صفی الدین اردبیلی
لغت‌نامه دهخدا
صفی الدین اردبیلی . [ ص َ یُدْ دی ن ِ اَ دَ ] (اِخ ) جد سلاطین صفویه است . حمداﷲ مستوفی در تاریخ گزیده آرد: وی مردی صاحب وقت بود و قبولی عظیم داشت . (تاریخ گزیده ص 793). هدایت در ریاض العارفین نویسد: شیخ العارفین و برهان الواصلین القطب الاصفیاء فی الاَّفاق صفی الدین اسحاق ،نسبت آن جناب بحضرت امام همام موسی الکاظم می پیوندد و اجداد عظامش هادیان راه یقین و احفاد گرامش حامیان دین مبین ، آن جناب را در مبادی سلوک اشتیاق صحبت اولیا و اصفیای معاصرین بود و بشوق خدمت ایشان مراحل بسیار پیمود. در شیراز با مشایخ صحبت داشت و به رهنمائی آنها طالب شیخ زاهد گیلانی شد. در ماه صیام بصومعه ٔ شیخ رسید، پس از ملاقات ارادت او را گزید و بشرف مصاهرت نیز ممتاز گردید. گویند نسبت ارادت جناب زاهد به دو واسطه به رکن الدین سجاسی میرسد. کرامات و مقامات آن جناب فزون از عهده ٔ حوصله ٔ این کتاب است و حاجت به تحریر ندارد و میرزا محمد تقی کرمانی در بحرالاسرار بچند واسطه نقل کرده که حضرت مولوی معنوی بظهور شیخ خبر داده است . به هر صورت زیاده بر سی سال بهدایت و ارشاد طالبان اشتغال داشتند و زیاده از صدهزار کس تربیت فرمودند در سنه ٔ 735 وفات یافتند. اگر چه سخن او منظوم نیست در تذکره ٔ واله این بیت بنام اوست :
آه از این ذکر فسرده چند از این فکر دراز
آه های آتشین و چهره های زرد تو.
براون در تاریخ ادبیات نویسد: اسم او صفی الدین بود. وفاتش در گیلان به سال 1334 م . و در سن هشتاد و پنج سالگی اتفاق افتاد. این شخص مدعی بود که به بیست پشت به امام هفتم موسی کاظم میرسد . با توجه به آنچه مورخ و سیاسی بزرگ رشیدالدین فضل اﷲ در رسائل خود نسبت به او نوشته و با مطالعه ٔ کتاب بزرگی که بنام صفوةالصفا کمی پس از وفاتش مبتنی بر قول فرزندش صدرالدین تحریر یافته است در اهمیت و معروفیت او شکی باقی نمی ماند... من هیچ مدرکی نیافتم که شیخ صفی نیز مانند اخلاف خود به این شدت پیرو عقاید شیعه بوده باشد تنها سند ضعیفی هم که قابل اعتناء است عکس این را ثابت میکند زیرا که رؤسای ازبکیه در مکتوبی که به طهماسب ولد شاه اسماعیل نوشته اند میگویند شنیده ایم شیخ صفی سنی ثابت العقیده بوده است و اظهار تعجب میکنند از اینکه شاه طهماسب نه از حضرت مرتضی علی پیروی می کند و نه از جد اعلای خود متابعت دارد. (تاریخ ادبیات برون ج 4 ص 14). تاریخ ثابت می کند که شیخ صفی الدین عزلت گزین بزرگوار اردبیل که سلاطین صفویه نام و نسب خود را از او گرفته اند فی الحقیقة در زمان خود شخصی متنفذ و صاحب قدرت بوده است . وزیر بزرگ رشیدالدین فضل اﷲ به ادعیه و شفاعات او توجه داشته و این معنی از مجموعه ٔ رسائل او و از دو رقعه ای که یکی به شیخ نوشته و در دیگری توصیه ای درباره ٔ شیخ کرده است معلوم میشود. در رقعه ٔ اخیر که به پسر خود میراحمد حاکم اردبیل نوشته است وصیت می کند که از رعایت عموم اهالی غفلت نکنی و مخصوصاً نوعی سازی که جناب قطب فلک حقیقت و سباح بحار شریعت ، مساح مضمار طریقت ، شیخ الاسلام والمسلمین ، برهان الواصلین قدوه ٔ صفه ٔ صفا، گلبن دوحه ٔ وفا، شیخ صفی الملة و الدین ادام اﷲ تعالی برکات انفاسه الشریفه از تو راضی و شاکر باشد. (ایضاً صص 25-26). در زندگانی ظاهری شیخ صفی خاصه بعد از آنکه دست ارادت به شیخ زاهد داد و در اردبیل ساکن شد حوادث و وقایعی رخ نداد. در کودکی موقر و عزلت گزین و محترز از بازی بود. در همان روزگار کودکی توجه خاصی به امور مذهبی نشان داد و بمشاهده ٔ ظهورات غیبیه و عوالم غیرمرئیه توفیق یافت . چون در اردبیل مرشدی صاحب حال نمیدید و آوازه ٔ شیخ نجیب الدین بزغش شیرازی را شنیده بود میل بزیارت او کرد و بالاخره مادر را راضی نمود به شیراز رفت ولی شیخ رحلت کرده بود. درویشان و مشایخ آن دیار خاصه شیخ سعدی شاعر معروف را ملاقات کردو معاشرت او پسند خاطرش نیفتاد و ظاهراً با شیخ سعدی درست معامله نکرد و نسخه ٔ اشعار او را که بخط خود تقدیمش نمود نپذیرفت . عاقبت پسر و جانشین بزغش موسوم به ظهیرالدین شیخ صفی را گفت امروز کسی که رفع حجاب نموده ترا بمقصد رهنمون گردد فقط شیخ زاهد گیلانی است که در گیلان قرب ولایت شما، بر لب دریا خلوتی دارد، و حلیه ٔ جمال شیخ زاهد را به او وصف کرد. شیخ پس از چهار سال بخدمت شیخ زاهد رسید و از او پذیرائی کامل دید. در این وقت شیخ زاهد شصت سال داشت . بیست و دو سال بقیه ٔ عمر او را شیخ صفی در خدمتش بسر برد. شیخ زاهد صبیه ٔ خود بی بی فاطمه را بشیخ صفی داد و از او سه پسر بوجود آمد که یکی صدرالدین است که بعدها رتبه ٔ ارشاد یافت . شیخ بنقل مؤلف سلسلةالنسب در 735 درگذشت ، و پسر وی شیخ صدرالدین جانشین او گشت . شیخ صفی ابیاتی بزبان گیلانی و فارسی سروده است . هر چند یکی از رباعیاتش دلالت بر دوستی علی علیه السلام دارد لکن معذلک برای من ثابت نیست که او هم مثل اخلاف خود در مذهب شیعه دارای عقیده ٔ راسخه بوده باشد. شیخ صفی الدین بی اندازه بتوسعه ٔ سلسله ٔ تابعه ٔ خود کمک نمود و یکی از ادله ٔ ما بر قوت نفوذ او قول مولانا شمس الدین برنیقی اردبیلی است که در سلسلةالنسب منقول است و گوید: «از راه مراغه و تبریز شمار طالبان و مشتاقان نمودم ، در سه ماه سیزده هزار طالب به این یک راه بحضرت شیخ آمدند و شرف حضور مبارک شیخ دریافته و توبه کردند و از باقی اطراف به این قیاس » اگر نگوئیم همه ٔ این مریدان از آسیای صغیر می آمده اند لااقل باید گفت که بسیاری از ساکنین ولایت مذکوره بوده ، و هم از این ایام پیروان شیخ صفی در آن ولایت مسکن گزیده و بقسمی استقرار یافتند که بعدها بزرگترین اسباب تشویش خاطر سلاطین عثمانی شدند. (از تاریخ ادبیات برون ج 4 ص 34). برای تفصیل احوال شیخ رجوع شود به صفوة الصفا تألیف ابن بزاز.
آه از این ذکر فسرده چند از این فکر دراز
آه های آتشین و چهره های زرد تو.
(ریاض العارفین ص 101).
براون در تاریخ ادبیات نویسد: اسم او صفی الدین بود. وفاتش در گیلان به سال 1334 م . و در سن هشتاد و پنج سالگی اتفاق افتاد. این شخص مدعی بود که به بیست پشت به امام هفتم موسی کاظم میرسد . با توجه به آنچه مورخ و سیاسی بزرگ رشیدالدین فضل اﷲ در رسائل خود نسبت به او نوشته و با مطالعه ٔ کتاب بزرگی که بنام صفوةالصفا کمی پس از وفاتش مبتنی بر قول فرزندش صدرالدین تحریر یافته است در اهمیت و معروفیت او شکی باقی نمی ماند... من هیچ مدرکی نیافتم که شیخ صفی نیز مانند اخلاف خود به این شدت پیرو عقاید شیعه بوده باشد تنها سند ضعیفی هم که قابل اعتناء است عکس این را ثابت میکند زیرا که رؤسای ازبکیه در مکتوبی که به طهماسب ولد شاه اسماعیل نوشته اند میگویند شنیده ایم شیخ صفی سنی ثابت العقیده بوده است و اظهار تعجب میکنند از اینکه شاه طهماسب نه از حضرت مرتضی علی پیروی می کند و نه از جد اعلای خود متابعت دارد. (تاریخ ادبیات برون ج 4 ص 14). تاریخ ثابت می کند که شیخ صفی الدین عزلت گزین بزرگوار اردبیل که سلاطین صفویه نام و نسب خود را از او گرفته اند فی الحقیقة در زمان خود شخصی متنفذ و صاحب قدرت بوده است . وزیر بزرگ رشیدالدین فضل اﷲ به ادعیه و شفاعات او توجه داشته و این معنی از مجموعه ٔ رسائل او و از دو رقعه ای که یکی به شیخ نوشته و در دیگری توصیه ای درباره ٔ شیخ کرده است معلوم میشود. در رقعه ٔ اخیر که به پسر خود میراحمد حاکم اردبیل نوشته است وصیت می کند که از رعایت عموم اهالی غفلت نکنی و مخصوصاً نوعی سازی که جناب قطب فلک حقیقت و سباح بحار شریعت ، مساح مضمار طریقت ، شیخ الاسلام والمسلمین ، برهان الواصلین قدوه ٔ صفه ٔ صفا، گلبن دوحه ٔ وفا، شیخ صفی الملة و الدین ادام اﷲ تعالی برکات انفاسه الشریفه از تو راضی و شاکر باشد. (ایضاً صص 25-26). در زندگانی ظاهری شیخ صفی خاصه بعد از آنکه دست ارادت به شیخ زاهد داد و در اردبیل ساکن شد حوادث و وقایعی رخ نداد. در کودکی موقر و عزلت گزین و محترز از بازی بود. در همان روزگار کودکی توجه خاصی به امور مذهبی نشان داد و بمشاهده ٔ ظهورات غیبیه و عوالم غیرمرئیه توفیق یافت . چون در اردبیل مرشدی صاحب حال نمیدید و آوازه ٔ شیخ نجیب الدین بزغش شیرازی را شنیده بود میل بزیارت او کرد و بالاخره مادر را راضی نمود به شیراز رفت ولی شیخ رحلت کرده بود. درویشان و مشایخ آن دیار خاصه شیخ سعدی شاعر معروف را ملاقات کردو معاشرت او پسند خاطرش نیفتاد و ظاهراً با شیخ سعدی درست معامله نکرد و نسخه ٔ اشعار او را که بخط خود تقدیمش نمود نپذیرفت . عاقبت پسر و جانشین بزغش موسوم به ظهیرالدین شیخ صفی را گفت امروز کسی که رفع حجاب نموده ترا بمقصد رهنمون گردد فقط شیخ زاهد گیلانی است که در گیلان قرب ولایت شما، بر لب دریا خلوتی دارد، و حلیه ٔ جمال شیخ زاهد را به او وصف کرد. شیخ پس از چهار سال بخدمت شیخ زاهد رسید و از او پذیرائی کامل دید. در این وقت شیخ زاهد شصت سال داشت . بیست و دو سال بقیه ٔ عمر او را شیخ صفی در خدمتش بسر برد. شیخ زاهد صبیه ٔ خود بی بی فاطمه را بشیخ صفی داد و از او سه پسر بوجود آمد که یکی صدرالدین است که بعدها رتبه ٔ ارشاد یافت . شیخ بنقل مؤلف سلسلةالنسب در 735 درگذشت ، و پسر وی شیخ صدرالدین جانشین او گشت . شیخ صفی ابیاتی بزبان گیلانی و فارسی سروده است . هر چند یکی از رباعیاتش دلالت بر دوستی علی علیه السلام دارد لکن معذلک برای من ثابت نیست که او هم مثل اخلاف خود در مذهب شیعه دارای عقیده ٔ راسخه بوده باشد. شیخ صفی الدین بی اندازه بتوسعه ٔ سلسله ٔ تابعه ٔ خود کمک نمود و یکی از ادله ٔ ما بر قوت نفوذ او قول مولانا شمس الدین برنیقی اردبیلی است که در سلسلةالنسب منقول است و گوید: «از راه مراغه و تبریز شمار طالبان و مشتاقان نمودم ، در سه ماه سیزده هزار طالب به این یک راه بحضرت شیخ آمدند و شرف حضور مبارک شیخ دریافته و توبه کردند و از باقی اطراف به این قیاس » اگر نگوئیم همه ٔ این مریدان از آسیای صغیر می آمده اند لااقل باید گفت که بسیاری از ساکنین ولایت مذکوره بوده ، و هم از این ایام پیروان شیخ صفی در آن ولایت مسکن گزیده و بقسمی استقرار یافتند که بعدها بزرگترین اسباب تشویش خاطر سلاطین عثمانی شدند. (از تاریخ ادبیات برون ج 4 ص 34). برای تفصیل احوال شیخ رجوع شود به صفوة الصفا تألیف ابن بزاز.
