سیر
لغت‌نامه دهخدا
سیر. (ص ) پهلوی «سر» ، زباکی «سر» (راضی ، خشنود). (از حاشیه ٔ برهان قاطع چ معین ). نقیض گرسنه . (برهان ). مقابل گرسنه . (آنندراج ) :
بساکسا که بره است و فرخشه بر خوانش
و بس کسا که جوین نان همی نیابد سیر.
یکی صمصام فرعون کش عدوخواری چو اژدرها
که هرگز سیر نبود وی ز مغز و از دل اعدا.
نه پیل و نه تخت و نه بار و بنه
بنانی تو سیری و هم گرسنه .
یک نیمه ٔ گیتی ستد و سیر نباشد
تا نیمه ٔ دیگر گرد و دیر نباشد.
سیر خورده گرسنه را مست و دیوانه پندارد. (تاریخ بیهقی ).
ای سیر ترا نان جوین خوش ننماید
معشوق من است آنکه به نزدیک تو زشت است .
- امثال :
سیر از گرسنه خبر ندارد و سواره از پیاده .
سیر را از گرسنه چه غم .
سیر مردن به که گرسنه زیستن .
سیری مهمان روسفیدی صاحبخانه است .
|| (اِ) وزنی است معین و آن در خراسان پانزده مثقال است . (برهان ). اکنون در تهران شانزده مثقال است . (حاشیه برهان قاطع چ معین ). وزنه ای معادل 16 مثقال است که چهل یک من تبریز میباشد. (ناظم الاطباء). || پهلوی «سیقر» ، هزوارش «شوم » شون . رجوع شود به توما. || «آلیوم » . گیاهی است از نوع سوسنها و دارای چندین جنس مختلف است و بعضی از آنها را برای استفاده از پیاز یا برگ میکارند، مانند سیر معمولی ژکه گلهای آن چتری است و سوخ آن قطعات جداگانه بر روی یک طبق قرار دارد و پیاز و موسیر هم از انواع آن است . (گل گلاب صص 281 - 282 از حاشیه ٔ برهان قاطع چ معین ). مشهور است که برادر پیاز باشد و به عربی ثوم خوانند. (برهان ) (آنندراج ). فوم . (ترجمان القرآن ) :
این جهان را فریب بسیار است
بفروشد به نرخ سوسن سیر.
مدعی بسیار داری اندرین صنعت و لیک
زیرکان دانند سیر از سوسن و خار از سمن .
هست مهر زمانه با کینه
سیر دارد میان لوزینه .
از تو تا جمله نور دین لقبان
فرق دان چون میان لاله ز سیر .
هستم ز شر چو نار ز دانه به تیر مه
وز خیزپچ میانه چو اندر بهار سیر.
که بود با تو همه پوست در وفا چو پیاز
که روزگار به لوزینه درندادش سیر.
بچنین جهل علم دین بشناس
که شناسند نافه مشک بسیر.
بنده با افکندگی مشاطه جاه شه است
سیر با آن گندگی هم ناقد مشک ختاست .
در سیر نشان سوسنی هست
ریحان نشود ولیک در دست .
بوی عبیر از گند سیر فروماند. (گلستان چ یوسفی ص 179).
- امثال :
از سیر تا پیاز برای کسی گفتن .
سیر در لوزینه داشتن .
مثل سیر و سرکه دل جوشیدن ؛ بی تاب شدن . ناراحت بودن .
مشک را با سیر آزمایند .
|| گیاهی است که پیوسته در آبهای ایستاده روید و خوردنش حیض را بگشاید و بول را براند و آنرا به عربی قرةالعین و کرفس العاء خوانند. (برهان ). || (ص ) مستغنی . بی نیاز. بی زار. (آنندراج ). || پررنگ : سیاه سیر. سبز سیر. زرد سیر. سرخ سیر :
طالعم شیر است نقش شیر زن
جهد کن رنگ کبودی سیر زن .
|| (پسوند) پسوندی که دلالت بر مکان کند: گرمسیر؛ جای گرم . سردسیر؛ جای سرد : هوای آن سردسیر است بغایت چنانکه درخت و باغ نباشد. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ).
