدحسن غزنوی کلمه ٔ بی خردگی بمعنای بی ادبی آمده است :
به پیش رأی او خورشید را بی خردگی باشد
اگر تا دامن محشر گریبان سحر گیرد.
- خرده گرفتن ؛ نکته گرفتنی را گویند که برگفتگوی مردم گیرند و کنند. (برهان قاطع). نکته گرفتنی بر قول و فعل کسی و چنین کس را خرده بین و خرده دان و خرده گیر گویند. (از آنندراج ) (از انجمن آرای ناصری ): و بهر کسی آن نویسد که اصل و نسب و ملک و ولایت و لشکر و خزینه ٔ او بر آن دلیل باشد الا بکسی که در این باره مضایقتی نموده باشد و تکبری کرده و خرده ای فروگذاشته و انبساطی فزوده که خرد آن را موافق مکاتبت نشمرد. (چهارمقاله ٔ عروضی ). رجوع به خرده گرفتن شود :
یکی خرده بر شاه غزنین گرفت
که حسنی ندارد ایاز ای شگفت .
وه که گر با دوست دریابم زمانی ماجرا
خرده ٔدیگر حریفان را غرامت من کشم .
نگیرد کسی خرده بر ناتمام
که از آتش ایمن بود عود خام .
ور بمستی ادبی گوش نداشت
خرده زو نیست و گمرهست یکسر.
|| پولهای کوچک و کم ارز. نقد مختصر از زر و سیم و غیره . (یادداشت بخط مؤلف ) : گفت آن خرده که با کدخدایش حسن گسیل کرده ... حال آن چیست ، علی گفت ... اگر رای عالی بیند مگر صواب باشد که معتمدی بتعجیل برود و آن خزانه بیارد. (تاریخ بیهقی ).
تراش کرده بوی آرزوی زر دوهزار
درست و نیمه برون از قراضه و خرده .
قلم راست کرده در پس گوش
چشم بر خرده ٔ کسان چون موش .
چو گل گر خرده ای داری خدا را صرف عشرت کن
که قارون را غلطهاداد سودای زراندوزی .
|| هر چیز یا موجود کوچک ، و بحذف موصوف بر کودک و طفل و بچه اطلاق شده است . (یادداشت بخط مؤلف ) :
کام من خشک و خردگان مرا
می نیاساید آسیای گلو.
|| شراره ٔ آتش را گویند. (برهان قاطع) (شرفنامه ٔ منیری ) (آنندراج ) (انجمن آرای ناصری ). شراره ٔ آتش برای گیراندن آتش . (یادداشت بخط مؤلف ) :
بخرده توان آتش افروختن
پس آنگه درخت کهن سوختن .
|| خس و خاشاک و امثال آنرا نیز گفته اند. || قوس و قزح . || دندان . || جایی را گویند از دست و پای ستوران که چدار و بخاو بر آن گذارند. (برهان قاطع). بالای سم ستوران که براو شکال نهند و به این مناسبت شکال گاه نیز گویند. (از انجمن آرای ناصری ) : و استخوان رسغ هشت پاره است و رسغ را بپارسی خرده گویند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). الاباض ؛ حبل یشد به رسغ ید البعیر الی عضده ، وآن رسنی است که بدان خرده ٔ دست و زانوی شتر بندند :
سرین و گردن و پشت و برش مسمّن
میان و خرده ٔ پای و رخش مضمّر.
|| کنایه از دقیق و باریک هم هست چه خرده بین ، باریک بین را گویند. (برهان قاطع). دقیقه . (یادداشت بخط مؤلف ) : خرد خرده دان و هرکه را این خرده بروی پوشیده باشد فرق نتواند کردن میان نشانهای بحران و نشانهای مرگ . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
در کان ز شرم ْ چشمه ٔ یاقوت سرخ شد
وین خرده ای است نیکو خاطر بر این گمار
زیرا که کوه مادر او بوده او ندید
مر کوه را سزای کف راد تو یسار.
یک خرده یادم آمد و آن نیک خرده ایست
شاید که در سخن کنم این خرده را بیان .
عزم ترا که تیغ نخوانیم خرده ایست
زیرا که تیغ تیز فراوان کند خطا.
|| عیب و گناه . (برهان قاطع) (از شرفنامه ٔ منیری ) (از انجمن آرای ناصری ) (از آنندراج ). گناه صغیره . (یادداشت بخط مؤلف ) :
بغفلت گر ز خاقانی گناهی در وجود آید
به استغفار آن خرده بزرگی عذرخواه آمد.
جوان هوس او درربود و هر دو خرده در میان نهادند و شرم و حجاب برداشتند. (سندبادنامه ).
رکنی ِ تو رکن دلم را شکست
خردم از آن خرده که بر من نشست .
گفت بدین خرده که دیر آمدم
روبه داند که چو شیر آمدم .
دهانم گر ز خردی کرد یک ناز
بخرده در میان آوردمش باز.
بر خود گیرند خرده هر دم
در عشق تو جان خرده دانان .
بداندیش بر خرده چون دست یافت
درون بزرگان به آتش بتافت .
بیک خرده مپْسند بر وی جفا
بزرگان چه گفتند خذ ما صفا.
جفا مکن که بزرگان بخرده ای ز رهی
چنین سبک ننشینند و سرگران ای دوست .
اگر سری برود بیگناه در پایی
بخرده ای ز بزرگان نشاید آزردن .
|| (اِخ ) نام نسکی است از جمله ٔ بیست ویک نسک کتاب زند یعنی قسمتی است ازجمله ٔ بیست ویک قسم کتاب مذکور چه نسک بمعنی قسم است ، و بعضی گویند خرده ترجمه ٔ کتاب زند است که آنرا پازند خوانند. (برهان قاطع) (از آنندراج ) (از انجمن آرای ناصری ). تفسیر زند ساخته ٔ زرتشت که آنرا پازند نیز گویند. (شرفنامه ٔ منیری ). تفسیر پازند است . (صحاح الفرس ). خرده تفسیر اجزای پازند است و ایارده تفسیر جمله ٔ پازند است . (از فرهنگ اسدی ) :
ببینم آخر روزی بکام دل خود را
گهی ایارده خوانم شها گهی خرده .
در عقل واجب است یکی کلی
این نفسهای خرده ٔ اجزا را.
جسته نظیر او جهان نادیده عنقا را نشان
اینک جهان را غیب دان زین خرده برپا داشته .
گفت آستان خسرو و آنگاه عید نو
این حرف خرده ای است گران ، خرد مشمرش .
قصب بر رخ که گر گوشم نهانست
بناگوشم بخرده در میانست .
ما بدین خرده سر فروناریم
ما ز تو بیش از این طمع داریم .
- خرده ٔ الماس ؛ ریزه ٔ الماس :
کآن خوشترین نواله که از دست او خوری
لوزینه ای است خرده ٔ الماس در میان .
- خرده ٔ انگِشت ؛ خاکه ٔ زغال :
حربگاهش چو زنگیانی زشت
که ببیزند خرده ٔ انگشت .
- خرده ٔ پای ؛چهار پاره ٔ استخوان است . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
- خرده ٔ خانه ؛ قماش . (مهذب الاسماء).
- خرده ٔ زر ؛ براده ٔ طلا :
وگر خرده ٔ زر ز دندان گاز
بیفتد به شمعش بجویند باز.
- خرده ٔ زعفران ؛ ریزه ٔ زعفران . کنایه از زردی است : و حراث ایام بر موضع لاله زارش خرده ٔ زعفران ریخته . (سندبادنامه ).
- خرده ٔ دست ؛ کاع : کاع ، کناره خرده ٔ دست از سوی انگشت بزرگ . (بحر الجواهر).
- خرده ٔ شیشه ، شیشه ٔ خرده ؛ پاره های شکسته ٔ شیشه . (یادداشت بخط مؤلف ).
- خرده ٔ مینا ؛ریزه ٔ شیشه :
گفتی که خرده ٔ مینا بر خاکش ریخته . (سعدی ).
با «خرده » ترکیبات زیر نیز می آید که هر یک در لغت نامه علیحده ذکر شده اند: خرده بین ، خرده بینی ، خرده چین ، خرده چینی ، خرده خر، خرده خری ، خرده دان ، خرده دانی ، خرده فروش ، خرده فروشی ، خرده کاری ، خرده گیر، خرده گیری ، خرده مُرده ، خرده نان .
|| کمی . اندکی (یادداشت بخط مؤلف ) چون : یک خرده صبر کن ؛ اندکی صبر کن . توضیح : در این بیت سیدحسن غزنوی کلمه ٔ بی خردگی بمعنای بی ادبی آمده است :
به پیش رأی او خورشید را بی خردگی باشد
اگر تا دامن محشر گریبان سحر گیرد.
- خرده گرفتن ؛ نکته گرفتنی را گویند که برگفتگوی مردم گیرند و کنند. (برهان قاطع). نکته گرفتنی بر قول و فعل کسی و چنین کس را خرده بین و خرده دان و خرده گیر گویند. (از آنندراج ) (از انجمن آرای ناصری ): و بهر کسی آن نویسد که اصل و نسب و ملک و ولایت و لشکر و خزینه ٔ او بر آن دلیل باشد الا بکسی که در این باره مضایقتی نموده باشد و تکبری کرده و خرده ای فروگذاشته و انبساطی فزوده که خرد آن را موافق مکاتبت نشمرد. (چهارمقاله ٔ عروضی ). رجوع به خرده گرفتن شود :
یکی خرده بر شاه غزنین گرفت
که حسنی ندارد ایاز ای شگفت .
وه که گر با دوست دریابم زمانی ماجرا
خرده ٔدیگر حریفان را غرامت من کشم .
نگیرد کسی خرده بر ناتمام
که از آتش ایمن بود عود خام .
ور بمستی ادبی گوش نداشت
خرده زو نیست و گمرهست یکسر.
|| پولهای کوچک و کم ارز. نقد مختصر از زر و سیم و غیره . (یادداشت بخط مؤلف ) : گفت آن خرده که با کدخدایش حسن گسیل کرده ... حال آن چیست ، علی گفت ... اگر رای عالی بیند مگر صواب باشد که معتمدی بتعجیل برود و آن خزانه بیارد. (تاریخ بیهقی ).
تراش کرده بوی آرزوی زر دوهزار
درست و نیمه برون از قراضه و خرده .
قلم راست کرده در پس گوش
چشم بر خرده ٔ کسان چون موش .
چو گل گر خرده ای داری خدا را صرف عشرت کن
که قارون را غلطهاداد سودای زراندوزی .
|| هر چیز یا موجود کوچک ، و بحذف موصوف بر کودک و طفل و بچه اطلاق شده است . (یادداشت بخط مؤلف ) :
کام من خشک و خردگان مرا
می نیاساید آسیای گلو.
|| شراره ٔ آتش را گویند. (برهان قاطع) (شرفنامه ٔ منیری ) (آنندراج ) (انجمن آرای ناصری ). شراره ٔ آتش برای گیراندن آتش . (یادداشت بخط مؤلف ) :
بخرده توان آتش افروختن
پس آنگه درخت کهن سوختن .
|| خس و خاشاک و امثال آنرا نیز گفته اند. || قوس و قزح . || دندان . || جایی را گویند از دست و پای ستوران که چدار و بخاو بر آن گذارند. (برهان قاطع). بالای سم ستوران که براو شکال نهند و به این مناسبت شکال گاه نیز گویند. (از انجمن آرای ناصری ) : و استخوان رسغ هشت پاره است و رسغ را بپارسی خرده گویند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). الاباض ؛ حبل یشد به رسغ ید البعیر الی عضده ، وآن رسنی است که بدان خرده ٔ دست و زانوی شتر بندند :
سرین و گردن و پشت و برش مسمّن
میان و خرده ٔ پای و رخش مضمّر.
|| کنایه از دقیق و باریک هم هست چه خرده بین ، باریک بین را گویند. (برهان قاطع). دقیقه . (یادداشت بخط مؤلف ) : خرد خرده دان و هرکه را این خرده بروی پوشیده باشد فرق نتواند کردن میان نشانهای بحران و نشانهای مرگ . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
در کان ز شرم ْ چشمه ٔ یاقوت سرخ شد
وین خرده ای است نیکو خاطر بر این گمار
زیرا که کوه مادر او بوده او ندید
مر کوه را سزای کف راد تو یسار.
یک خرده یادم آمد و آن نیک خرده ایست
شاید که در سخن کنم این خرده را بیان .
عزم ترا که تیغ نخوانیم خرده ایست
زیرا که تیغ تیز فراوان کند خطا.
|| عیب و گناه . (برهان قاطع) (از شرفنامه ٔ منیری ) (از انجمن آرای ناصری ) (از آنندراج ). گناه صغیره . (یادداشت بخط مؤلف ) :
بغفلت گر ز خاقانی گناهی در وجود آید
به استغفار آن خرده بزرگی عذرخواه آمد.
جوان هوس او درربود و هر دو خرده در میان نهادند و شرم و حجاب برداشتند. (سندبادنامه ).
رکنی ِ تو رکن دلم را شکست
خردم از آن خرده که بر من نشست .
گفت بدین خرده که دیر آمدم
روبه داند که چو شیر آمدم .
دهانم گر ز خردی کرد یک ناز
بخرده در میان آوردمش باز.
بر خود گیرند خرده هر دم
در عشق تو جان خرده دانان .
بداندیش بر خرده چون دست یافت
درون بزرگان به آتش بتافت .
بیک خرده مپْسند بر وی جفا
بزرگان چه گفتند خذ ما صفا.
جفا مکن که بزرگان بخرده ای ز رهی
چنین سبک ننشینند و سرگران ای دوست .
اگر سری برود بیگناه در پایی
بخرده ای ز بزرگان نشاید آزردن .
|| (اِخ ) نام نسکی است از جمله ٔ بیست ویک نسک کتاب زند یعنی قسمتی است ازجمله ٔ بیست ویک قسم کتاب مذکور چه نسک بمعنی قسم است ، و بعضی گویند خرده ترجمه ٔ کتاب زند است که آنرا پازند خوانند. (برهان قاطع) (از آنندراج ) (از انجمن آرای ناصری ). تفسیر زند ساخته ٔ زرتشت که آنرا پازند نیز گویند. (شرفنامه ٔ منیری ). تفسیر پازند است . (صحاح الفرس ). خرده تفسیر اجزای پازند است و ایارده تفسیر جمله ٔ پازند است . (از فرهنگ اسدی ) :
ببینم آخر روزی بکام دل خود را
گهی ایارده خوانم شها گهی خرده .