نبض
لغت‌نامه دهخدا
نبض . [ ن َ ب َ / ن َ ] (ع اِ) جنبش . (منتهی الارب ). یقال : ما به حبض و لا نبض ؛ ای حراک . (منتهی الارب ). و با حرکت حرف دوم جز در جحد [ = انکار ] استعمال نشده است . (از اقرب الموارد). || رگ متحرک در بدن . (از معجم متن اللغة). هر رگ جنبنده . (ناظم الاطباء). رگ . (آنندراج ). || رگ جنبنده در بالای مچ دست ازطرف انگشت نر که پزشکان بدان از حالت بیمار استعلام می کنند. (ناظم الاطباء). آنجا که طبیب بمجد از دست . (مهذب الاسماء). مَجَس ّ. (یادداشت مؤلف ) :
آنکه او نبض خویش نشناسد
نبض دیگر کسی چه پرماسد؟
نبض و قاروره را چنان دانم
کآفت تب ز تن بگردانم .
امید عافیت آنگه بود موافق عقل
که نبض را به طبیعت شناس بنمائی .
- آرمیدن نبض :
ملک حیرت چه عالمی دارد
آرمیده ست نبض سیمایش .
- جهیدن نبض ؛ زدن نبض .حرکت نبض :
بر طریق استقامت میجهد نبض صبا
تا هوا را در طبیعت گشت پیدا اعتدال .
- || تند زدن نبض . کنایه از تب داشتن :
که گذشته ست از این بادیه دیگر کامروز
می جهد نبض ره و سینه ٔ صحرا گرم است .
- دیدن نبض ، نبض دیدن ؛ نبض گرفتن :
رنگ روی و نبض و قاروره بدید
هم علاماتش هم اسبابش شنید.
- زدن نبض ؛ حرکت نبض .
- طپیدن نبض ؛ تند زدن نبض .
- گرفتن نبض . رجوع به مدخل ِ نبض گرفتن شود.
- نبض چیزی به چنگ افتادن (به دست آوردن ، به دست آمدن ) ؛ کنایه از واقف شدن بر حقیقت آن چیز بود. (آنندراج ). تسلط یافتن بر آن :
برهنه در دهن تیغ بارها رفتم
که نبض فکر مرا چون قلم به چنگ افتاد.
میکنم سیرگل از چاک گریبان قفس
نبض گلشن را به دست آورده ام از خار و خس .
گرم گردد راهرو چون نبض راه آید به دست
نیشتر خون را سبک جولان کند در زیر پوست .
- نبض کاری را به دست داشتن ؛ در آن ماهر و مسلط بودن .
- نبض کسی را به دست داشتن ؛ در او نافذو بر او مسلط بودن . او را رام و مطیع خویش کردن . براو تسلط داشتن . نظیر: رگ خواب او را به دست آوردن .
اقسام نبض :
- نبض حمائی .
- نبض صُلب .
- نبض صغیر ؛ ناقص در اقطار ثلاثه .
- نبض ضعیف .
- نبض ضیق .
- نبض عریض .
- نبض عظیم ؛ زائد در اقطار ثلاثه .
- نبض غیرمستوی ؛ نبض ناهموار.
- نبض غیرمنظم .
- نبض قوی .
- نبض لین .
- نبض متناوب .
- نبض متواتر .
- نبض مختلج .
- نبض مستوی ؛ نبض هموار.
- نبض مطرقی .
- نبض ملتوی ؛ قسمی از حرکت نبض است که مانند ریسمان پیچیده محسوس میشود و این دلالت بر سؤحال مریض کند. (غیاث اللغات ) (آنندراج ).
- نبض ممتلی .
- نبض منغمز .
- نبض موجی .
- نبض ناهموار .
- نبض نملی ؛ نبض مورچه ای (مورچگی ).
- نبض هموار ؛ نبض مستوی .
برای شرح بیشتر رجوع به هر یک از این صفات در ردیف خود شود.
آنکه او نبض خویش نشناسد
نبض دیگر کسی چه پرماسد؟
سنائی .
نبض و قاروره را چنان دانم
کآفت تب ز تن بگردانم .
نظامی .
امید عافیت آنگه بود موافق عقل
که نبض را به طبیعت شناس بنمائی .
سعدی .
- آرمیدن نبض :
ملک حیرت چه عالمی دارد
آرمیده ست نبض سیمایش .
صائب (از آنندراج ).
- جهیدن نبض ؛ زدن نبض .حرکت نبض :
بر طریق استقامت میجهد نبض صبا
تا هوا را در طبیعت گشت پیدا اعتدال .
سلمان (از آنندراج ).
- || تند زدن نبض . کنایه از تب داشتن :
که گذشته ست از این بادیه دیگر کامروز
می جهد نبض ره و سینه ٔ صحرا گرم است .
صائب (از آنندراج ).
- دیدن نبض ، نبض دیدن ؛ نبض گرفتن :
رنگ روی و نبض و قاروره بدید
هم علاماتش هم اسبابش شنید.
مولوی .
- زدن نبض ؛ حرکت نبض .
- طپیدن نبض ؛ تند زدن نبض .
- گرفتن نبض . رجوع به مدخل ِ نبض گرفتن شود.
- نبض چیزی به چنگ افتادن (به دست آوردن ، به دست آمدن ) ؛ کنایه از واقف شدن بر حقیقت آن چیز بود. (آنندراج ). تسلط یافتن بر آن :
برهنه در دهن تیغ بارها رفتم
که نبض فکر مرا چون قلم به چنگ افتاد.
صائب (از آنندراج ).
میکنم سیرگل از چاک گریبان قفس
نبض گلشن را به دست آورده ام از خار و خس .
صائب (از آنندراج ).
گرم گردد راهرو چون نبض راه آید به دست
نیشتر خون را سبک جولان کند در زیر پوست .
صائب (از آنندراج ).
- نبض کاری را به دست داشتن ؛ در آن ماهر و مسلط بودن .
- نبض کسی را به دست داشتن ؛ در او نافذو بر او مسلط بودن . او را رام و مطیع خویش کردن . براو تسلط داشتن . نظیر: رگ خواب او را به دست آوردن .
اقسام نبض :
- نبض حمائی .
- نبض صُلب .
- نبض صغیر ؛ ناقص در اقطار ثلاثه .
- نبض ضعیف .
- نبض ضیق .
- نبض عریض .
- نبض عظیم ؛ زائد در اقطار ثلاثه .
- نبض غیرمستوی ؛ نبض ناهموار.
- نبض غیرمنظم .
- نبض قوی .
- نبض لین .
- نبض متناوب .
- نبض متواتر .
- نبض مختلج .
- نبض مستوی ؛ نبض هموار.
- نبض مطرقی .
- نبض ملتوی ؛ قسمی از حرکت نبض است که مانند ریسمان پیچیده محسوس میشود و این دلالت بر سؤحال مریض کند. (غیاث اللغات ) (آنندراج ).
- نبض ممتلی .
- نبض منغمز .
- نبض موجی .
- نبض ناهموار .
- نبض نملی ؛ نبض مورچه ای (مورچگی ).
- نبض هموار ؛ نبض مستوی .
برای شرح بیشتر رجوع به هر یک از این صفات در ردیف خود شود.