بساکسا که بره است و فرخشه بر خوانش
و بس کسا که جوین نان همی نیابد سیر.
یکی صمصام فرعون کش عدوخواری چو اژدرها
که هرگز سیر نبود وی ز مغز و از دل اعدا.
نه پیل و نه تخت و نه بار و بنه
بنانی تو سیری و هم گرسنه .
یک نیمه ٔ گیتی ستد و سیر نباشد
تا نیمه ٔ دیگر گرد و دیر نباشد.
سیر خورده گرسنه را مست و دیوانه پندارد. (تاریخ بیهقی ).
ای سیر ترا نان جوین خوش ننماید
معشوق من است آنکه به نزدیک تو زشت است .
- امثال :
سیر از گرسنه خبر ندارد و سواره از پیاده .
سیر را از گرسنه چه غم .
سیر مردن به که گرسنه زیستن .
سیری مهمان روسفیدی صاحبخانه است .
|| (اِ) وزنی است معین و آن در خراسان پانزده مثقال است . (برهان ). اکنون در تهران شانزده مثقال است . (حاشیه برهان قاطع چ معین ). وزنه ای معادل 16 مثقال است که چهل یک من تبریز میباشد. (ناظم الاطباء). || پهلوی «سیقر» ، هزوارش «شوم » شون . رجوع شود به توما. || «آلیوم » . گیاهی است از نوع سوسنها و دارای چندین جنس مختلف است و بعضی از آنها را برای استفاده از پیاز یا برگ میکارند، مانند سیر معمولی ژکه گلهای آن چتری است و سوخ آن قطعات جداگانه بر روی یک طبق قرار دارد و پیاز و موسیر هم از انواع آن است . (گل گلاب صص 281 - 282 از حاشیه ٔ برهان قاطع چ معین ). مشهور است که برادر پیاز باشد و به عربی ثوم خوانند. (برهان ) (آنندراج ). فوم . (ترجمان القرآن ) :
این جهان را فریب بسیار است
بفروشد به نرخ سوسن سیر.
مدعی بسیار داری اندرین صنعت و لیک
زیرکان دانند سیر از سوسن و خار از سمن .
هست مهر زمانه با کینه
سیر دارد میان لوزینه .
از تو تا جمله نور دین لقبان
فرق دان چون میان لاله ز سیر .
هستم ز شر چو نار ز دانه به تیر مه
وز خیزپچ میانه چو اندر بهار سیر.
که بود با تو همه پوست در وفا چو پیاز
که روزگار به لوزینه درندادش سیر.
بچنین جهل علم دین بشناس
که شناسند نافه مشک بسیر.
بنده با افکندگی مشاطه جاه شه است
سیر با آن گندگی هم ناقد مشک ختاست .
در سیر نشان سوسنی هست
ریحان نشود ولیک در دست .
بوی عبیر از گند سیر فروماند. (گلستان چ یوسفی ص 179).
- امثال :
از سیر تا پیاز برای کسی گفتن .
سیر در لوزینه داشتن .
مثل سیر و سرکه دل جوشیدن ؛ بی تاب شدن . ناراحت بودن .
مشک را با سیر آزمایند .
|| گیاهی است که پیوسته در آبهای ایستاده روید و خوردنش حیض را بگشاید و بول را براند و آنرا به عربی قرةالعین و کرفس العاء خوانند. (برهان ). || (ص ) مستغنی . بی نیاز. بی زار. (آنندراج ). || پررنگ : سیاه سیر. سبز سیر. زرد سیر. سرخ سیر :
طالعم شیر است نقش شیر زن
جهد کن رنگ کبودی سیر زن .
|| (پسوند) پسوندی که دلالت بر مکان کند: گرمسیر؛ جای گرم . سردسیر؛ جای سرد : هوای آن سردسیر است بغایت چنانکه درخت و باغ نباشد. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ).